2-ámeliy. Áyyemgi hám orta ásir filosofiyası.Áyemgi shıǵıs hám antik dúnya filosofiyası. Orta ásir filosofiyası

2-ámeliy.

Áyyemgi hám orta ásir filosofiyası.Áyemgi shıǵıs hám antik dúnya filosofiyası.Orta ásir filosofiyası.

1.Filosofiyanıń jámiyetlik sananıń ayrıqsha forması sıpatında payda bolıwı jer ju`zlik tariyxtıń alg`ashqı obshinalıq du`zimniń onnan anag`urlım rawajlang`an basqıshı - qul iyelewshiliktiń payda bolıwı menen baylanıslı. Áyyemgi İndiyada, Áyyemgi Qıtaydı, Áyyemgi Greciyada, Rimde hám basqa da ellerde dáslepki filosofiyalıq táliymatlar payda bola baslaydı.

Áyyemgi dáwirlerdiń qudaylar hám qaharmanlar tuwralı xalıq awız-eki do`retpelerinde, mifologiyasında, fantastikalıq ańızlarda tábiyattan tısqarı, qudaylıq qubılıslar tuwralı diniy-mistikalıq ko`z-qarasları menen birge adamdı qorshap turg`an dúnyanıń qubılısların naturalistlik, tábiyiy tu`siniklerdiń urıg`ı ko`rinis tabadı. Máselen, egipetlilerdiń miflerinde hámmesi okeannıń suwınanan payda boldı dew bar.

İndiya mifologiyasınıń áyyemgi estelikleriniń birinde devler, alg`ashqı dinlerdiń qudayları tuwralı mifler menen birqatarda zatlardıń tábiyiy xarakteri tuwralı pikirler bar. Máselen, dúnyanıń suwdan kelip shıg`ıwı - Rigvedanıń mifologiyalıq obrazı.

Áyyemgi Egipette, Vavilonda, Greciyada, Rimde hám basqada ellerde diniy-mistikalıq, mifologiyalıq ko`z-qaraslarg`a qarama-qarsı dúnyanı qalay bolsa solay, ol biziń dáslepki ko`z-qaraslarımızda qalay bolsa solay aldınan jorta pikirler engizbesten qaradı.

2 A`yyemgi Hindistanda b. e. sh. bir neshe a`sirler burın filosof-materialistler (charvaklar) braxmanizm dinine qarsı shıg`ıp, dúnyanı ta`biyattı, tu`sindiriwdi talap etti. Olardın` ko`z-qarasınan ta`biyattın` barlıq qubılısları to`rt materiallıq elementinen ottan, hawadan, suwdan ha`m jerden turadı. Charvaklardın` tu`sindiriwinshe materiallıq dúnya mángi jasaydı, onın` ken`islikti ha`m waqıtta heshqanday shegi joq. Charvaklar filosofiyasının` tiykarg`ı ma`selesin materialistlik tu`rde sheshti. Charvaklardın` pikirinshe, sana, rux adamnan g`a`rezsiz substanciya emes, olar materiallıq zattın` qa`siyeti.

A`lbette, bulardı aytıw menen birge a`yyemgi hind ja`miyetinin` turmısı tuwralı informaciya beriwshi birinshi derek Vedalar ekenligin biliwimiz kerek. Vedalar mag`lıwmatlarg`a qarag`anda b. e. sh. 1500 jıldan 600 jılg`a shekem do`retilgen. Ol tiykarınan diniy mazmung`a iye, biraq onda ja`miyettin` ekonomikalıq rawajlanıwı, sosiallıq strukturası, qorshag`an dúnyanı tanıp biliwdin` da`rejesi h.t.b. mag`lıwmatlar bar.

Vedalar-samxitler to`rtew. Birinshisi-Rigveda, onda ha`rtu`rli qudaylarg`a gimnler bar. Ekinshisi-Samaveda (sazlar, qosıq aytıwlar). Bunda Rigvevdadag`ı tekst ko`binshe qaytalanadı ha`m og`an bag`ınıw ta`rtibi rituallıq ma`niske iye. U`shinshisi Yadjurdveda (qurbanlıq formulalar ha`m so`zler). To`ritinshisi-Atxarvaveda (duwalar). Vedalarda ariylerdin` alg`ashqı dúnyag`a ko`z-qarası, diniy-mifologiyalıq kompleks ha`m magiya bar.

Vedalıq a`debiyattın` ekinshi qatlamı-Braxmanlar. Olarda dúnyanın` payda bolıwı tuwralı pikirler, suwdın` birinshi substanciya ekenligi h.t.b. tuwralı pikirler bar. Braxman-vedalıq rituallar, kultlıq praktika h.t.b. basqarıwda praktikalıq qural.

Braxmanlarda heshqanday tutas diniy-filosofiyalıq sistemanı tappaymız. Biraq onda Upaniyshadtın` oraylıq teması bolg`an geybir tu`sinikler formulirovkalanadı. Braxman mifologiyası menen ko`p jag`dayda son`g`ı induizm baylanıslı.

Vedalıq a`debiyattın` u`shinshi qatlamı Aran`iyatlar yamasa «Tog`ay kitaplar». Bul kitaplar tog`aydag`ı da`rwishlerge arnalg`an u`y xojayınınan da`rwishlikke o`tiw «iskerlik jolınan» «bilimler jolına» o`tiw bolıp tabıladı.

Qıtay filosofiyası bilimlendiriwdin` klassikalıq kitaplarına qaray teren`ge tamır basadı. Olardı biliw chinovnik xızmetine ekzamen tapsırıw ushın jetkilikli tiykar boldı. Qosıqlar kitabı b. e. sh. (XI-VI a`sisrler) a`yyemgi xalıq poeziyasının` toplamı bolsa, Tariyx kitabı (b. e. sh. 1-mın` jıllıqlar) tariyxıy waqıyalardın` sıpatlamaları berilgen ra`smiy dokumentlerdin` jıynag`ı bolıp tabıladı. Ta`rtip Kitabı (b. e. sh. IV-I a`sir) siyasiy ha`m diniy ceromoniyalardı, sociallıq ha`m siyasiy iskerlikti sıpatlaydı. Ba`ha`r ha`m gu`z Kitabı (b. e. sh. VII-IV a`sir) etikalıq ha`m formal`-a`debiy ma`selelerdi sheshiw ushın u`lgi ha`m o`lshem sıpatında xızmet etti.

3 Aytayıq, materiallıq bolmıstın` tiykarında materiya ha`m materiallıqtın` o`z-ara ta`siri, al ruhıy bolmıstın` tiykarında ruhıy qatnaslar boladı. A`dette substanciyanın` filosofiyalıq tu`sindiriliwinde eki bag`dar ko`birek esapqa alınadı. Birinshisi - ontologiyalıq, ekinshisi - gnoseologiyalıq bag`dar. Aytayıq, F. Bekon substanciyanı bolmıstın` en` joqarg`ı da`rejedegi tiykarı sıpatında qarap, onı konkret zatlardın` forması menen ten`lestiredi. R. Dekarttın` pikirinshe bolmıstın` tiykarında eki o`zinshe biyg`a`rez substanciya: materiallıq ha`m ruhıylıq bar. Materiallıq substanciya qashıqlıq, dawamlılıq ha`m sanlıq o`lshem, ruhıy substanciya oylaw menen belgilenedi. B. Spinozanın` pikirinshe oylaw ha`m dawamlılıq (protyajennost) - biyg`a`rez substanciyalar emes, al tutas substanciyanın` qos atributı. Leybnictin` pikirinshe dúnyanın` du`zilisinin` tiykarında ko`p tu`rli biyg`a`rez substanciyalar (monadalar) bar.

Gnoseologiyalıq bag`darg`a muwapıq, substanciya sha`rtli ideya bolıp, ol dúnyanın` tiykarında jatadı (Lokk). Al Berkli bolsa, materiallıq substanciyanı ha`m ruhıy substanciyanı ha`m biykarlap, dúnyanı qabıllawdın` gipotetikalıq associaciyası dep qaraydı. İ. Kanttın` pikirinshe, substanciya - qabıllawdın`, demek ta`jriybenin` qa`legen sintetikalıq birliginin` mu`mkinshiliginin` sha`rti.

4 Platonnın` filosofiyalıq koncepciyası sociallıq-siyasıy ko`z-qarasları menen tıg`ız o`tlesip ketken. «Ma`mleket» ha`m «Nızamlar» atlı traktatlarında ideallıq polistin` sosloviyag`a iye modelin islep shıktı. Platonnın` filosofiyalıq-etikalıq ko`z-qarasları onın` ko`p sanlı dialoglarında bayan etilgen. Olarda a`dette bas ha’reket etiwshi - SokraT.

Platonnın` pikirinshe obrazlar (ideyalar) wakıttan ha`m ken`islikten tısqarı turadı. Akıl-oy (razum) eki dúnyanı : o dunyanı ha`m reallıqtı baylanıslantıradı. Platon o`zinen keyingi da`wirlerge ha`m u`lken ta`sir etti.

5 Adamlar o`zleri jasap qaldırg`an dúnyada o`z iskerliklerinde mángilikti o`tkinshi na`rseler menen baylanıstırıwda, bir pu`tin dúnya menen ondag`ı ha`r qıylı na`rseler ha`m qubılıslar ortasındag`ı obiektiv mu`na`sibetlerdi biliwge kirisedi. Olar o`zleri ha`m dúnyadag`ı tu`rli-tu`rli na`rselerden ha`m olarda a`mel qılatug`ın nızamlardan paydalang`an halda tu`rli-tu`rli predmetler ha`m qubılıslardı jan`adan jaratıp, olardan o`z turmısında paydalanadı.

Bul processte adamlar o`zlerinin` kundelikli a`meliy, jamiyetlik iskerliklerinde dunyadag`ı bar predmet ha`m qubılıslardın` bazılarının` olardın` sanasınan g`arezsizligin, bazılarının` olardın` sanasınan g`arezliligine isenim payda boladı.

Olar bul processte ta`biyat penen ja`miyet, o`zleri menen o`zgeler, insan menen ta`biyat, insan menen ja`miyet, insan menen onın` sanası, insan menen insan, materiallıq na`rseler menen ruhıy na`rseler, dene menen jan (ruh) ortasındag`i ulıuma bolmıstı, baylanıslılıqtı anıqlaw menen birge olar ortasında belgili parıqlar barlıg`ın ha`m bilip barg`an.