2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

Hisoblash: 
Kategoriyasi bo‘yicha xonalar yong‘inga chidamliligi bo‘yicha D va II darajali 
hisoblanadi. 
Kritikda vaqt yong‘in davomiyligi quydagi formuladan aniqlanadi: 
c=1009 kJ/kg-grad ,
(
80)
100
ï î ì
V
W

,% 
3
3
3
. .
2
2
(
)
100,8 1009 (70 20)
129,36
5, 05
(1
)
(1 0,5) 3,14 13800 14 (0,36)
ï î ì
êð
í
n k
W
ñ t
t
ì èí
Q k M

 
 








    



 
Kislorod konsentrasiyasi miqdori bo‘yicha yong‘in davomiyligi quydagi formuladan 
aniqlanadi. 
2
0
4, 76
/
W
ãð ì èí

2
2
1
3
3
3
. .
2
2
(0, 01)
100 100,8
371, 69
7,19
3,14 14 4, 76 (0,36)
O
ï î ì
n k
O
W
ì èí
k W
M









 

 

Minimal yong‘in davomiyligi 5,05 daqiqani tashkil etadi. Ruxsat etilgan evakuatsiya vaqti 
quyidagi obyekt uchun: м=1; 
1
1
. .
1 5, 05
5, 05
äî ï
n k
m



 

daq 
1-uchastka bo‘yicha ishchilarning harakat vaqti, xona gabarit o‘lchamlarini hisobga 
olganda axb m. Ishchilar harakat oqimining zichligi aniqlanadi (1-uchastka) bo‘yicha: 
m
b
L
f
N
D
01
,
0
7
6
1
,
0
7
1
1
1







Harakat vaqti 100 m/daq, intensiv harakat 1 m/min, unda 1 uchastka bo‘yicha: 
daq
V
L
t
07
,
0
100
7
1
1
1



Eshik o‘rni nol deb qabul qilinadi. Eshik o‘rnidan o‘tishda harakat intensivligi normal 
sharoitda gmax=19,6 m/daq, eshik o‘rnining enini b m deb olib quydagi formuladan topamiz: 
қ
д
 = 
2,5 + 3,75 • 
б=
2,5 + 3,75 • 1,1 = 6,62 м/дақ, 
қ
д
 
max
q
q
d

shart bajarilishi lozim. 
Eshik o‘rnidan o‘tish vaqti quydagi formuladan aniqlanadi: 
daq
b
q
f
N
t
dL
09
,
0
1
,
1
67
,
6
1
,
0
7








---

192 
 
Ishchilar soni umumiy N ta ishchi ishlaydi, ikkinchi qavatda odam oqimining‘ zichligi 
tashkil etadi: 
m
b
l
f
N
D
11
,
0
3
28
1
,
0
98
2
2
2
2







Harakat tezligi L2 m/daqni tashkil etadi, harakat intensivligi V2 m/daq, 2-uchastkada 
harakatlanish vaqti (koridordan zinapoyagacha): 
daq
V
L
t
35
,
0
80
28
2
2
2



Zinapoyada harakat intensivligi quydagicha aniqlanadi (3 -uchastka): 
1
8
i
q
ì


m
b
b
q
q
i
i
i
i
6
,
1
15
3
8
1
1







, 
Zinada pastga qarab harakat qilish vaqti (3-4- uchastka): 
daq
V
L
t
t
25
,
0
40
10
3
3
4
3




, 
Birinchi qavatga tushganda odamlar bilan aralashish va harakatlanish. Odamlar oqimining‘ 
zichligi birinchi qavatda: 
.
09
,
0
3
28
1
,
0
76
4
4
4
4
daq
m
b
L
f
N
D







. 
Ko‘chaga chiqishdagi harakat intensivligi vaqti:
Н=(Н+Х) 
daq
b
q
f
N
t
d
02
,
1
2
5
,
8
1
,
0
174
2







Evakuatsiyaning hisobiy vaqti quydagi formuladan aniqlanadi: 
1
1
2
3
4
2
5, 05
0, 07
0, 09
0,35
0, 25
0, 25 1, 02
6,88
ð
í ê
d
d
t
t
t
t
t
t
t


 
   








Xulosa: Umumiy korxonadan evakuatsiya vaqti tev=6,88 daqni tashkil etadi. 
7.2-jadval 
Evakuatsiya vaqtini aniqlashga oid variantlar 
№ 
Variantlar
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
AxB 
(15х1
7
) 
(17х1
9
) 
(13х1
1
) 
(15х1
1
) 
(17х1
6
) 
(11х1
4
) 
(16х1
8
) 
(14х1
1
) 
(13х1
9
) 
(14х1
1
) 
b 
3 
2 
4 
5 
2,5 
3,5 
4,5 
2,75 
2,85 
3,15 
V 
125 
128 
114 
175 
166 
152 
132 
134 
124 
125 
C 
1,25 
1,5 
1,75 
1,15 
1,35 
1,20 
1,22 
1,30 
1,25 
1,5 
L 
12 
11 
10 
9 
13 
14 
10 
11 
12 
11 
n 
7 
8 
9 
10 
6 
11 
12 
7 
8 
9 
N 
100 
102 
96 
98 
104 
110 
112 
118 
120 
122 
X 
80 
82 
84 
86 
76 
78 
79 
82 
84 
87 
,
kp
H
t
t
65,22
70,25
72,23
68,19
66,23
58,18
65,22
70,25
72,23
68,19
Q
1280
0
1195
0
1060
0
1245
0
1320
0
1255
0
1300
0
1035
0
1125
0
1235
0
k
11 
12 
13 
14 
15 
10 
12 
11 
11 
12 
M
0,25 
0,28 
0,24 
0,32 
0,35 
0,37 
0,27 
0,23 
0,33 
0,34 
axb
5х6
6х7
10х8
10х9
6х8
5х9
6х7
8х9
9х6
7х8
L2 
30 
25 
32 
28 
32 
29 
25 
22 
36 
21 
V2,
V3 
85,3
5
75,2
5
70,3
0
82,2
8
86,3
5
92,4
3
95,4
5
92,2
7
90,2
6
81,3
8

---

193 
 
q 
10 
6 
11 
12 
7 
8 
9 
10 
6 
11 
 
Nazorat savollari 
1.
O‘t o‘chirish moslamalari necha turga bo‘linadi? 
2.
OUB-3 o‘t o‘chirish qurilmasining ishlash prinsipi nimaga asoslangan? 
3.
O‘t o‘chirishning fizik usulini ayting, 
4.
O‘t o‘chirishning ximik usulini tushuntirib bering? 
5.
Uglekislotali o‘t o‘chirgichlarga qanday markali o‘t o‘chirgichlar kiradi? 
6.
Kimyoviy ko‘pikli o‘t o‘chirgichlarga qanday markali o‘t o‘chirgichlar kiradi? 
7. Ishlab chiqarishdagi havo muhiti yonish va portlash bo‘yicha necha sinfga ajratiladi? 
8. Ishlab chiqarish portlash, yonib – portlash va yong‘in xavfliligi bo‘yicha qanday 
kategoriyalarga ajratiladi? 
 
 
 
8- AMALIY MASHG‘ULOT 
KASBIY KASALLIKLARNI VA ISHLAB CHIQARISHDAGI JAROHATLARNI 
TEKSHIRISH, HISOBGA OLISH VA ANIQLASH USULLARI. 
(2-soat) 
Mashg‘ulotning maqsadi. 
Kasbiy kasalliklarni ва
 
Ishlab chiqarishda sodir bo‘lgan baxtsiz 
hodisalarni tekshirish va hisobga olish tartiblarini o‘rganish, N-1 shakldagi dalolatnomani 
to‘ldirish bo‘yicha amaliy ko‘nikma hosil qilish. 
Mashg‘ulot rejasi: 
1. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni tekshirish va hisobga olish tartiblari. 
2. N-1 shakldagi dalolatnomani to‘ldirish tartibi. 
3. Baxtsiz hodisalarni maxsus tekshirish. 
Topshiriq. 
Ixtiyoriy tanlangan kasb va jarohatlanish turi uchun N-1 shakldagi dalolatnomani 
to‘ldiring. 
Nazariy qism 
Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va xodimlar salomatligining boshqa xil 
zararlanishlarini 
tekshirish 
va 
hisobga olish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 1997-yil 6-iyundagi 286-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Ishlab chiqarishdagi 
baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va 
hisobga olish” to‘g‘risidagi nizomi asosida olib boriladi. 
1. Ushbu Nizom O‘zbekiston Respublikasi hududida mulkchilikning barcha 
shakllaridagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlarda, shuningdek, mehnat shartnomasi 
bo‘yicha ishlayotgan ayrim fuqarolarda mehnat faoliyati bilan bog‘liq holda yuz bergan 
hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga 
olishning yagona tartibini belgilaydi. 
Mazkur Nizom: 
ishlab chiqarishda ishlayotgan davrida sud hukmi bo‘yicha jazoni o‘tayotgan 
fuqarolarga; 

ish beruvchilarga; 

pudrat va topshiriqlarga ko‘ra fuqarolik-huquqiy kontraktlar bo‘yicha ishlarni 
bajarayotgan shaxslarga; 

tabiiy va texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishda qatnashayotgan 
fuqarolarga; 

agar maxsus davlatlararo bitimda o‘zgacha hol ko‘rsatilmagan bo‘lsa, yollanib 
ishlayotgan chet el fuqarolariga; 

---

194 
 

qurilish, qishloq xo‘jaligi va harbiy xizmatni o‘tash bilan bog‘liq bo‘lmagan o‘zga 
ishlarni bajarish uchun korxonaga yuborilgan harbiy xizmatchilarga, shu jumladan, muqobil 
xizmatni o‘tayotgan harbiy xizmatchilarga; 

korxonada ishlab chiqarish amaliyotini o‘tayotgan talabalar va o‘quvchilarga ham 
tatbiq etiladi. 
2. Korxona hududida va uning tashqarisida mehnat vazifalarini bajarayotganda 
(shuningdek xizmat safarlarida) yuz bergan jarohatlanish, zaharlanish, issiqlik ta’siri, portlash, 
falokatlar, imoratlar, inshootlar va konstruksiyalar buzilishi, kuyish, muzlash, qizish, elektr 
toki va yashin urishi, hayvonlar, hasharotlar va sudralib yuruvchilar tomonidan, terroristik 
harakatlar natijasida shikastlanishlar, shuningdek tabiiy ofatlar (zilzilalar, o‘pirilishlar, suv 
toshqinlari, to‘fonlar va boshqalar) tufayli salomatlikning boshqa xil shikastlanishlari;

o‘z funksional vazifalarini bajarish yuzasidan, shuningdek avariyalarning, odamlar 
halok bo‘lishining oldini olish va korxonaning mulkini saqlash maqsadida, ish beruvchi 
topshiriq bermagan bo‘lsa ham, korxona manfaatlarini ko‘zlab qandaydir xatti-harakatlarni 
amalga oshirayotgandagi;

xodim xizmat safarida bo‘lgan yoki o‘z funksional vazifalarini bajarish vaqtida - yo‘l-
transport hodisasidagi, temir yo‘l, havo yo‘llaridagi, dengiz va daryo transportidagi, elektr 
transportidagi hodisa natijasidagi;

ish beruvchi tomonidan buyruq bilan maxsus ajratilgan uydan ishga va/yoki ishdan 
uyga xodimlarni tashish uchun mo‘ljallangan transportda, shuningdek ushbu maqsadlar uchun 
shartnoma (buyurtma)ga muvofiq o‘zga tashkilot transportida ishga ketayotgan yoki ishdan 
qaytayotgandagi;

ish vaqtida shaxsiy transportda, uni xizmatga oid safarlar uchun ishlatishga ruxsat 
berilganlik haqida ish beruvchining yozma buyrug‘i mavjud bo‘lgandagi;

ish beruvchining topshirig‘ini bajarish uchun transportda yoki piyoda 
harakatlanayotganda, shuningdek mehnat faoliyati xizmat ko‘rsatish obyektlari orasida yurish 
bilan bog‘liq xodimlar bilan ish vaqtida transportda yoki piyoda ketayotgandagi;

tadbirlarning o‘tkazilishi yoki ishlar bajarilishi joyidan qat’i nazar, shanbalik 
(yakshanbalik), fuqaro mudofaasi bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlari, ko‘ngilli yong‘in 
muhofazasi musobaqalari o‘tkazilayotgandagi, qishloq xo‘jaligi ishlariga jalb etilgandagi, ish 
beruvchining yozma farmoyishi bo‘yicha korxona tomonidan otaliq yordami 
ko‘rsatilayotgandagi;

ichki ishlar organlarining ma’lumotlari asosida — ish vaqtida mehnat vazifalarini 
bajarayotganda boshqa shaxs tomonidan tan jarohati yetkazilgandagi;

smenali dam olishda bo‘lgan xodim bilan transport vositasidagi vaxta shaharchasi 
hududidagi yoki ijaraga olingan xonadagi (kuzatib boruvchi, refrijerator brigadasi xodimi, 
smenali haydovchi, dengiz va daryo kemalari xodimlari, shuningdek, vaxta-ekspeditsiya 
usulida ishlayotganlar va boshqalar) baxtsiz hodisalar tekshiriladi va hisobga olinadi.
3. Tabiiy o‘lim, o‘zini o‘zi o‘ldirish, jabrlanuvchining o‘z salomatligiga qasddan shikast 
yetkazishi, shuningdek, jabrlanuvchining jinoyat sodir qilish chog‘ida shikastlanishi holatlari 
(sud-tibbiy ekspertiza xulosasi yoki tergov organlarining ma’lumotlariga ko‘ra) 
tekshirilmaydi va hisobga olinmaydi. 
4. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa natijasida xodimning mehnat qobiliyati kamida 
bir kunga yo‘qotilsa yoki tibbiy xulosaga muvofiq yengilroq boshqa ishga o‘tishi zarur bo‘lsa, 
N-1 shaklidagi dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi (1-ilova). 
Ish beruvchi tekshirish tugaganidan so‘ng 3 sutkadan kechiktirmay jabrlanuvchiga yoki 
uning manfaatlarini himoya qiluvchi shaxsga davlat tilida yoki boshqa maqbul tilda 
rasmiylashtirilgan baxtsiz hodisa to‘g‘risidagi N-1 shaklidagi dalolatnomani berishi kerak. 

---