2-mutaxasislik Matematika va informatika yo’nalishi 2M0101-21 guruh talabasi Ibragimov Rustamning

distimik buzilish
, obessiv-
kompulsiv nevroz o’rniga 
obessiv-kompulsiv buzilish
, ipoxondrik 
nevroz o’rniga 
ipoxondriya
kiritildi. 
NEVROZ RIVOJLANISHINING SABABLARI VA MEXANIZMLARI
I. 
P. Pavlov ozining fiziologik talimoti doirasida nevrozni noadekvat 
kuch va tashqi qozgatuvchilar tasiri tufayli miya postlogida ota 
zoriqish natijasida oliy nerv faoliyatining surunkali uzoq vaqt 
buzilishi deb belgilangan. XX asr boshlarida «nevroz» klinik 
atamasini nafaqat odamlarga, balki hayvonlarga nisbatan ham 
qollash kop bahs-munozaralarga olib keldi. Psixoanalitik nazariyalar 
nevrozni va uning alomatlarini asosan chuqur psixologik nizo 
natijasi sifatida ifodalaydi. Bunday nizo insonning asosiy 
ehtiyojlarini qondirishga tosqinlik qiladigan va uning kelajagiga 
tahdid soladigan, inson unga qarshi kurashadigan, lekin yenga 
olmaydigan uzoq vaqt saqlanadigan ijtimoiy vaziyatlarsharoitida 
shakllanadi deb taxmin qilinadi. Zigmund Freyd bunday nizolarni 
«Id»ning instinktiv talablarni jamiyatdagi odob-axloq va meyorlarni 
nazarda tutadigan «Super-Ego» tomonidan bostirilishidagi 
fundamental qarshiliklarda korgan. Karen Xorni hisoblashicha, 
nevrozning fundamental nizosi shaxsning mos kelmaydigan himoya 
tendentsiyalari ortasidagi qarama-qarshilikning natijasidir. Xorlik, 
ijtimoiy izolyatsiya, ota-onalarning mutlaq boshqaruvchi mehr-
muhabbati, beparvo va tajovuzkor munosabat kabi noqulay ijtimoiy 
omillardan himoyalanish uchun, bola «odamlar tomon», «odamlarga 
qarshi» va «odamlardan nari» yonalishlarga asoslangan himoya 
usullarini shakllantiradi.

Odamlar tomon harakat qilish, asosan, boysunish, sevish, 
himoya qilishni ifodalaydi.

Odamlarga qarshi harakatlar odamlar ustidan hokimiyat 
ornatishga, shuhratga, tan olinishga, muvaffaqiyatga, kuchli 
bolishga va hayot bilan kurashishga intilishni ifodalaydi.

---


Odamlardan nari harakati mustaqillik, erkinlik, odamlardan 
holi bolish zaruriyatini ifodalaydi.
Nevrotik bemor bir vaqtning ozida barcha uch tendentsiyalarga ham 
moyil boladi, lekin ulardan biri ustunroq boladi, shuning ustun 
nevrotiklarni «boysunuvchi», «tajovuzkor» va «ajralgan» turlarga 
tasniflash mumkin. Karen Xorni himoya tendentsiyalari ortasidagi 
qarama-qarshiliklarning sababi bolgan muammolarga katta etibor 
bergan. Umuman olganda, bugungi kunda ham psixologik omillar 
(shaxsning xususiyatlari, uning kamolotga yetishi va tarbiya topishi 
sharoitlari, jamiyat bilan aloqalarni ornatish shartlari, intilishi 
darajasi), ham biologik omillar (muayyan psixogen tasirlarga 
nisbatan 
zaifroq 
qiladigan 
malum 
neyromediator 
yoki 
neyrofiziologik tizimlarning funktsional tanqisligi) nevroz 
rivojlanishiga turtki boladigan omillar sifatida qaralmoqda. 
AJRATISH MEZONLARI. 
Nevrotik buzilishlarni umuman psixik buzilishlardan ajratishning 
asosiy mezonlari quyidagilardir:

Ogriqli namoyonlarning boshlanishi va dekompensatsiyasida 
psixogen omillarning yetakchi roli;

Psixik buzilishning funktsional (tiklanadigan) xarakteri;

Psixotik alomatlar, shaxs ozgarishlari, aqli zaiflikning yoqligi;

Psixopatologik namoyonlarning egodistonik (bemor uchun 
azobli) xarakteri, shuningdek, bemorlarning oz ahvoliga 
tanqidiy munosabatda bolish. 
NEVROZ ALOMATLARI VA BELGILARI RUHIY ALOMATLAR
*Emotsional tushkunlik (kopincha aniq sabablarsiz).
*Ikkilanish.
* Ijtimoiy aloqa qilish muammolari.
* Noadekvat ozini baholash: past yoki haddan ziyod ortiqcha.
* Tez-tez tashvish, qorquv hissi, «biron narsaning tashvishli 
kutilishi», fobiya, 
* vahima hujumlari, vahimali buzilishlar.
* Qiymat tizimining, hayotiy istaklar va afzalliklar, kishining ozi, 
boshqalar va umuman hayot togrisidagi fikrlarining noaniqligi yoki 
qarama-qarshiliklari. Kopincha sinizm qayd qilinadi.
* Kayfiyatning nobarqarorligi, tez-tez va keskin ozgaruvchanligi.

---

Qozgaluvchanlik (nevrastenyia). Stressga nisbatan yuqori 
sezuvchanlik ahamiyatsiz stressli voqeaga odamlar umidsizlik yoki 
tajovuzkorlik bilan munosabat bildirishadi. Yigloqilik. Hafachanlik, 
zaiflik. Tashvishlanish. Psixotravmatik vaziyatga kop toxtalib qolish. 
Ishlamoqchi bolganda tezda charchab qolish xotira, etibor va 
fikrlash qobiliyatlari kamayadi. Baland tovushlarga, yorqin nurlarga, 
harorat ozgarishiga sezgirlik. Uyquning buzilishi: odamning ortiqcha 
qozgalganligi sababli uxlab qolish qiyin kechadi; uyqu yuzaki, 
tashvishlantiruvchi, tetiklik bermaydigan boladi; ertalab kopincha 
uyquchanlik kuzatiladi.
JISMONIY ALOMATLAR
*Bosh, yurak ogrigi, qorin sohasidagi ogriq.
*Tez-tez kuzatiladigan charchash hissi, charchoqning kuchayishi, 
mehnat qobiliyatining umumiy pasayishi.
*Xavotirlar, qon bosimining pasayib ketishi tufayli bosh aylanishi va 
koz qorongulashishi.
*Vestibulyar apparatlarning buzilishi: muvozanatni saqlash 
qiyinchiliklari, bosh aylanishi.
*Ishtahaning buzilishi (ortiqcha yoki kam ovqatlanish, ochlik hissi 
mavjudligi, lekin ovqat paytida tez toyib qolish).
*Uyqu buzilishi (uyqusizlik): uxlab qolish qiyinligi, erta uygonish, 
tunda uygonib ketishlar, uyqudan keyin tetiklik tuygusi 
yetishmasligi, qorqinchli tushlar korish.
*Jismoniy ogriqni psixologik boshdan kechirish (psixalgiya), 
ipoxondriyagacha olib boradigan oz sogligiga haddan ortiq 
gamxorlik. Vegetativ buzilishlar: kop terlash, yurak urishi, arterial 
bosimning ozgarishlari, meda faoliyatining buzilishi, yotal, tez-tez 
siyish, axlatning suyuqligi. Bazan libido va erektsiyaning 
pasayishi.bosh aylanishiuyqusizlikyotal 
NEVROZNING BOSHQA KASALLIKLAR VA ALOMATLAR BILAN 
ALOQASI BOSH OGRIGI
Bosh ogrigi turli xil aqliy holatlarda va kasalliklarda uchraydi. 
Odatda u emotsional zoriqish yoki oz his-tuygularni bostirish 
(masalan gazabni) hollarida paydo boladi. Bundan tashqari, bosh 
ogrigi gallyutsinator (psixalgiya) bolishi mumkin.

---

VEGETOTOMIRLI DISTONIYA Vegetotomirli distoniya bu vegetativ 
asab tizimi faoliyatining buzilishidir. Aqlga boysunadigan va 
mushaklarni boshqaradigan somatik nerv tizimidan farqli olaroq, 
vegetativ asab tizimi avtomatik ravishda ishlaydi va organizmning 
azolari va tizimlari faoliyatini taminlaydi. Xavf tugilganda vegetativ 
asab tizimi xavfni yengish uchun organizmning kuchlarini safarbar 
qiladi (masalan, qon bosimini oshiradi). Agar odam tez-tez xavfli 
deb hisoblangan vaziyatga faol javob qaytara olmasa (masalan, 
ijtimoiy omillar tufayli) va ozining xavotirini bostirishga majbur 
bolsa, shuningdek, xavfli bolmagan kop vaziyatlar unda qorquv 
hissini uygotsa (yoki u panik xujumlardan aziyat chekayotgan 
bolsa), avtonom asab tizimi notogri ishlay boshlaydi, xatolar 
toplanib boradi va muvozanatning yoqolishi yuzaga keladi, bu 
VTDning bevosita belgilari bilan bir qatorda turli azolar ishining 
buzilishiga sabab boladi. PANIK BUZILISHLAR, FOBIYA, TASHVISH 
HISSI Turli xavotirli buzilishlar (panik xujumlar, fobiya, doimiy 
tashvish) odatda nevroz bilan birga kechadi. 
NEVROZ KASALLIGINI DAVOLASH Nevrozlarni davolashning kop 
usullari va nazariyalari mavjud. Nevrozni davosi antidepressantlar 
va trankvilizatorlar yordamida psixoterapiya va medikamentoz 
terapiyaga asoslanadi. Nevroz va nevrotik reaktsiyalarni 
davolashning asosiy usuli psixoterapiya hisoblanadi. Hozirgi vaqtda 
psixoterapevtik yordamning koplab yonalishlari va usullari mavjud. 
Ular patogenik (nevrozning sabablari va uni shaxsda ushlanib 
turishi jarayoniga tasir korsatadigan) va simptomatik yoki 
yordamchi (ular faqat patogenik uslublar bilan birgalikdagina 
samarali bolib, ozlari faqat alomatlarni yengillashtiruvchi 
vaqtinchalik tasir korsatadi) turlarga bolinadi. Patogenetik uslubi 
psixodinamik, ekzistentsial, interpersonal, kognitiv, tizimli, 
integrativ, geshtalt-terapiyani oz ichiga oladi. Simptomatik 
usublarga esa xulq-atvor, gipnoz, tana-yonaltirilgan, ekspozitsion 
terapiya, nafas olish mashqlari, art-terapiya, musiqa terapiyasi va 
boshqalar kiradi. Nevroz insonning tiklanadigan holati bolib, 
psixoterapevtik davolanishiga yaxshi boysunadi. Dori-darmonli 
terapiya faqat psixoterapevtik jarayon uchun katalizator bolib, hech 
qanday holatda nevrozni davolashning asosiy shakli sifatida 

---

qaralmaydi. Kamdan- kam hollarda, inson shaxsiyatining osishi, 
nizoli vaziyat ahamiyatining yoqolishi, avvalgi turmush tarziga 
qaytish va hokazolar tufayli nizoning hal bolishi natijasida 
nevrozdan mustaqil qutilish hollari ham qayd qilinadi. Obsessiv-
kompulsiv buzilishda birinchi orindagi davolash sifatida kognitiv-
xulq terapiyasi (KXT) va SQUSI (serotonin qayta ushlanishining 
selektiv ingibitorlari) yoki klomipramin guruhi antidepressantlarini 
qollash tavsiya etiladi. Kognitiv-xulq terapiyasidan tashqari, 
psixodinamik terapiya yoki psixoanaliz ham ishlatiladi, lekin 
ularning samaradorligi, KXT samaradorligidan farqli olaroq, kam 
isbotlangan. KXT bu obssesiv-kompulsiv buzilishda samaradorligi 
nazorat ostida otkazilgan tadqiqotlar bilan tasdiqlangan 
psixoterapiyaning yagona turidir. Obsessiv-kompulsiv buzilishni 
kognitiv davolashda adapitvlikka orgatish qollaniladi bu texnikada 
terapevt bemorda qayta-qayta ornashib qolgan fikrlarni chaqirishga 
harakat qiladi, natijada bunday fikrlar bemor uchun xavflilik 
ahamiyatini yoqotadi va xavotirning pasayishiga sabab boladi deb 
taxmin qilinadi. Shuningdek javobni oldini olishning yashirin 
texnikasi ham ishlatiladi: terapevtlar bemorlarni adaptiv oqitish 
davomida yuzaga kelishi mumkin bolgan ornashib qolgan fikrlardan 
chalgish yoki saqlanishga orgatadi. Kognitiv nazariya tarafdorlari 
fikrlariga kora, bunday buzilish insonning yoqimsiz, keraksiz oylari 
mavjudligi xususiyatlaridan kelib chiqadi: bazi odamlar uchun 
yoqimsiz fikrlar shu darajada jirkanch va zoriqtiradigan tasir 
korsatadiki, ular bunday fikrlardan qochish yoki ularni bartaraf 
qilishga urinishadi. Bu say-harakatlar fikrlarning ornashib qolishiga 
olib keladi, ular noqulaylikni bir muddat pasaytiradi va qayta-qayta 
takrorlanaveradi, qutilishga harakat qilish esa ular bilan bogliq 
tashvishlarni yanada kuchayishiga sabab boladi. 
KXT boshqa nevrozlarda ham qollaniladi. Masalan, umumiy xavotirli 
buzilishda odatda ikkita kognitiv yondashuv qollaniladi. Ellis va Bek 
nazariyasiga asoslangan yondashuvdan biriga amal qilgan holda, 
terapevtlar odamlarga ularning buzilishlari asosida yotgan 
noadekvat ishonchlarini ozgartirishga yordam berishadi. Ikkinchisi 
esa odamlarni stressli vaziyatda ozini tutishga orgatadi. Fobiyalarda 
xulq-atvor terapiyasi tarafdorlari tasir terapiyasi uslubidan 

---

foydalanishadi, uning davomida qorquvlari mavjud kishilar ularni 
qorqitadigan narsalar va vaziyatlarga duchor qilinadi: masalan 
agorafobiyaga 
chalingan 
odamlarga 
asta-sekin 
uylaridan 
uzoqlashish va koproq jamoat joylariga tashrif buyirish orgatiladi. 
Panik hujumlarda kognitiv terapevtlar insonlarning oz tana 
sezgilarini notogri interpretatsiya qilishni togirlashga harakat 
qilishadi. Nevrozda psixoanaliz ham qollaniladi. Kopgina 
psixoanalitik maktablar fikriga kora, bemor oz ziddiyatlarini tan 
olishi, ozining shaxsiyati haqida aniqroq tasavvurlarga ega bolishi 
kerak. Psixoterapiyaning asosiy vazifasi bemorga nevroz 
rivojlanishiga olib kelgan barcha munosabatlar jamlanmasini tan 
olishga yordam berishdir. Psixoterapiyaning natijasi bemorga uning 
hayotiy tajribasi, bu tajriba asosida shakllangan atrofdagi odamlar 
bilan munosabatlar tizimini ziddiyatga kelgan vaziyat va 
kasallikning namoyon bolishi bilan bolgan nisbatini bemorga 
tushuntirishdan iborat. Psixoanaliz tez-tez tanqid qilinadi yilda 
Klaus Grave bir guruh olimlar bilan psixoanaliz va tegishli 
psixoterapevtik qollanmalarning samaradorligini organishga 
bagishlangan 897 eng muhim empirik tadqiqotlar meta-tahlilini 
chop etdi. Uning mazmunida Grave xulq-atvor terapiyasi 
psixoanalizga nisbatan ikki barobar samarali ekanligiga ishora qildi. 
«Psixoanaliz zararlimi» degan maqolada amerikalik psixolog Albert 
Ellis psixonalizdan foydalanishning zarari togrisida oz fikrini 
bildirdi. Xususan, u psixoanaliz umuman olganda notogri 
taxminlarga asoslanganligi, u bemorlarni ozlari ustida ishlash 
zarurligidan uzoqlashtirishi, hozirgi harakatsizligiga bahona 
berishini 
takidlagan. 
Emotsional 
barqarorsizlikdan 
aziyat 
chekayotgan bemorlar, kopincha psixotrop dorilarning nojoya 
tasiriga, ayniqsa sezgir boladi. Bazi psixofarmakologik dorilar 
oxshash nevrotik namoyon bolishli nojoya tasirlarga ega, va natijada 
davolash davomida ularning kuchayishi ehtimoli mavjud. Nevrozni 
davolashda gipnoz va autogen mashgulotlar juda muhim orin tutadi. 
Agar nevroz mavsumiy ruhiy tushkunlik sababli yuzaga kelgan 
bolsa, uni davolash va oldini olish uchun, quyoshli kunlar sayr qilish 
yoki nur bilan davolash korsatiladi. 

---