2 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi xo'jaev F. E. Po’latxo’jaeva D. M

2.1. Yuklarni sug`urtalash 
Sug’urtalash
.  Sotuvchilar  to’lov  evaziga  kelishuv  bo’yicha  xavf  yuzaga 
kelganda  yo’qotishlarni  qoplab  berishni  talab  qilish  huquqiga  ega  bo’ladilar. 
Tijoratga  nisbatan  amalga  oshirilayotgan  amaliyot  sug’urtaga  tijorat  xususiyatni 
beradi.  
Savdo  kelishuvlarining  asosiy  ishtirokchilari  savdogarlar  hisoblanadi. 
Tijorat  huqqudan  kelib  chiqib  savdogar  deb  tirikchilik  sifatida  ishlab  chiqarish 
kelishuvlarini o’zining nomidan amalga oshirgan shaxs hisoblangan. Tijorat bilan 
sug’ullanish  shaxsning  tirikchiligi  bo’lishi  lozim.  Tirikchilik  deganda  doimiy 
shug’ullanish  asnosida  moddiy  ashyolarning  sotib  olinishiga  yo’naltirilgan 
harakatlar tushunilgan. Bu amaliyot moddiy foyda keltiruvchi cheklanmagan aktlar 

---

40 
soniga  mo’ljallangan.  O’z  tarkibiga  ko’ra  farqlanuvchi  bir  qancha  ayriboshlash 
kelishuvlarining turlarini ajratib o’tish mumkin
37
:  
1)  Mahsulot  mablag’  kelishuvlari  bunda  mahsulot  mablag’ga 
ayriboshlanadi;  
2)  barter  kelishuvlar  bunda  bir  mahsulot  boshqasiga  mablag’  vositasizsiz 
almashtiriladi;  
3)  badalga  oid  ayriboshlash  kelishuvlari  bunda  ikkala  tomon  bir  biriga 
mahsulotlar  ro’yxatlarini  yuborishadi:  biri  tomon  olishni  istagan  mahsulot,  uning 
miqdori va narxlari ko’rsatilgan ro’yxat, boshqasi esa badal o’rnida taklif etluvchi 
mahsulotlar  ro’yxati  bilan.  Oddiy  ayriboshlash  kelishuvida  xaridor  maxsulotni 
sotib olgandan keyin uning egasiga aylanib uning to’lagan mablag’iga esa sotuvchi 
egalik  qiladi.  Lizing  yoki  ijara  xususiyatiga  ega  ayriboshlash  kelishuvida 
kelishuvning  xususiyati  o’zgacha  bo’lib,  uzul  kesil  sotish  bo’lmay,  maxsulot 
xaridorning  vaqtinchalik  foydalanishiga  o’tadi.    Bunday  kelishuv  maxsulotning 
ijara  haqqi  bilan  birgalikda  yoki  lizing  shartnomasi  to’lovi  qaytarilishini  ko’zda 
tutadi. Bu kelishuv o’z ichga ijaraga olinayotgan mahsulotning sotib olinishini ham 
olishi mumkin. Ijarachi ijaraga olinayotgan maxsulotni sotib olib uning mulkdoriga 
aylanishi mumkin.  
Bunday kelishuvning asosiy tarkibi ashyoning vaqtinchalik ishlab chiqarish 
faoliyati uchun ishlatilishini ko’zda tutadi. Lizing yoki ijara ko’rinishidagi kelishuv 
kredit  berish  ko’rinishidagi  kelishuv  bilan  bir  xil.  Boshqaga  tegishli  bo’lgan 
mablag’ning  xo’jalik  amaliyotida  ifoydalanish  imkoniyatini  beruvchi  kredit,  ijara 
va  lizingning  keng  ko’lqmda  foydalanilishi  xo’jalik  aloqalarining  asosiy 
ishtirokchisi  sifatida  mulkning  egasi  emas  undan  vaqtincha  foydallanayotgan 
shaxsni belgilaydi
38
. Kreditning asosida uch majburiy shart yotadi: a) “oluvchining 
olingan  moblag’ni  qaytarishga  xohishi  va  imkoniyati  borligiga  ishonch  hosil 
qilish”;  
                                                           
37
 
F.E.Xo’jaev, D.M.Po’latxo’jaeva «Bojxona logistikasi» o’quv qo’llanma TDIU 2016
 
38
 И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г 
 

---

41 
b)  qarz  oluvchiga  berilgan  miqdorning  ishlab  chiqarishga  jalb  etilishi  va 
shu orqali foyda keltirishi taxmini va shu bilan birga qarzning qaytarilish ehtimoli 
oshadi”;  
v) “davlat qonunlari har bir insonning mulk huquqini qat`iy himoya qiladi 
va bunda beruvchining huquqlari qat`iy himoya qilinadi va oluvchi uchun umumiy 
kredit  yengillroq  bo’lib,  iloji  boricha  kamroq  chiqim  talab  etadi”.  Aytib 
o’tilganlarning barini inobatga olgan holda kredit beruvchilar rioya qiluvchi kredit 
qoidalari yuzaga keldi: “kredit oluvchining shaxsiga nisbatan qat’iy ehtiyotkorlik”; 
“agar  garov  bo’lsa  uning  qiymatini  baholash  va  yoki  kredit  oluvchi  haqidagi 
fikrlarga quloq tutish”; “kredit berishda qarzning haqiqiyligini tasdiqlashi mumkin  
bo’lgan  yozma  majburiyatni  kredit  oluvchidan  olishi  lozim”;  “huquqi  qonun 
tomonidan  tasdiqlanmaydigan  yoki  o’z  mulkiga  ega  bo’lmagan  insonlarga  kredit 
bermaslik”.  Kredit  –  qarzga olinuvchi  sarmoya,  uni foiz bilan qaytarishga  to’g’ri 
keladi; u qarzdorning vaqtinchalik foydalanishida bo’lib turgan boshqa odamning 
mulki.  
Tadbirkorlar  imkoniyatlari  yetadigan  ularni  mablag’siz  qoldirmaydigan 
kreditga  ehtiyoj  sezishadi.  Ushbu  jarayonlar  xo’jalik  aloqalarining  saqlanishi 
hamda  korxona  vositalarinig  muomalasi  va  ularning  amalga  oshirilishi  bilan 
bog’liq chiqimlar qiymatida ko’rinadi.  
Bunday  holatlarning  tog’ri  hisobga  olinishi  logistikani  bir  butun  sifatida 
tushunib  yetishda xo’jalik  aloqalarini  rejalashtirishni shakllantirishda  o’ta  muhim 
o’rin tutadi. Bu jarayon 2008 yilda jaxon moliyaviy inqirozi boshlanishida yaqqol 
ko’rindi. Respublikamizda banklarga davlat tomonidan yordam ko’rsatildi. Shunga 
qaramasdan  ular  shunday  baland  kredit  stavkasini  o’rnatishdiki  bu  tadbirkorlar 
uchun  imkoniyatsiz  bo’lib  qoldi.  Korxonalarning  logistika  xo’jalik  aloqalarining 
rivojlanishiga shu  bilan  birga  bir  qator  tashqi  omillar  ham  ta’sir  qiladi.  Masalan, 
ommaviy  ishlab  chiqarishning  miqdorlari,  ishlab  chiqarish  xususiyatlari, 
korxonaning  mutaxassisligi  va  vositalari,  mahsulot  ishlab  chiqarilishi  va  iste`mol 
darajasi,  uning  sifat  xususiyatlari.  Shunday  qilib  mehnatning  jamoaviy 
bo’linishining  chuqurlashgani  sari,  korxonalar  orasidagi  xo’jalik  aloqalari 

---

42 
murakkablashadi,  texnologik  qaramlik  oshadi,  yetkazib  beruvchilar  o’rtasida 
raqobat  ham  oshadi.  Ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotning  assortimentining  har 
qanday  kengayishi  sotib  olinuvchi  ashyolarning  miqdorini  kengayishini  bildiradi. 
Yo’nalish  xususiyatlari  mahsulot  iste`molining  miqdori  va  nomenklaturasini 
belgilab beradi. Bu esa ombor xo’jaliginig sig’imi, ishlab chiqarish turi (ommaviy, 
seriayali  yoki  individual),  va  ishlab  chiqarish  jarayonining  o’ziga  ham  ta’sir 
ko’rsatadi. Iste`molchiga yetkazib berilayotgan mahsulot assortimenti va sifatining 
muomalaning eng kam chiqimlarida mavjud ehtiyojlariga mos kelishi. 
Ham ishlab chiqarish ham muomalada zahiralarning miqdori va tuzilmasini 
optimallashuvi;  
Yetkazib  beruvchidan  iste`molchiga  mahsulot  yetkazib  berilishining 
uzluksizligi va o’z vaqtidaligi.Ayriboshlashning o’zaro foydalilik xususiyati;  
Xo’jalik  aloqalari  tomonlari  orasidagi  xujjatlar  muomalasi  va  kelishuvlar 
munosabatlari  tizimining  ratsionallashuv  darajasi.  Shunday  qilib  qog’oz  xujatlar 
muomalasining  kamaytirilishi  xo’jalik  aloqalarini  shakllantirishda  ularning 
elektron  qayta  ishlanishi  hisobiga  amalga  oshiriladi.  Bu  uchun    standart  shakl 
ma’lumotlari  va  telekomunikatsiyalar  xo’jalik  aloqalarini  qo’llab  quvatlash 
ma’lumotli kompyuter tizimlarini qo’llashadi “EDI  – electronic data interchange” 
(elektron  ma’lumotlar  almashinuvi).  Uning  foydalanilishi  xujatlar  muomalasi 
sxemasini 
tuzish 
texnologiyalarini 
osonlashtiradi, 
ularning 
sifatining 
yaxshilashishiga olib keladi, ma’lumotlar almashinuvining ishonchli va o’z vaqtida 
bo’lishini belgilaydi.  
Logistik  xo’jalik  aloqalarini  shakllantirish  jarayonini  yaxshiroq  tushunish 
uchun ularni bir qancha belglariga ko’ra guruhlab chiqish lozim. Xo’jalik aloqalari 
odatda  quyidagicha  guruhlanadi:  tarmoq  tuzilmasi  bo’yicha  (tarmoq  ichi  va 
tarmoqlararo);  joylashuvli  belgisiga  qarab  (tuman  ichi,  tumanlararo  va  xalqaro); 
ulardagi vositachilarning ishtirokiga qarab (bevosita bilvosita); ta’minlash shaklga 

---

43 
ko’ra  (ombor  ta’minoti va  yetkazib  berish  ta’minoti);  davomiyligiga ko’ra  (qisqa 
muddatli, uzoq muddatli).
39
 
 Birinchi ikkita  belgi  tarmoq  va  joylashuvlarning  logistik xo’jalik  aloqalar 
bilan  qoplanishi  darajasini  ko’rsatadi.  Xo’jalik  aloqalarining  ularda  vositachi 
tuzilmalarning  ishtiroki  darajasiga  qarab  guruhlanishi  ko’p  jihatdan  mahsulot 
yetkazib  berish  maqsadlarining  shakllanishi  bilan  belgilanadi,  u  mahsulot 
muomalasi  jarayoni  bilan  bog’liq  bo’lgan  mahsulot  taqsimlanishi  kanalining 
tuzilmasi  va  chiqimlarga  ta’sir  ko’rsatadi.  Bunda  turli  ko’rinishlar  bo’lishi 
mumkin:  to’g’ridan  to’g’ri  aloqalar  (yetkazib  beruvchi-iste`molchi);  bilvosita 
aloqalar, bunda vositachining yetkazib berish va hisob kitoblarda ishtiroki taxmin 
qilinadi.  
Xo’jalik  aloqalarining  tashkil  etilishi,  ayriboshlash  bo’yicha  sheriklarning 
tanlanishi, mahsulot miqdori va sifati bo’yicha va uning narxi bo’yicha kelishuvlar 
bir  jildda  bo’lganligi  sababli  tovar  muomalasining  tanlangan  turi  muhim  o’ringa 
ega  bo’ladi:  u  tranzit  ko’rinishga  ega  bo’lishi  mumkin  bunda  mahsulot 
ta’minotchidan  tog’ridan  to’g’ri  iste`molchiga  yetkazilib  beriladi  va  ombor 
xususiyatga  ega  bo’lshi  mumkin  bunda  mahsulot  iste`molchiga  tog’ridan  to’g’ri 
emas  balki  ombordan  yetkaziladi.  Bu  xolatda  xo’jalik  aloqalari  savdoning  turli 
shakllari ko’rinishida amalga oshiriladi (ulgurji, chakana va bosh.).  
Yuklarni  sug'urtalash  sug'urta  operatsiyalarining  eng  keng  tarqalgan 
turlaridan  biri  hisoblanadi.  Sug'urtalovchilar  har  qanday  yuridik  va  jismoniy 
shaxslar bo'lib, ular jo'natuvchi yoki qabul qiluvchi hisoblanadi. Aynan  tomonlar 
o'rtasida  ularning  huquqiy  va  iqtisodiy  munosabatlarga,  mahsulot  etkazib  berish 
shartlariga  qarab  tovarlar,  xaridor  yoki  sotuvchi,  sug'urta  shartnomasiga  kiradi. 
Shunday  qilib,  xalqaro  savdoda  CIF  sharoitida  dengiz  orqali  mahsulotni  etkazib 
berish sotuvchiga sug'urta shartnomasini tuzish majburiyatini yuklaydi. Temir yo'l 
transportida shunga o'xshash talablar «aniq maqsadli stantsiya» (chegaradagi temir 
yo'l stantsiyasiga 
                                                           
39
 
Ш.А.Бутаев, Қ.М.Сидиқназаров, А.С.Мурадов, А.Ў.Қўзиев. «Логистика” (Етказиб бериш занжирида оқимларини бошқариш). 
“EXTREMUM-PRESS” нашриёти. Тошкент 2012 
 

---

44 
, Dengiz transportida FOB, va) shartlariga muvofiq belgilanadi
40
. 
Boshqa operatsiyalar (CAF, FAS temir yo'li bilan olib ketish stantsiyani va 
boshqalar)  sotuvchini  sug'urta  xarajatlarini  qoplaydi.  Binobarin,  xaridor  xarid 
qilingan  mahsulotni  sug'urtalashda  iqtisodiy  jihatdan  manfaatdor.  Ko'rinishidan, 
savdo-sotiq bitimlarining bunday turi MDHni davlatlar bilan imzolanadi.  
Xalqaro amaliyotda va bizning ichki bozorda ishlatiladigan tovarlar uchun 
sug'urta shartlari ham umumiy xususiyatlarga, ham ma'lum farqlarga ega. Sug'urta 
tashkilotlari  tomonidan  qo'llaniladigan  qoidalar  quyidagi  shartlarda  yuklarni 
sug'urtalash imkoniyatini beradi: 
1 - "barcha xavflar uchun javobgarlik bilan" 
2 - "zarar uchun javobgarliksiz". 
Ushbu  universal  javobgarlikdan  istisno:  harbiy  harakatlar  (harbiy 
harakatlar)  va  ularning  oqibatlari  natijasida  kelib  chiqadigan  qondirilmaydigan 
zararlar;  odamlarning  xavotirlari  va  ish  tashlashlari;  musodara  qilish,  ta'mirlash, 
yuk  yoki  transport  vositasini  olib  qo'yish,  ularni  noqonuniy  olib  qo'yish;  atom 
portlashning  bevosita  ta'sirlari,  atom  energiyasidan  har  qanday  foydalanish  va 
parchalanadigan materiallarni ishlatish bilan bog'liq radioaktiv ifloslanish; sug'urta 
qildiruvchining  yoki  uning  vakilining  noqonuniy  harakati  yoki  beparvoligi, 
shuningdek  ulardan  biron-birining tovarni  tashish, jo'natish  va  saqlash  qoidalarini 
buzganligi;  tovarlarni  o'rash  (muhrlash)  uchun  zarur  bo'lgan  talablarga  rioya 
qilmaslik,  zarar  etkazilgan  holatlarga  jo'natish,  shuningdek  tovarlarni  qisqa 
muddatga etkazish; yong'in yoki portlash tufayli sug'urta tashkilotining (yoki uning 
vakili) roziligi bilan, lekin sug'urta kompaniyasi yonuvchi va portlovchi moddalar; 
tashqi  mahsulotning  yaxlitligi  bo'yicha  yuklarning  etishmasligi;  hayvonlar, 
kemiruvchilar  va  hasharotlar  tomonidan  yuk  tashish;  harorat,  sintetik  havo  yoki 
yukning  maxsus  va  tabiiy  xususiyatlari,  shu  jumladan  qisqarishi.  Bilvosita 
yo'qotishlarning hammasi kompensatsiya qilinmaydi. 
                                                           
40
 И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г 
 

---

45 
Tomonlarning  kelishuvi  bilan  yuklar  sug'urtalanishi  va  boshqa 
tavakkallarga, shu jumladan qo'shimcha xavflarga ham ega bo'lishi mumkin
41
. 
Sug'urta  shartnomasi  tovar  jo'natish    joyda  tuzilgan  va  kelib  tushgan  joy 
bo'lishi  mumkin.  Shartnoma  tuzish  uchun  ariza  berishda  quyidagi  ma'lumotlarni 
ko'rsatish kerak: 
- tovarning aniq nomi, qadoqlash turi, o'rini va og'irligi; 
- konteyner va boshqa yuk tashish hujjatlarining raqamlari va sanalari; 
-  transport  turi  (dengiz  tashish  uchun  -  nomi,  qurilgan  yil  va  kemaning 
tonaji); 
- konsignatsiya usuli; 
-yuklarni jo'natish, tashish va qabul qilish punktlari; 
- yuborilgan sana; 
- yuk narxi (sug'urta summasi); 
-sug'urta majburiyatlarining turi (sug'urta shartlari). 
Sug'urta to'lovlari stavkalari transport turlari va sug'urta majburiyatlarining 
turlari  bo'yicha  farqlanadi.    Sug'urta  hodisasi  yuz  berganda  tomonlarning  o'zaro 
munosabatlari quyidagi talablar bilan belgilanadi. Sug'urta hodisasi haqida 24 soat 
ichida ma'lum bo'lganidek, sug'urta kompaniyasini xabardor qilish kerak. Tegishli 
hujjatlarni  olgandan  keyin  uch  kundan  kechiktirmasdan,  sug'urta  harakatlarini 
tuzish va zararni aniqlashni davom ettirish kerak.