2-Modul: Biosfera resurslari va ulardan oqilona foydalanish. 4-Mavzu: Tabiatda moddalarning aylanma harakati reja

4.3. Ekotizimda barqarorlik va ekologik sukssetsiya. Gomeostaz xodisasi. Har bir ekotizimda doimo undagi organizmlarning hayotiy rivojlanishi va populyatsiyalarining o‘zgarishi kuzatiladi.
Ushbu o‘zgarishlar 2 xil bo‘ladi:
1. Tsiklik o‘zgarishlar;
2. Tasodifiy o‘zgarishlar.
Bunday o‘zgarishlar sutka va mavsum davomida hamda tashqi muhit bilan bo‘lib turadigan davriylikka ega o‘zgarishlar bo‘lib, ular organizmlarning ichki ritmi o‘zgarishlarida o‘z aksini topadi. Biotsenozda sutka davomida sodir bo‘lib turadigan o‘zgarishlar kun va tun davomidagi havo xarorati, namlik va boshqa omillarning o‘zgarishiga kuchli bog‘liqdir. O‘rta Osiyoning cho‘l hududlarida, tush paytlarida go‘yoki, hayot to‘xtaganga o‘xshab tuyuladi. Hayvonlar quyoshdan inlarida yashirinib, kechasi faollashadi. Tunda qo‘ng‘iz, sichqon, chayon, ilon, o‘rgimchak, tulkilar tez harakat qiladi. Yilning ma’lum vaqtida (masalan, qishda) ko‘p turlar chuqur tinimga ketadi.
Davriy o‘zgarish o‘simliklarning yaruslar bo‘ylab tarqalishida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, bir yillik o‘simliklar erta bahoridagi yarusda o‘sib, yoz kelganda butunlay qurib qoladi.
Biotsenozdagi ko‘p yillik o‘zgarishlar yillar davomida meteorologik sharoitning o‘zgarishiga bog‘liq. Bundan tashqari, u yana edifikator o‘simliklar hayotidagi o‘zgarishlar, hayvonlar hamda patogen mikroorganizmlarning ko‘payishiga bog‘liq.
XX-asr o‘rtalarida chigirtkalarning ko‘payib ketishi natijasida o‘simliklar jamoasiga kuchli zarar yetganligi ko‘pchilikka ma’lum. Ular o‘shanda yumshoq g‘allasimon o‘simliklarni: pirey, koster, tipchakning 80 — 90% ni yeb bitirdi. Tabiiyki, aynan shu davrda chigirtka yemaydigan o‘tlar ko‘payib ketdi.
Fitotsenoz yoki o‘simliklar jamoasidagi o‘zgarishlar edifikator o‘simliklar hayotiga bog‘liq.
Jamoalarda qonuniy ravishda bir yo‘nalishda jonli organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar va ularni o‘rab olgan muhit bilan bo‘ladigan munosabatlar tufayli sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni suksessiya - deb yuritiladi. “Suksessiya”— lotincha so‘z bo‘lib “izchillik” yoki “meros bo‘lib qolmoq” va “irsiy belgi” aniqroq qilib aytganda “vorislik” degan ma’nolarni bildiradi.