2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

188 
 
2) Elektr o‘tkazuvchanligi bo‘yicha - elektr tokini o‘tkazuvchi (suv, bug‘, ko‘pik) elektr 
tokini o‘tkazmaydigan (kukunli birikmalar gazlar). 
3) Zaharligi bo‘yicha - Zaharli (freon, brometil), kam zaharli (karbonad angidrid, azot), 
zaharsiz (suv, ko‘pik, kukunli birikma); 
O‘t o‘chirishda eng keng tarqalgan modda suvdir. Suv o‘zining qo‘yidagi xususiyatlari 
tufayli o‘tni o‘chirishda eng afzal modda hisoblanadi. Suvning issiqlik sig‘imi katta. 
Yonayotgan yuzaga tushgan suv issiqlikni yutadi. Malumki 1 litr suv taxminan 539 kkal 
issiqlikni yutadi. Yuqori haroratli yuzaga tushgan suv tezda bug‘lanadi. Bug‘lanish natijasida 
uning xajmi 1700 marta ortadi va vaqtincha yonayotgan yuzani qamrab olib, havodagi O
2 
(kislorod) miqdorini kamaytiradi. Uning sirt tarangligi kichik (0,073). Karbonat angidrid 
gazini yong‘in chiqqan zonaga yo‘naltirish natijasida u yerdagi havoning tarkibida O
2
miqdorini kamaytirish evaziga yong‘inni o‘chirishga erishilgan. Bu gaz yonmaydi. Inert 
gazlardan yong‘inni o‘chirishda azot va argon gazlari ham ishlatiladi. Ular xam karbonat 
angidrid singari yong‘inni o‘chiradi. Tutun gazlarida kislorod miqdori havodagidan bir 
muncha kam bo‘lib, taxminan 18-19% ni tashkil etadi. Bu gazlar oxirigacha yondirilsa, 
undagi O
2 
(kislorod) miqdorini 5-6% gacha tushirish mumkin. Bunday gazlar yong‘inni 
o‘chirishda bemalol qo‘llanilishi mumkin. Ingibitorlar- galloidlangan uglevodlar yonish 
reaksiyasiga kimyoviy susaytirgich orqali ta’sir ko‘rsatib, yong‘inni to‘xtatadi. Kukunli 
birikmalar - yonayotgan gazlar yengil alangalanuvchan, yonuvchan suyuqliklar kuchlanish 
ostida bo‘lgan elektr uskunalarini o‘chirishda ishlatiladi. Ko‘pik-yonayotgan yuzaga tushib, 
uni qoplab olib, kislorod kirishdan to‘sadi va ajralib chiqayotgan suyuqlik yonayotgan yuzani 
sovutadi. Hozirgi paytda ko‘pik gineratorlari keng qo‘llanilmoqda.
Mexanizatsiyalashgan, yani asosiy o‘t o‘chirish vositalariga suv nasoslari va 
avtomashinalar kiradi. 
Suv nasoslari
- umumiy asosga o‘rnatilgan dvigatel va markazdan qochma nasosdan 
tarkib topgan agregatdir. Tikuv va poyabzal korxonalarida asosan MP-800 va MP-1400 
markali va mutanosib ravishda 800 va 1400 markali ish unumdorligiga ega bo‘lgan suv 
nasoslari ishlatiladi. Bulardan tashqari o‘t o‘chiruvchi moddalarni yetkazib berish maqsadida 
yong‘in avtomashinalari ishlatiladi. Ularga avtosisternalar, shlang- nasosli avtomobillar, 
poezdlar va boshqalar kiradi. 
Nasosli avtosesterna shaxsiy sostavni, o‘t o‘chirish uskunalarini, suv zahirasini va 
ko‘pik hosil qiluvchi moddani yong‘in chiqqan yerga yetkazish, hamda ichaklarni 
vodoprovod tizimiga ulanguncha suv bilan ta’minlash, suv keltirish va oraliq vazifasini ham 
o‘taydi. O‘t o‘chirish mashinalari uchun tikuvchilik korxonalarida maxsus depo quriladi. Ular 
magistral yo‘llar yoniga barcha ob’ektlariga mashinalar bemalol kirib bora oladigan qilib 
kuriladi. Ularning xizmat qilish radiusi A,B,V toifali korxonalar uchun 2 km olinadi. 
O‘t o‘chiruvchilar alanga va yong‘inlar paydo bo‘lishini boshlang‘ich bosqichida ularni 
o‘chirishga mo‘ljallangan. Yong‘inlarni o‘chirish sharoitlariga bog‘lik holda o‘t 
o‘chirgichlarning har xil turlari yaratilgan va ular qo‘yidagi shaxsiy guruhlarga bo‘linadi: 
1. a) ko‘pikli b) gazli v) poroshokli 
2. O‘t o‘chirgich moddalarni uzatish usuli bo‘yicha: (7.1-rasm). 
a) kimyoviy ko‘piklar 
b) uglekislotali, aerozolli, havoli-ko‘pikli.
2.
O‘t o‘chirgichlarning sig‘imi bo‘yicha: 
a) qo‘lda olib yuriladigan 5 l xajmli korpusi bilan: 
b) sanoatda mo‘ljallangan qo‘lda olib yuriladigan 10 l gacha xajmli korpusi bilan; 
v) ko‘chma va ko‘chmas 10 ldan yuqori xajmli korpusi bilan; 

---