2 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi xo'jaev F. E. Po’latxo’jaeva D. M

C 
 
Cs
1 
Cs 
2 
Cs 
3 
Cs 
4 . 
Yuk ortish va yukni tashish bo'yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
• tovarlarni omborga etkazib berish bilan bog'liq xarajatlar; 
• tovar-xomashyo zaxiralarini saqlash xarajatlari; 
• iste'molchilarning buyurtmalarini bajarish uchun sarf-xarajatlar; 
•  inventarizatsiya  etishmasligi  bilan  bog'liq  xizmatlar  uchun 
xarajatlar,kiruvchi buyurtmalar qoniqtirilmasa (savdo yo'qotilishi), Cw4. 
Tovarning omborga etkazilishi bilan bog'liq xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
Etkazib beruvchiga tovarni haqini to'lash; 
• etkazib berish narxiga qarab transport xarajatlari aniqlash; 
•  tovarlarning  omboriga  qarab,  tovarlarning  kirib  kelishini  nazorat 
qiladigan dastlabki ro'yxatga olish xarajatlari. 
Ushbu  xarajatlar  formulalar  bo'yicha  BUyuMLAR  narxlarida  p-ni  bilish 
orqali hisoblanishi mumkin 
S1 = p • g. 
Omborning ishlashi bilan bog'liq xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
• Omborni saqlash xarajatlari (ijara, kommunal to'lovlar); 
• ombor xodimlari ish haqi; 
• ombor jihozlarini saqlash xarajatlari. 

---

183 
Bundan  tashqari,  turli  xil  buyurtmalar  bo'yicha  mehnat  tovarlari 
koeffitsientlarini  hisobga  olish  kerak,  bu  mahsulot  tovarlari  soniga,  tovarlarning 
miqdoriy  og'irlik  xususiyatlariga,  ombor  operatsiyalari  soniga  va  boshqa 
parametrlarga bog'liq. 
Qimmatli qog'ozlar bilan bog'liq xarajatlar saqlash xarajatlariga  
Tovarni  tashish  narxi  har  bir  avtomobil  parkini  ta'mirlash  xarajatlariga 
bog'liq.  Ular  orasida  yoqilg'i  narxlari,  haydovchilarning  ish  haqi  bor  va  trafik 
soniga bog'liq. 
Agar etkazib berish tartibi uchinchi tomon transport tashkilotlari tomonidan 
amalga  oshirilgan  bo'lsa,  buyurtmani  tashish  xarajatlari  tashuvchi  tomonidan 
taqdim etiladigan hisob-kitobda ko'rsatiladi. 
Buyurtma  uchun  sarflangan  xarajatlarning  barcha  tarkibiy  qismlarini 
hisobga  olib,  tovarlarning  oldi-sotdi  narxini  va  sotish  narxini,  shuningdek  savdo 
bo'limi  xarajatlarini  bilish  (odatda  tovarlarning  narxiga  nisbatan  foiz)  ma'lum  bir 
buyurtma bajarilishi bilan bog'liq
117
. 
Logistika  vositalaridan  foydalanishning  samaradorligi  o'lchov  vositasi 
aylanmasi,  korxona  fondlarining  o'rtacha  darajasi  va  logistika  aktivlarining 
rentabelligi hisoblanadi. 
Korxonaning  zahiralarga  jalb  qilingan  o'rtacha  zaxiralari  darajasi  va 
aktivlar  darajasi  inventarizatsiya  qilinadigan  tovar-moddiy  zaxiralar  va  sotish 
hajmlari  va  tovarlarni  muayyan  vaqt  mobaynida  etkazib  berish  bo'yicha 
ma'lumotlar asosida hisoblab chiqilishi mumkin. 
Logistika  samaradorligini  baholash  uchun  ko'rsatkichlar  tizimini  qurishda 
daromad darajasi va logistika aktivlarining rentabelligi bo'yicha turli parametrlarga 
ta'sir  o'tkazish  algoritmlarini  ishlab  chiqish  kerak.  Shubhasiz,  savdoning  bir  xil 
miqdori  va  xizmat  ko'rsatish  darajasiga  ega  bo'lgan  logistika  uchun  operatsion 
xarajatlar kamayishining daromadlilik darajasi oshadi. 
                                                           
117
 
Аникин Б.А., Тяпухин А.П. Коммерческая логистика: Учеб. М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005.-432 с. 
 

---

184 
Logistik xizmat ko'rsatishning aniq standartlari va qo'shimcha qiymat bilan 
xizmat  ko'rsatish  sotish  hajmini  oshiradi.  Sotish  tezligi  operatsion  logistika 
harajatlarining o'sish tezligidan oshib ketganda, daromad darajasi oshadi. 
Ombor, 
transport 
va 
axborot-logistika 
infratuzilmasidan 
oqilona 
foydalanish  logistika  salohiyatiga  bo'lgan  talabni  kamaytiradi  va  shunga  mos 
ravishda  infratuzilma  xarajatlarini  kamaytirishga  yordam  beradi,  shu  bilan  bir  xil 
savdo  hajmidagi  aktivlar  daromadini  oshiradi.  Tovar  zaxiralarining  tuzilmasini 
optimallashtirish  inventarizatsiyaga  kiritilgan  mablag’larning  samaradorligini 
oshiradi. 
Tijorat  logistika  vazifalari  doimiy  o'zgarishlarga  uchraydi.  Logistika 
kompaniyasining  strategik  maqsadlariga  erishishida  o'z  hissasini  qo'shadigan 
mexanizmlardan  biri  -  TCO  (umumiy  mulk  egasi)  modelidan  foydalanish.  Ushbu 
modelga muvofiq, tijorat logistika ishining asosiy ko'rsatkichlari tovarlarni tashish 
bilan  bog'liq  bo'lgan  umumiy  xarajatlarni,  shu  jumladan  tovarlarni  ishlatish 
xarajatlarini,  ma'muriy  xarajatlarni  va  jarayonlarning  xarajatlarini  hisobga  olishi 
kerak.  Materiallar  va  xizmatlarni  sotib  olishning  umumiy  xarajatlari  boshqa 
komponentlar - narx, sifat, etkazib berish, xizmat ko'rsatish bilan bog'liq. Albatta, 
narx ko'rsatkichlari eng aniq. 
Biroq,  dastlabki  narx  bitimning  yakuniy  natijasini  aniqlaydigan  yagona 
komponent  emas.  Umumiy  miqdordagi  buyurtma  miqdori  uchun  chegirmalar, 
umumiy imtiyozlar, to'lov va etkazib berish shartlari olinadi. Jamg'arma mahsulot 
liniyasini standartlashtirish, uning funktsional ekvivalentlarini qo'llash, mahsulotni 
qayta  loyihalash,  sertifikatlashni  o'zgartirish  va  chiqindilar  miqdorini  kamaytirish 
orqali ta'minlanishi mumkin. Ma'muriy va jinoiy xarajatlar, masalan, ta'mirlash va 
ekspluatatsiya  maqsadlarida  ishlatiladigan  materiallar  kabi  past  narx  va  yuqori 
transport  xarajatlari  bilan  tavsiflanadigan  tovarlarga  nisbatan  ehtiyotkorlik  bilan 
ko'rib chiqilishi kerak. Ushbu xarajatlar umumiy xarajatlarni birlashtirish, elektron 
hujjat aylanish tizimidan foydalanib, ishlov berish buyurtmalarini avtomatlashtirish 
orqali qisqartirilishi mumkin. 

---

185 
Shunday  qilib,  logistika  xizmati  uning  faoliyatini  mahsulotga  taalluqli 
umumiy xarajatlarni hisobga olishi kerak. Shuning uchun kompaniyaning ta'minot 
xizmati  ko'pincha  egalik  qilishning  umumiy  xarajatlarini  kamaytirish  uchun 
javobgarlik markazi sifatida ko'riladi. Ichki ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish 
darajasini  saqlab  turishda  bunday  xarajatlarni  kamaytirish  ta'minotni  etkazib 
berishning  logistika  sohasining  qo'shimcha  qiymati  sifatida  ko'rilishi  mumkin,  bu 
esa  mahsulotni  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  qisqartirish  va  ishlab  chiqarish 
xarajatlarini  kamaytirishga,  natijada  korxonalarni  rivojlantirishning  strategik 
maqsadlariga erishishga ko'maklashadi. . 
Mulkning  umumiy  qiymati  moddiy  resurslarni  sotib  olish,  etkazib  berish 
xizmatining ish sarf-xarajatlari, ichki iste'molchilarni saqlash va saqlash xarajatlari, 
ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlari, texnik xizmat ko'rsatish, birinchi navbatda 
asbob-uskunalar  va  ayrim  sarf  materiallari  bilan  bog'liq  xarajatlarni  o'z  ichiga 
oladi.  
TCO  ga  bo'lgan  mulkning  umumiy  qiymati  quyidagi  formula  bo'yicha 
hisoblanadi: 
TCO = A + (O + V) + F-S, 
A - moddiy resurslar, bojxona bojlari va to'lovlari, moddiy resurslarni sotib 
olish  bilan  bog'liq  vositachi  tashkilotlar,  transport  va  sotib  olish  xarajatlarini  va 
boshqa  xarajatlarning  ta’minlab  berish,  axborotning  shartnomalar  va  konsalting 
xizmatlari bo'yicha to'langan mablag’ miqdorda o'z ichiga moddiy resurslar, sotib 
olishning haqiqiy xarajatlar; (Ey + W) - bo'limiga, W sotish xarajatlarini faoliyati - 
- O, shu jumladan, iste'molchilarga korporativ ta'minot, vazifalari amalga oshirish 
bo'yicha  xizmatlar  ta'minlashning  umumiy  operatsion  xarajatlar  saqlash 
xarajatlarini, qayta ishlash moddiy resurslarni ichki ishlab chiqarish yo'naltirish va 
ichki mijozlarga xizmat; F - uyumlardagi mavhum materiallar moliyaviy resurslar 
qiymati  Debitorlik  va  ombor  zaxiralar  bo`yicha  to'lanadigan  hisob  (hisob  uchun 
to'lanadigan - minus belgisi bilan); S - sotilgan chiqindilar narxi. 
 

---

186