2 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi xo'jaev F. E. Po’latxo’jaeva D. M

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

34 
2– BOB. Tijorat logistikasi tizimlari: maqsadi va tashkil etish tamoyillari 
2.1.Yetkazib berish tizimidagi logistik xo’jalik aloqalari 
Ommaviy qayta ishlab chiqarish jarayoni ma’lumki to’rt bosqichdan iborat: 
ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish va iste`mol qilish.  
Ishlab  chiqarish  jarayonida  jamiyat  a’zolari  tabiyat  mahsulotlarini  inson 
ehtiyojlariga  (yaratib  qayta  ishlab)  moslashtirishadi;  taqsimlash  har  bir  individ 
ishlab  chiqarilishida  ishtirok  etuvchi  qismlarni  belgilaydi;  almashtirish  unga 
taqsimlash  orqali  berilgan  qismni  almashtirishni  xoxlovchi  aniq  mahsulotlarni 
yetkazadi; 
va 
nihoyat 
iste`mol 
qilishda 
mahsulotlar 
individual 
shaxsiylashtirishning ashyosiga aylanadi»
33
. 
Qayta  ishlab  chiqarishni  real  amalga  oshiriluvchi  jarayon  sifatida  o’zaro 
aloqalar tizimi hisobga olinadi. Biz aloqa tushunchasini turli elementlarning sababi 
birdamligi  sifatida  belgilaymiz.  Bu  holda  gap  xo’jalik  aloqalari  haqida  ketadi. 
Ularning sababi ommaviy qayta ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi. Aytib o’tish 
joizki  qayta  ishlab  chiqarish  jarayonida,  qayta  ishlab  chiqarish  va  iste`mol  qilish 
o’rtasidagi  bog’lovchi  aloqa  o’rni  mahsulot  muomalasi  tomonidan  bajariladi. 
Almashtirish  esa  bir  tomondan  ishlab  chiqarish  va  u  bilan  shartlanuvchi 
taqsimlanish orasida hamda iste`mol qilish orasida ikkinchi tomondan vositalovchi 
holat sifatida xizmat qiladi. Bog’lovchi halqaning ishlab chiqarishning rivojlanishiga, 
o’lchamiga va tuzilmasiga ta’siri (mahsulot muomalasi) o’ta muhim.  
Tovarning  umumiy  foydaliligi  uni  iste`mol  qiymatiga  aylantiradi.  Lekin  bu 
foydalilik  havoda  turmaydi.  “Mahsulot  ko’rinishi  xususiyatlari  bilan  belgilanib  u 
mahsulotning  o’zisiz  mavjud  bo’lmaydi.  Bu  degani  mahsulotning  iste`mol  qiymati 
tushunchasi tovarning foydaliligi bilan cheklanmaydi
34
.  Shu bilan birga ma’lumki 
mahsulot  bir  vaqtning  o’zida  ham  inson  ehtiyojlarini  qondiruvchi  ashyo  hamda 
boshqa  mahsulotga  almashtirilishi  mumkin  bo’lgan  tovar,  u  iste`mol  qiymatiga 
hamda narxga (qiymatga) ega.  
                                                           
33
 И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г 
 
34
 
F.E.Xo’jaev, D.M.Po’latxo’jaeva «Bojxona logistikasi» o’quv qo’llanma TDIU 2016
 

---

35 
Iqtisodiy  nazariydan  ma’lumki,  bir  tovarning  boshqasiga  almashinuvi 
xo’jalik  aloqalarining  boshlang’ich  shaklini  yaratadi.  “A”  mahsulotning  “B” 
mahsulotga almashtirilishida belgilanuvchi qiymatning oddiy shakli xaligacha o’z 
nazariy  hamda  amaliy  muhimligini  yo’qotganicha  yo’q.  Respublikamiz 
iqtisodiyotida  iqtisodiy  islohotlar  boshida  (20  asr  1990  yillar)  mahsulot 
almashinuvining  bunday  turi  (barter  almashinuvlar)  keng  tarqalgan.  Barter 
almashinuvlar hozirgi kunda ham xo’jalik amaliyotlarida uchraydi: ularga har safar 
mahsulot almashinuvlari qaysidir sabablarga ko’ra mablag’ bilan ta’minlanmagan 
hollarda  amalga  oshiriladi.  Bundan  tashqari  ba`zi  iqtisodchilarning  fikriga  ko’ra 
2008  yilda  yuz  bergan  jaxon  moliyaviy  inqirozi  jarayonida  barterning  kengroq 
foydalanilishi ahamiyatliroq.  
Xo’jalik  aloqalarini  saqlashni  ko’rib  chiqishda  biz  ularning  obyektiv 
boshlanishi  sifatida  tovar  mablag’  muomalasi  iqtisodiy  qonunlari  shakillanish 
davridan  kelib  chiqamiz:  talab  va  taklif  qonuni,  chegaraviy  foydalilik  qonuni, 
muvozanat  qonuni, qiymat  qonuni  va  boshqalar.  Bu  qonunlarning  amalga  oshishi 
xo’jalik aloqalarini aniq, yaqqol tarkib bilan to’ldiradi. Logistika nazariyasi haqida 
gapira turib biz tartibot shaklini oqimini nazorat qiluvchi qonunlar tizimini o’zida 
aks ettiruvchi bo’lishi kerakligini aniqladik, va bunda ular sifatida logistikada hali 
qayd etilmagan tanlov qonuni va meyor qonunini nomlab o’tdik. Endi qo’shimcha 
qilib  o’tamiz:  logistik  sohasida  kelishuvlar  mahsulot  ishlab  chiqarilishi  va 
muomalasi qonuniyligiga asoslanadi.   
  A.  N  Rodnikovning  terminologik  lug’atida  logistik  tizimda  ko’rsatilgan 
xo’jalik  aloqalar  “mahsulotlarni  chiqarish  jarayonida  yetkazib  beruvchilar  va 
iste`molchilar  o’rtasidagi  tashkiliy-iqtisodiy  va  huquqiy  munosabatlar  sifatida 
ta’riflanadi”.  Logistik  xo’jalik  aloqalarning  bunday  talqini  xozirgi  iqtisodiy 
sharoitda  yetarli  bo’lmay  qoldi.  Unda  aloqalarning  tabiati  haqida  hech  narsa 
aytilmagan.  Logistik  tizimlardagi  aloqalarni  biz  ushbu  elementlarni  yagona 
birlikga  aylantiruvchi  turli  elementlar  orasidagi  umumiylik  va  o’zaro  bog’liqlik 
o’rtasidagi  munosabat  sifatida  belgilaymiz.  Shunday  qilib  ashyoviy  texnik 
ta’minlashda ishtirokchilar va sheriklar o’rtasida yuzaga keluvchi xo’jalik aloqalari 

---

36 
sig’imliroq  tarkibga  ega  bo’ladi;  ularga  tektologik  tizimlarning  umumiy 
xususiyatlari qo’llanadi, ular korxonalar orasidagi mahsulot aloqalarining maxsus 
shaklini  belgilaydi,  ularning  saqlanishi  faqatgina  ishlab  chiqarish  vositalarining 
almashinuvi  emas  balki  taqsimlanish  munosabatlarini  belgilaydi.  Bunday  logistik 
xo’jalik  aloqalarning  ma’nosi  har  ikkala  subyekt  tomonlar  o’rtasidagi  ular  uchun 
foydalilik  jihatidan  turli  xil qiymatlar  bilan  almashinuvi  bilan  belgilanadi, buning 
natijasida  tomonlarning  har  biri  o’zi  uchun  kerakli  bo’lgan  manfaatdorlikka  ega 
bo’ladi. 
V.I  Dalning  lug’atida  bu  atamaning  quyidagicha  ta’rifi  berilgan: 
“ayriboshlash  kelishuvi  –  oxirgi  kelishuv,  shart,  kelishuv;  rozilikli  o’zaro 
majburiyatlar”.  Rus zodagoni uchun “qilmoq” so’zi ayriboshlashni tugatish sotish 
degan ma’noni anglatgan. Ayriboshlash kelishuvi Tijorat va logistik amaliyotning 
asosiy  boshlanishi.  Savdo  sotiq  nazariyasida  ayriboshlash  kelishuviga  alohida 
e`tibor qaratilgan. Bu masalani batafsil ravishda faqatgina ta’limiy ahamiyatga ega 
bo’lmagan  tarixiy  tajribani  inobatga  olgan  holda  ko’rib  chiqamiz.  Ayriboshlash 
kelishuvining  maqsadi  bu  ikki  tomon  o’rtasidagi  qiymatlar  almashinuvi. 
Ayriboshlash kelishuvini amalga oshirish uchun quyidagilar kerak:  
1) ikkitadan kam bo’lmagan qiymatli ashyolar;  
2)  ayriboshlashning  amalga  oshirilishi  bo’yicha  shartlarning  kelishib 
olinishi;  
3) ayriboshlash vaqtining kelishilishi;  
4)ayriboshlash joyining kelishib olinishi;  
Ayriboshlash  kelishuvi  mulkdorning  almashinuvini  (mahsulotning  sotib 
olinishida)  taxmin  qiladi,  lekin  narsaning  vaqtincha  to’lovli  foydalanishga 
topshirilishini  ham  mulkdor  o’zgarmagan  holatda  bildirishi  mumkin  (kreditga, 
ijaraga,  mehnatga  olish).  Ayriboshlash  kelishuvi  bozorga  oid  va  bozorga  oid 
bo’lmagan bo’lishi mumkin.  
Qonun  Tijorat  deb  “tirikchilik  sifatida  sotib  olish”,  “savdo  aylanmalar”, 
“tijoratga oid bo’lgan majburiyatlar” haqida aytib o’tgan. Ko’rib turganimizdek biz 
kirishda oldinroq gapirib o’tgan savdo ishi rossiya tajribasida qonuniy ko’rinishga 

---

37 
ega  bo’lib;  uni  tirikchilik  yo’lida  savdo  qilish  bilan  bog’lashgan,  ya’ni 
tadbirkorlikni  ko'zda  tutishgan.
35
  Tijorat  ayribohlashlarning  umumjamoaviylardan 
farqi  ularning  yuridik  tabiatiga  emas  balki  ular  xizmat  qiluvchi  maqsadlarga 
asoslangan. Savdo sotiq, qarz , yollash, yuk o’z yuridik tuzilishiga ko’ra bir xil bu 
ularning  Tijorat  muomilada  yoki  yo’qligidan  qat’iy  nazar  amalga  oshadi.  Savdo 
huquqiga  bo’ysinuvchi  ayriboshlashlar  doirasi  sudlarga  bo’ysinuvchi  ishlar 
doirasidan  farqlangan.  Shunday  qilib  biri  savdo  sotiq  bilan  tijorat  yo’lida 
shug’ullanuvchi  (savdogar)  hamda  tijoratga  bog’liq  bo’lmagan  (masalan  ishchi) 
faqatgina  bir  tomon  sotuvchi  uchun  ayriboshlash  Tijorat  hisoblangan.  Boshqa 
tomon  uchun  u  fuqarolik  amaliyoti  hisoblangan.  Bunday  ayriboshlashning  qaysi 
sudga  bo’ysinishi  jihatidan  aniq  javob  yo’q  edi.  Ba`zi  yuristlarning  fikriga  ko’ra 
ishchining  murojatnomasi  fuqarolik  huquqi  bo’yicha  hamda  savdogarniki  esa 
Tijorat huquq tomonidan ko’rib chiqilishi kerak.  
Boshqalar esa “ayriboshlashni kamida bir tomon uchun Tijorat xususiyatga 
ega  bo’lganda  ham  ayriboshlashni  Tijorat  deb  topish  mumkin  deb  hisoblashgan” 
va  bu  ishni  “sud  hukmiga  bo’ysinishiga”  yetarli  deb  hisoblagan.  Savdo 
ayriboshlashlarining  tuzilmasi  o’z  ichiga  vositachilik  va  vositachilikga  yordamni 
o’z  ichiga  olgan.  O’z  o’rnida  qo’llash  yo’nalishidan  kelib  chiqib,  vositachilikda 
uch tur farqlangan:  
1) mahsulotlar muomalasida; 
2) moliyalar muomalasida;  
3) mehnat muomalasida.  
Sotish  u  Tijorat  amaliyotni  yakunlaydi,  u  Tijorat  muomiladagi  yakuniy 
xalqa hisoblanadi.
36
  
Yetkazib berish.  Tijotriy logistika yetkazib berish, sotib olish jarayonidan 
oldin  begonalashtirish  bo’yicha  ayriboshlash  amalga  oshirilishi  bilan  farqlanadi. 
Mahsulot  sotib  olish  ko’zda  tutilgani  uchun  ta’minlanadi;  ta’minlashni  amalga 
                                                           
35
 Ш.А.Бутаев, Қ.М.Сидиқназаров, А.С.Мурадов, А.Ў.Қўзиев. «Логистика” (Етказиб бериш занжирида оқимларини бошқариш). 
“EXTREMUM-PRESS” нашриёти. Тошкент 2012 
 
36
 И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г 
 

---

38 
oshirish  kerak  bo’lganligi  uchun  mahsulot  sotib  olinadi.  Birja  amaliyotlaridan 
Tijoratlarga  faqatgina  qayta  sotish  maqsadi  yoki  kursning  foydali  o’zgarshiga 
ishonib  qimmatbaho  qog’ozlarning  sotib  olinishi  bilan  bog’liq  moliyaviy 
birjalardagi  ayriboshlashlarni  belgilashgan.  “Banklar  kredit  berishda  vositachi 
bo’lib:  moliyaviy  mablag’larni  qarzga  oladi  va  ularni  kredit  sifatida  beradi.  Shu 
bilan birga u qimmatli qog’ozlarni sotib oladi va sotadi hamda mablag’ muomalasi 
bilan  bog’liq  bo’lgan  vazifalarni  bajaradi.  Ko’rsatilgan  barcha  amaliyotlarda 
vositachilik  holatining  yo’qligi  ularning  Tijorat  xususiyatini  yo’q  qiladi:  shuning 
uchun  o’zaro  yordamga  asoslangan  kredit  muassasalari  tijorat  hisoblanmaydi”. 
Mehnat muomilasidagi vositachilikga asoslanib, tijorat ayriboshlashga quyidagilar 
ham kiritilgan:  
1)