2. nazariy qism

Nazariy qism
2.1.Informatika va axborot texnologiyalari haqida
Informatika 60-yillarda Frantsiyada elektron xisoblash ma-shinalari yordamida axborotni kayta ishlash bilan shugullanuvchi soxani ifodalovchi atama sifatida yuzaga keldi. Informatika atamasi lotincha suzdan kelib chikkan bulib, tushuntirish, xabar kilish, bayon etish ma`nolarini anglatadi. Frantsuzcha informatika suzi axborot avtomatikasi yoki axbo­rotni avtomatik kayta ishlash ma`nosini anglatadi. Ingliz tilida suzlashuvchi mamlakatlarda bu atamaga komp­yuter texnikasi xakidaga fan sinonimi mos keladi.
Uzbekiston Respublikasi jaxon darajasidagi ilmiy maktablar yaratgani, ularda tadkikotlar muvaffakiyatli olib borilayotganligi bilan shartli ravishda faxrlana oladi. Matematika fanining extimollar nazariyasi va matematik statistika, differentsi­al tenglamalar va matematik fizika, funktsional taxlil soxasidagi yutuklari respublikadan ancha uzokda xam mashxur " deb yozadi Uzbekiston Respublikasi Prizedenti I. A. Karimov.
Informatikaning inson faoliyatining mustakil soxasi si­fatida ajralib chiqishi birinchi navbatda kompyuter texnikasining rivojlanishi bilan boglik Bunda asosiy xizmat mik­roprotsessor texnikasiga tugri keladi, uning paydo bulishi 70-yillar urtalarida ikkinchi elektron inkilobini boshlab berdi.
Shu davrdan boshlab xisoblash mashinalarining element negizi-ni integral chizma va mikroprotsessorlar tashkil etdi. Infor­matika atamasi nafakat kompyuter texnikasi yutuklarini aks ettirish va foydalanish, balki axborotni uzatish va kayta ish­lash jarayonlari bilan xam boglanadi.
Informatika axborotni kayta ishlash, ularni qo’llash va ijtimoiy amaliyotning turli soxalariga ta`sirini EXM tizimlariga asoslangan xolda ishlab chiqish, loyixalash, yaratish, baxolash, ishlashning turli jixatlarini urganuvchi kompleks ilmiy va muxandislik fani soxasidir.
Informatika bu jixatdan axborot modellarini kurishning umumiy metodologik tamoyillarini ishlab chiqishga yunaltirilgan. Shu bois axborot uslublari ob`yekt, xodisa, jarayon va xokazolarni axborot modellari yordamida bayon etish imkoniyatiga egadir.
Informatikaning vazifalari, imkoniyatlari, vosita va us­lublari kup kirrali bulib, uning kuplab tushunchalari mavjud. Ularni umumlashtirib quyidagicha talkinni tavsiya etamiz.
Informatika va kibernetika tushunchalarida kupincha chalkashliklar uchrab turadi. Ularning uxshashligi va farkini tushuntirishga xarakat kilamiz.
N. Vinner tomonidan kibernetikaga kiritilgan asosiy fikr inson faoliyatining turli soxalarida murakkab dinamik tizimlarni boshqarish nazariyasini ishlab chiqish bilan boglik. Kibernetika kompyuterlar mavjudligi yoki yukligidan kati nazar mavjuddir.
Informatika yangi axborotni ancha keng, kibernetika kabi turli ob`ektlarni boshqarish vazifalarini amaliy xal etmay, uzgartirish va barpo etish jarayonlarini urganadi. Shu bois informatika xakida kibernetikadan ancha keng fan soxasi, degan tasavvur xosil bulishi mumkin. Birok boshqa jixatdan, informatika kompyuter texnikasi bilan boklik bulmagan mu-ammolar echimi bilan ifodalanmaydi, bu, shubxasiz, uning umumlashtiruvchi xususiyatini cheklaydi.
Informatika kompyuter texnikasi rivojlanishi tufayli yuzaga keldi, unga asoslanadi va usiz mavjud bula olmaydi. Ki­bernetika kompyuter texnikasining barcha yutuklaridan unumli foydalansa xam, lekin ob`ektlarni boshqarishning turli mo­dellarini yaratgan xolda uz-uzicha rivojlanaveradi. Kiberneti­ka va informatika tashki jixatdan bir-biriga juda uxshash bulsa xam, lekin:
• informatika — axborot va uni kayta ishlovchi texnikaviy, dasturiy vositalari xususiyatlariga asoslanishi;
• kibernetika esa — ob`ektlar modellarining kontseptsiyalarini ishlab chiqish va kurishda xususan axborotlardan keng foydalanishi jixatidan farklanadi.
Informatika keng ma`noda insoniyat faoliyatining barcha soxalarida asosan kompyuterlar va telekommunikatsiya aloka vositalari yordamida axborotni kayta ishlashi bilan boglik; fan, texnika va ishlab chiqarishning xilma-xil tarmoklari birligini uzida namoyon etadi.
Informatikani tor ma`noda uzaro alokador uch kism — tex­nik vositalar, dasturiy vositalar va algoritmli vositalar sifatida tasavvur etish mumkin. Uz navbatida informatikani xam umuman, xam kismlari buyicha turli jixatlardan: xalk xujaligi tarmogi, fundamental fan, amaliy fan soxasi sifatida kurib chiqish mumkin
Informatika xalk xujaligi tarmogi sifatida kompyuter texnikasi, dasturiy maxsulotlarni ishlab chiqarish va axborot­ni kayta ishlash zamonaviy texnologiyasini ishlab chiqish bilan shugullanadigan xujalik yuritishning turli shakllaridagi korxonalarning bir turda jamlanishidan iborat buladi. Infor­matikaning ishlab chiqarish tarmogi sifatidagi uziga xosligi va axamiyati shundaki, xalk xujaligining boshqa tarmoklari mexnat samaradorligi kup jixatdan unga borlikdir. Bundan tashkari, bu tarmoklar me`yorida rivojlanishi uchun informatikaning uzida mexnat samaradorligi ancha yuqori sur`atlarda usib borishi lozim, chunki xozirgi davrda jamiyatda axborot kuprok sunggi iste`mol predmeti sifatida namoyon bulmokda: odamlarga dunyoda ruy berayotgan vokealar, ularning kasbiy faoliyatiga doir predmet va xodisalar, fan va jamiyatning rivojlanishi xakida axborot zarur. Mexnat samaradorligining bundan keyingi usishi va farovonlik darajasini kutarish, katta xajmdagi multimedia axborotini (matn, grafika, videotasvir, tovush, anima­tsiya) kabul kilish va ishlashga yangi intellektual vositalar va "inson mashina" interfeyslaridan foydalanish asosidagina erishish mumkin. Informatikada mexnat unumdorligi oshishi sur`atlari etarli bulmasa, bugun xalk xujaligida mexnat samaradorligi usishining anchagina kamayishi ruy berishi mumkin. Xozir dunyodagi barcha ish joylarining 50% ga yakini axborotni kayta ishlash vositalari bilan ta`minlangan.
Informatikada fundamental tadkikotlar maksadi istalgan axborot tizimlari xakida umumlashtirilgan axborotni olish, ularning kurilishi va ishlashining umumiy konuniyatlarini aniklashdir.
Informatika amaliy fan soxasi sifatida quyidagilar bilan shugullanadi:
a) axborot jarayonlaridagi konuniyatlarni urganish ( axborotlarni yigish, kayta ishlash, tarkatish);
b) inson faoliyatining turli soxalarida kommunikatsion — axborot modellarini yaratish;
v) anik bir soxalarda axborot tizimi va texnologiyalarini ishlab chiqish va ularning xayotiy bosqichini, ularni ishlab chiqarish, ishlashni va xokazolarni loyixalash, ishlab chiqish bosqichlari uchun tavsiyalar tayyorlash.
Informatikaning bosh vazifasi axborotni yangilash, uslub va vositalarni ishlab chiqish va axborotni kayta ishlashning texnologik jarayonlarini tashkil etish, ulardan foydalanishni ishlab chiqishdir.
Informatikaning asosiy vazifalari quyidagilarni o’z ichi­ga oladi:
* istalgan xususiyatdagi axborot jarayonlarini tadkdk etish;
*axborot jarayonlarini tadjik etishdan olingan natijalar negizida axborotni kayta ishlaydigan axborot tizimini ishlab chiqish va yangi texnologiyani yaratish;
* jamiyat xayotining barcha soxalarida kompyuter texnikasi va texnologiyasidan samarali foydalanishning ilmiy va muxandislik muammolarini yaratish, tatbik etish va ta`minlashni xal etish.
Informatika o`z-o`zicha mavjud bo`lmay, balki boshqa soxalardagi muammolarni xal etish uchun yangi axboriy texnika va tex­nologiyalarini yaratishga karatilgan kompleks ilmiy — texnik soxatsir. U boshqa soxalar, xatto jarayonlar va xodisalar noformallashuvi tufayli mikdoriy uslublarni qo’llash mumkin emas deb xisoblanadigan soxalarga xam tadkikot uslub va vositalarini takdim etadi. Informatikada kompyuter texnikasi sharofati tufayli amaliy ruyobga chiqishi mumkin bulgan matematik modellash uslublarining xal kilinishini aloxida ajratib kursatish lozim.
Axborot texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jaxon darajasi shundayki, respublikada jaxon axborot makonining infratuzilmalari va milliy axborot — xisoblash tarmogi integratsiyasiga mos keluvchi milliy tizimni yaratish iktisodiyot, boshqarish, fan va ta`lim samaradorligining muxim omili bulmokda. Bu muammolar ancha murakkab va ayni paytda respub-likamiz uchun dolzarbdir. Xozirda olib borilayotgan iktisodiy, tuzilmaviy va boshqa uzgarishlarni amalga oshirish natijalari respublikada axborotlashtirish bilan boglik muammolarning kanday va kaysi muddatlarda xal etishga xam boglikdir.
1986 yilda akademik M.T. Urozboev tashabbusi bilan Uzbekiston Fanlar Akademiyasi tarkibida V.I. Romanovskiy nomli Matematika instituti koshida Xisoblash texnikasi bulimi ochilib, unga V. K. Qobulov raxbar etib tayinlanadi va 1988 yilda Respublikamizda ilk bor "Ural-1" tipidagi EXM o`rnatiladi.
1966 yilda Markaziy Osiyo mintaqasida O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining xisoblash markaziga ega bo`lgan Kibernetika instituti, 2008 yilda esa uning asosida Kiberne­tika ilmiy —-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi. Xozir birlashma tarkibiga quyidagilar kiradi: Kibernetika instituti, Tizimli tadkikotlar ilmiy-tadkikot instituti, "Algoritm" xujalik xisobidagi ilmiy-tadkikot instituti, avtomatlashtirish va xisoblash texnikasi buyicha ixtisoslashtirilgan loyixa-konstruktorlik byurosi, "Biokibernetika" ilmiy-tadkikot markazi va birlashma tajriba-eksperemental zavodining sanoat-kichik korxonasi.
Xalk xujaligidagi turli vazifalarni xal etishda algoritmlashtirish nazariyasini rivojlantirgan akademikov. K. Kobulov boshchiligidagi birlashmaning etakchi olimlari Uzbekistonda kibernetikaning tarkib topishi va rivojlanishiga ulkan xissa kushdilar. Obrazlarni tekshirib bilish va sun`iy intellekt nazariyalar bricha katta maktab yaratgan akademik M.M. Komilov, matematik modellash va xisoblash eksperimenti, matematik va fizika murakkab vazifalarini xal etishning mikdoriy-taxliliy usullari buyicha muxbir a`zolar F.B. Abutaliev, B. A. Bondarenko, T. Buriev, axborotni kayta ishlash buyicha — akade­mik D. A. Abdullaev, kibernetika fanining turli yunalishlari buyicha ulkan ilmiy maktablar uzagini yaratgan professorlar T. A. Valiev, 3. T. Odilova, O. M. Nabiev, D. N. Amedova, R. S. Sa`dullaev, 3. M. Solixrv. F. T. Odilova, N. A. Muminov va boshqalarning katta xizmatlarini ta`kidlash lozim.
Uzbekiston Respublikasi mustakillikka erishgach, birlashma olimlari tomonidan fundamental va amaliy ilmiy yunalishlar belgilandi, UzR FA Xay`ati tomonidan Respublikada kiberne­tika va axborotlashtirishni rivojlantirish kontseptsiyasi ish­lab chikildi va tasdiklandi.
Birlashma olimlarining asosiy vazifasi bozor munosabatlarini xisobga olgan va zamonaviy axborot texnologiyalari, tizim va tarmoklarini kullagan, shuningdek ularni dasturiy ta`minlagan xodda ishlab chiqarish, ijtimoiy soxani boshqarish, iktisodiyotning yirik xalk xujalik vazifalarini xal etish nazariya-sining yangi asoslarini ishlab chiqish va rivojlantirishdir.
Akademik V. K Kobulov tashabbusi bilan Toshkent davlat
iktisodiyot universiteti (oldingi Toshkent xalk xujaligi in­stituti) koshida Iktisodiy kibernetika fakulteti ochildi.
Ushbu fakultet 30 yil mobaynida mamlakatimiz xalk xujaligi
uchun kibernetika va informatika soxalari buyicha kuplab yuqori
malakali mutaxassislarni tayyorlab kelmokda. Ushbu fakultet
koshida matematik modellar asosida xalk xujaligi muammolarini xal kilish, iktisodiyotda axborotlar va okilona foydalanish, zamonaviy kompyuter texnologiyalarini xayotga keng tatbik kilish soxalari buyicha akademik
S. S. Gulomovning, iktisodiy kibernetika yunalishi buyicha profes­sor
T.Sh. Shodievning maktablarini tilga olish dikkatga loyikdir.
Davlat tomonidan tartibga solishning muximligi va respublikada axborotlashtirish jarayonini tezlashtirish zaruriyatini xisobga olib, Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1992 yil 8 dekabr karori bilan Fan va texnika Davlat Kumitasi (FTDK) koshida Axborotlashtirish buyicha bosh boshqarma (Boshaxbor) tuzildi. Mazkur karorda belgilab berilgan aso-siy vazifa va faoliyat yunalishlari doirasida UzR FTDK tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga yunaltirilgan bir kator konunlar kabul kilindi. Axborotlash­tirish xakida (1993 yil, may) va EXM va ma`lumotlar bazasi uchun dasturlarni xukukdy muxofazalash xakidagi (1994 yil, may) konunlar shular jumlasidandir.
UzR FTDKNING Davlat patent idorasida 1998 yil sentyabridan EXM va ma`lumotlar bazasi uchun dasturlarni xukukiy muxofazalash buyicha Agentlik ishlab turibdi. Bu idora dasturiy maxsulotlar, shuningdek tulik yoki kisman mulkiy xukuklarni berish shartnomalarini rasmiy ruyxatdan o`tkazadi.
1994 yil dekabrda Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi Uzbekiston Respublikasining axborotlashtirish kontseptsiyasini kabul kildi. Ushbu Kontseptsiyaning asosiy maksadi va unda kuyilgan masalalar quyidagilardan iboratdir:
* milli i axborot-xisoblash tarmogini yaratish;
* axborotlarga tovar sifatida yondashishning iktisodiy, xukukiy va me`yoriy xujjatlarini yuritish;
* axborotlarni kayta ishlashda jaxon standartlariga rioya kilish;
* informatika industriyasini yaratish va rivojlantirish;
* axborotlar texnologiyasi soxasidagi fundamental tadkikotlarni ragbatlantirish va kullab-kuvvatlash;
* informatika vositalaridan foydalanuvchilarni tayyorlash tizimini muvofiklashtirish.
O’zbekiston Respublikasi jahon darajasidagi ilmiy maktablar yaratgani, ularda tadqiqotlar muvaffaqiyatli olib borilayotganligi bilan shartli ravishda fahrlana oladi. Matematika fanining ehtimollar nazariyasi va matematik statistika, differentsi­al tenglamalar va matematik fizika, funksional tahlil sohasidagi yutuqlari respublikadan ancha uzoqda ham mashhur" deb yozadi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov.