2-Ámeliy jumıs : Slesarlik tiskilari

2-Ámeliy jumıs :
Rejelew.Slesarliq ólshew rejelew ásbapları.
Slesarlik oqıw ustaxonalarida alıp barılatuǵın amalyy shınıǵıwlar dawamında oqıwshılarda payda etińan dáslepki kónlikpe hám ilmiy tájriybeler tiykarında anıqlıq dárejesi 0, 01 mm ge shekem bolǵan hár qıylı konstruktsiyadagi kontrol-ólshew hám joybarlaw ásbapları járdeminde ólshew hám joybarlaw jumısları uyretip bariladı. Bul ásbaplardan paydalanıp sızıǵıy ólshemlerdi hám múyeshlerdi ólshew, tegis sirtlarning tegisligi hám bir-birine salıstırǵanda tuwrıburchakliligini tekseriw, sızıǵıy hám múyeshtegi joba sızıqları sızıwda jetkilikli miynet ilmiy tájriybeleri payda etinadi. Bul maqsette kontrol ólshew hám joybarlaw ásbaplarınıń túrleri, dúzilisi, jumısqa sazlaw usılları uyretip bariladı.

14- súwret. Masshtablı lineyka járdeminde ólshem alıw :
a—o'lchash, b—noto'g'ri, v—to'g'ri, g—ichki ólshemlerdi ólshew.

Masshtablı lineyka (14-súwret) járdeminde zagotovka hám buyımlardıń sızıǵıy ólshemlerin ólshew, tayın detallarning ólshemin tekseriw, krontsirkul hám nutrometrler járdeminde alınǵan ólshemlerdi esaplaw, tsirkulni ólshewge sazlaw jumısları atqarıladı. Masshtab lineykasidan joybarlaw jumıslarında da paydalanıladı.

Masshtablı lineyka ensiz, juqa polat polosadan ibarat. Onıń maydanıǵa millimetrli, santımetrli masshtab birlikleri túsirilgen bolıp, U7 hám U8 markalı uglerodlı ásbapsozlik polatlarınan tómendegi ólshemlerde tayarlanadı : uzınlıǵı 150 mm den 1000 mm ge shekem, eni 11 mm den 35 mm ge shekem, qalıńlıǵı 0, 3 mm den 1, 5 mm ge shekem.
Shizgich chertilka (15-súwret). Masshtablı lineyka, go'niya hám úlgi (shablon ) lar járdeminde joybarlaw (sızıw ) jumısların orınlawda hár qıylı konstruktsiyadagi polat chizgichlardan paydalanıladı. Metallarni tikkeley joybarlawda qalamdan payda lanilmaydi, sebebi qalam menen sızılǵan joba sızıǵı metallǵa qayta islewde óship ketib, jumıs anıqlıǵınıń aynıwıǵa sebep boladı. Sol sebepli metallarni joybarlawda tek polat chizgichlar isletiledi.

1 5-súwret. Shizgichlar: a—simdan tayarlanǵan chizgich, b—yo'nib tayarlanǵan sızǵısh, v— eki uchli sızǵısh, g—yassi chizgnch.

Jıynalma metr (16 -súwret) on dana birdey uzın-likdagi (100 mm li) lineykalardan ibarat bolıp, olar óz-ara sharnir jardeminde biriktirilgen. Bunnan masshtablı lineyka sıyaqlı sızıǵıy ólshemlerdi ólshewde paydalanıladı. Jıynalma metr slesarlik oqıw ustaxonalarida keń qollanilmaydi. Ol uzınlıǵı 100 sm arasında bolǵan buyımlardıń ishki ólshemlerin ólshew ushın qolaylı esaplanadı.

16 - súwret. Jıynalma metr.



b
17- súwret. Ruletkalar: a-knopkali,
ózi o'raluvchi, b-ápiwayı, 18- súwret. Krontsirkul (a) hám
v—po'lat lentali. nutrometr (b).
Ruletka (17-súwret) úlken ólshemlerdi ólshewde qollanıladı ol matodan hám polat lentadan tayarlanadı. Ruletkalar 2, 5, 10, 15 hám 20 metrli bolıwı múmkin. 5 metrne shekem uzınlıqdaǵı ruletkalarda millimetr, santımetr, metr masshtab birlikleri túsirilgen. Olar járdeminde Cilindr, val sıyaqlı buyımlardıń sheńber uzınlıǵın (yo'g'onligini), úyinlerdiń ishki ólshemlerin da ólshew múmkin.
Krontsirkul hám nutromer (18-súwret). Masshtablı lineyka járdeminde tikkeley ólshew múmkin bolmaǵan buyım hám detallarning sırtqı hám ishki ólshemlerin ólshewde krontsirkul hám nutromerdan paydalanıladı. Mısalı, shar, kósher, val, sterjen sıyaqlılardıń sırtqı diametri, vtulkalarning ishki diametrleri, túr-túrli aylanıw sirtlaridan ibarat detal hám buyımlardıń sırtqı hámde ishki ólshemleri olshenedi. Krontsirkul hám nutromer járdeminde alınǵan ólshemler masshtablı lineyka járdeminde esaplanadı.
19 -súwret. ShTs-1markali shtangentsirkul:
a—tuzilishi: 1, 4—qo'zgaluvchi jaqlar ; 2, 3—qo'zg'almas jarlar, 5—qatırıwshı vint,
6—ramka, 7—glubinomer (oyıqlıqdı o'lchaydigan sterjen), 5—shtanga, 9 -— nonyus; b—esap alıw.
Universal ólshew ásbapı bolıp, onıń járdeminde sızıǵıy ólshemlerdi, sırtqı hám ishki ólshemlerdi, oyıqlıqlardı ólshew, tayın detal hám buyımlardıń ólshemlerin tekseriw, sonıń menen birge, joybarlaw jumısları atqarıladı. Sol sebepli odan masshtablı lineyka, krontsirkul, nutromer, oyıqlıqdı o'lchaydigan ásbap (shtangenglubinomer), tsirkul, shtangenreysmus retinde paydalanıw múmkin.
Ásbapsazıqk zavodlarında 100, 125, 150, 200, 300, 400, 500, 600, 800, 1000, 1500 hám 2000 mm ge shekem bolǵan ólshemlerdi ólshew imkaniyatın beretuǵın, anıqlıq dárejesi 0, 1; 0, 05; 0, 02 mm ge shekem bolǵan shtangentsirkullar islep shiǵarıladı. Oqıw ustaxonalarida 300 mm ge shekem ólshew imkaniyatın beretuǵın shtangentsirkullar isletiledi.
Anıqlıq dárejesi 0, 1 mm bolǵan shtangentsirkul (19 -súwret, a) millimetr masshtablı shtanga 8, qo'zg'almas jaq 2, 3, qo'zg'aluvchi jaq 1, 4, noniusli ramka 6, qatırıwshı vint 5, nonius 9, hám sterjen 7 den ibarat.
Nonius shkalasınıń uzınlıǵı 9 mm bolıp, ol 10 ta teń bólekka bolınǵan. Sonday eken, noniusning hár bir bólimi 9 mm : 10= 0, 9 mm ga teń. Noniusning noli shtanganing noli menen uyqas kelsa, onıń onınshı sızıǵıdan tısqarı hesh bir sızıǵı shtanga sızıǵı menen uyqas kelmeydi (bir tuwrı sızıqda yotmaydi). Bunda noniusning onınshı sızıǵı shtanganing toǵızınshı sızıǵıǵa sáykes keledi. Sonday etip, noniusning bir sızıǵı shtanganing bir sızıǵıǵa 0, 1 mm yetmaydi, noniusning eki sızıǵı shtanganing eki sızıǵıǵa 0, 2 mm, úsh sızıǵı 0, 3, mm hám h. k. yetmaydi.
Shtangentsirkul járdeminde ólshew hám odan esap alıw tómendegishe alıp bariladı (19 - súwret). Onıń qo'zg'aluvchi hám qo'zg'almas jaqları o'lchanuvchi detal sırtıǵa berk tegadigan etip jıljıtıladı hám ramkanı shtangaga bekkemleytuǵın vint járdeminde qotiriladi. Keyin shtangentsirkul detaldan shıǵarılıp, noniusdan esap alınadı. Noniusning noli shtanga sızıǵınıń qay-qaysısı menen uyqas kelsa, sonsha pútkil san boladı. Eger noniusning noli shtanganing qálegen bir sızıǵıdan o'tsa, sonsha pútkil san bolıp, bólshek san shtanganing qálegen bir sızıǵıǵa uyqas kelgen nonius sızıǵıdan esaplanadı.
Mısalı, noniusning nol sızıǵı shtanganing nol sızıǵıdan ótip, birinshi sızıǵıǵa jetpegen bo'lsin. Noniusning altınshı sızıǵı shtanga sızıǵıǵa uyqas kelsin. Bul halda esap 0, 6mm boladı.
Ekinshi ólshewde noniusning noli shtanganing 25-shizig'idan ótken. Sonday eken, pútkil san 25 mm. Noniusning 6-shızig'i shtanganing qálegen bir sızıǵıǵa uyqas kelgen. Bólshek san 0, 6 mm. Bul halda shtangentsirkulning kórsetiwi 25, 6 mm.
Anıqlıq dárejesi, 0, 05 yamasa 0, 02 mm ge shekem bolǵan shtangentsirkul 20 - suwretde kórsetilgen.
Ólshew alıwda qo'zg'almas hám qo'zg'aluvchi jaqlardı detal sırtıǵa erkin tekkizib, qamıt shtangaga qotiriladi. Keyininen mikrometrik jıljıtıw vinti járdeminde ramkanı jıljıtıp, jaqlardı detal sırtıǵa jipslanadi hám ramkanı shtangaga qotirilib shtangentsirkul detaldap alınadı. Odaǵı ólshewdi esapları joqarıda bayan etilgen tártipte alıp bariladı.



20 - súwret. ShTs-11 marakali shtangentsirkul: 1-shtanga, 2-qo'zg'almas jaq,
3-qo'zg'aluvchi jaq, 4-ramka, 5- qatırıwshı vint, 6 -qamıt, 7-qamıttı qatırıwshı vint,
8—mikrometrik' jıljıtıw vinti.
Anıqlıq dárejesi 0, 1 mm bolǵan ásbaplar -de noniusdan alınatuǵın bólshek sanlar milli-metrdiń onnan bir úleslerinde esaplansa, anıqlıq dárejesi 0, 05 hám 0, 02 mm bolǵan ásbaplarda millimetrdiń júzden bes hám júzden eki úleslerinde esaplanadı.
Bul xildagi shtangentsirkullardan tegislik-dagi joybarlaw jumısların aparıwda tsirkul hám xatkash retinde da paydalanıladı. Ásbaptan tsirkul retinde paydalanıwda metallarga chekich járdeminde sheńber orayları chekib alınadı. Keri jaǵdayda shtangentsirkul metall sırtıda sirpanib, oraydan shıǵıp ketedi, bul bolsa joba sızıǵınıń anıq chiqmasligiga alıp keledi.
Slesarlik chekichi (kerner) (21-súwret) joba sızıqlarınıń óship ketiwin esapqa alıp, olardıń ústinen noqat túsiriw, orayalarni belgilew, buraw ornın chekishuchun isletiledi.
Shekichlar U7A, U8A markalı uglerodlı, 7XF, 8XF markalı legirlangan ásbapsozlik polatlarınan tayarlanadı hám toblanadi.
Shekichlarning ólshemleri 2-kestede keltirilgen.
2-keste

№	А	А1	B	V	D1	D2	а
1 2 3	90 120 150	45 65 88	35 45 50	10 10 12	8 10 12	6 8 9	60 60 60

2 1- súwret. Slesarlik chekichi (kerner).

Uzın ólshemdegi jobalardı 25, 50, 100 mm aralıqlarda, qısqa ólshemdegi, sonıń menen birge, iymek sızıqlı jobalardı 5—10 mm aralıqlarda chekiladi.
Mikrometr (22-súwret) 0, 01 mm ge shekem anıqlıqda ólshew imkaniyatın beretuǵın ásbap bolıp, onıń járdeminde sırtqı ólshemler olshenedi. Olar 0—25, 25—50, 50—75, 75—100 mm hám h. k. ólshemli etip tayarlanadı. Mikrometrdiń skobasiga onıń anıqlıq dárejesi, ólshew shegarası hám ásbapsozlik zavodınıń muhri túsirilgen boladı.
Mikrometr skoba 1 onıń bir tárepine qo'zg'almas etip ornatılǵan taban 2, ekinshi tárepine ornatılǵan vtulka-stebel 5 den ibarat. Vtulkaga mikrometrik vint-shpindel 3 kiritiledi. Vtulka stebelning sırtqı tárepine millimetrli hám yarım millimetrli masshtab shkalaları sızılǵan. Vtulkaga pısen baraban 6 kiydirilib, onıń sheńberi boylap 50 bólimli nonius dárejelengen. Mikrometrik vint qolpoqcha járdeminde barabanga qotirilib, onıń uchiga treshchotka 7 ornatıladı.

22- súwret. Mikrometr:

a-dúzilisi:1-skoba, 2—tovon, 3-vint, 4-stopor, 5-stebel,
6 -baraban,
7-treshchyotka,
8—o'lchov sterjeni; b—mikrometrik vint, v—baraban.
Nátiyjede mikrometrik vint vtulka ishinde, baraban onıń sırtında birge buraladi. Ólshew waqtında mikrometrik vint sterjeni detal sırtıǵa tiyiwi menen treshchotka dawıs shıǵaradı. Bul mikrometrik vintni artıqsha buramaslik detalga qotirmaslik kerekligin ańlatadı. Treshchotka dawıs shıǵarǵannan keyin mikrometrik vintni stopor halqa 4 menen vtulkaga siqib, ólshewdiń ózgermeytuǵınlıǵı támiyinlenedi.
Mikrometrik vintning qádemi 0, 5 mm bolıp, baraban sheńberi 50 bólindine bolınǵan sol sebepli baraban tolıq bir ret aynalǵanda 0, 5. mm ga jıljıtıladı. Ol halda onıń hár bir bólimi 0, 5:50 = 0, 01 mm ga teń boladı.
Mikrometr járdeminde ólshew alıwdan aldın onıń tuwrılıǵı tekserip alınadı. Onıń ushın mikrometrik vint treshchotka járdeminde jıljıtılıp, tabanǵa tekkiziladi. Bunı treshchotkadan shıqqan dawısqa qaray anıqlanadı. Bul waqıtta barabanning (noniusning) noli stebeldagi masshtab sızıǵınıń noliga uyqas túsiwi kerek. Eger noni-usning noli masshtab sızıǵınıń noliga uyqas tushmasa treshchotka járdeminde mikrometrik vintni tabanǵa tekkiziladi hám stopor halqa menen stebelga siqib qóyıladı. Keyininen barabanni tutıp turıp, treshchotka qolpoqchasi bosatiladi.

23- súwret. Mikrometr járdeminde esap alıw : a—mikrometr kórsetiwin oqıw, b—esap alıw.

Bul waqıtta baraban mikrometrik vintdan erkin aylanıp noninusning noli masshtab sızıǵınıń noliga moslanadi. Keyininen qalpoqchani burab barabanni mikrometrik vintga qotirib qóyıladı. Mikrometrdiń anıqlıǵı qayta tekserilip ólshew alıw dawam ettiriladi.

Mikrometr járdeminde alınǵan ólshem tómendegishe esaplanadı. Pútkil hám yarım millimetrli ólshemler vtulka-stebeldagi masshtab shkalasınan esaplanıp, millimetrdiń júzden bir úlesleri vtulka bóylama sızıǵıǵa uyqas kelgen barabandagi nonius sızıǵıdan alınadı. Mikrametr járdeminde alınǵan ólshemdi esaplaw 23- suwretde kórsetilgen.
Úlken ólshemli mikrometrler járdeminde kishi ólshemli detallarni ólshewde járdemshi sterjenlerden paydalanıladı. Jerdemchi sterjenler mikrometrdiń ólshew shegarasıǵa qaray túr-túrli uzınlıqda boladı. Ulchash shegarası 25—50 mm bolǵan mikrometrde 25 mm li, 50—75 mm lisida 50 mm li, 75—100 mm lisida 75 mm li hám h. k. sterjenler boladı.
Ulchash shegarası 75—100 mm li mikrometr járdeminde ólshemi 25 mm den kishi bolǵan detalni ólshewde onı járdemshi sterjen menen birge taban hám mikrometrik vint arasıǵa tutıladı. Bul waqıtta mnkrometrdiń kórsetiwi 75 mm den artıq bolıp, detalning ólshemin esaplaw ushın mikrometrdiń kórsetiwiden járdemshi sterjen uzınlıǵı ayiriladi. Ólshemi 75 mm den artıq bolǵan detallar tikkeley taban hám mikrometrik vint arasıǵa alınıp olshenedi. Mikrometrdiń kórsetiwi detalning haqıyqıy ólsheminen ibarat boladı.
Slesarlik go'niyalari tuwrı múyeshli joba sızıqları sızıwda, tayın buyım hám detallarning tuwrı múyeshliligin tekseriwde isletiletuǵın joybarlaw hám kontrol ásbapı bolıp tabıladı. Go'niyalar túr-túrli konstruktsiyada tayarlanadı (24-súwret, a, b, v)

24- súwret. Slesarlik go'niyalari: a-lekal go'niya, b-kúndeli, v-ápiwayı, g-kópshikli.

24- súwret, a dagi go'niya kórinisi tárepinen óz-ara qat'i 90 múyesh astında jaylasqan eki lineyka birikpesinen ibarat bolıp, onıń járdeminde tayın yamasa tayarlanıp atırǵan buyım hám detallarning tuwrı múyeshliligi tekseriledi. 24- súwret, b, v, g larda aǵash ustasılıq go'niyasini eslatuvchi cheklagich kúndeli hám kópshikli go'niyalar kórsetilgen bolıp, bulardan kóbinese tuwrı múyeshli jobalar sızıwda hám olardı parallel kóshiriwde, sonıń menen birge, joybarlaw plitasi járdeminde keńislikdegi joybarlawda (25-súwret) paydalanıladı.

25- súwret. Go'niya járdeminde keńislikdegi joybarlaw.

Slesarlik go'niyalari U8 markalı uglerodlı, XG hám X markalı legirlangan ásbapsozlik polatlarınan tayarlanadı hám toblanadi.

Slesarlik go'niyalari tómendegi ólshemlerde tayarlanadı (3-keste).
3- j a d v a l

№	Táreplarnig uzınlıǵı, mm		Táreplarnig eni hám qalıńlıǵı, mm
	l	n		а	b
1 2 3 4 5	100 150 200 300 400	75 100 125 200 275		25 28 32 38 42	6 7 8 9 10

Oqıw ustaxonalarida joqarıda kórip ótilgen go'niyalardan tısqarı 30°, 45°, 90° múyeshlerdi tekseriw hám joybarlaw imkaniyatın beretuǵın kombinatsiyalasqan go'niyalar (26 - súwret) da isletiledi.

26 - súwret. Kombinatsiyalasqan go'niya. 27-súwret. Transportir (a) jáne onıń isletiliwi (b).

28- súwret. UN tipidagi universal múyesh ólshewshi:

o—umumiy kórinisi: 1—go'niya, 2—tutqich, 3— nonius, 4—nonius vinti, 5—stopor, 6—asbob, 7— seytor, 8—asos lineykasi, 9—qo'zg'aluvchi lineyka; 6—noniusning dúzilisi.

Transportir (27-súwret) slesarlik oqıw ustaxonasida qańıltır hám listlardan úlgiler (mısalı, aǵash ustasılıqda tırnaq shıǵarıw hám qulaq ashıwda, qashaw hám kreytsmeysellarning hár qıylı múyeshlerde charxlanganligini tekseriwde isletiletuǵın hám h. k.) tayarlawda túr-túrli múyeshlerdi joybarlawda, laboratoriya, ámeliy shınıǵıwlarda sızılmalar sızıwda ápiwayı transportirdan paydalanıladı.

Universal múyesh ólshewshi (uglomer). Hár qıylı múyeshlashi ólshew hám joybarlawda slesarlik go'niyalari hám transportir menen bir qatarda universal múyesh ólshewshiler da isletiledi. Universal múyesh ólshewshiler UN tipidagi (28-súwret), sırtqı hám ishki múyeshlerdi o'lchaydigan hám UM tipidagi (29 -súwret), sırtqı múyeshlerdi o'lchaydigan túrlerge bólinedi.
UM tipidagi múyesh ólshewshi 2' ge shekem anıqlıqda ólshew imkaniyatın beretuǵın noniusga iye bolıp, onıń járdeminde 0° den 180° ge shekem bolǵan sırtqı múyeshlerdi ólshew múmkin. Ol jaǵdayda yarım dóńgelek tiykar 5 bar, Oǵan lineyka 4, sektor 3 menen 2 kósher átirapında aylanadıǵan qo'zg'aluvchi lineyka 10 birlestirilgen. Qo'zg'aluvchi lineyka 10 ni qandayda bir múyeshka anıq ornatıw ushın buranda 7 mikrometrik vint boylap buraladi. Qo'zg'aluvchi lineyka anıq múyeshka ornatılǵannan keyin stopor 9 menen sektor 3 tiykar 5 ge qotirib qóyıladı. Sektor 3 ge nonius 8 ornatılǵan. Nonius shkalasın payda etiw ushın 29° ga teń múyesh alıp, onı 30 bólekka bólinedi (29 -súwret, b). Ol halda hár eki qońsılas shtrix arasındaǵı múyesh 60X29 :30 = 58' ga teń bolıp, 1° den 2' kishi boladı.

29 - súwret. M tipidagi universal múyesh ólshewshi:

a—umumiy kórinisi; 1—go'niya, 2—o'q, 3—sektor, 4—linemka, 5—yarin dóńgelek tiykar, (—mikrometrik jıljıtıw vinti, 7—gayka, 8—nonius, 9—stopor, 10—qo'zg'aluvchi lineyka, b—noniusning dúzilisi;

e, g—ishlatilishi.
Múyesh ólshewshi járdeminde ólshem alıwda onıń nol awhali tekserip alınadı. Nol jaǵdayda tiykar 5 dıń noli nonius 8 dıń noliga sáykes keliwi kerek. 0° den 90° ge shekem múyeshlerdi ólshewde lineyka 10 ǵa qosımsha go'niya ornatıp alınadı (30 - súwret, a). 90° den 180° ge shekem múyeshlerdi ólshewde lineyka 10 den go'niya-siz paydalanıladı (30 -súwret, b).

30- súwret. Múyeshlerdi ólshew: 31- súwret. Slesarlik tsirkullari: a-ápiwayı,
a—0 den 90° ge shekem, b-ignali: 1-ayaqlar, 2-ayaqlardı qatırıwshı
6—90° den 180° ge shekem vint..



32- súwret. Joybarlaw shtangentsirkuli:
a—tuzilishi, b—to'g'ri sızıqlarnn joybarlaw, v—markazlarni anıqlaw.

Tsirkul sheńber hám ayqulaqlardı joybarlaw, kesma hám sheńberler-ni teń bóleklerge bolıw, geometriyalıq soǵıwlardı orınlawda isletiledi. Odan masshtablı lineykadagi ólshemlerdi zagotovka hám detallarga kóshiriwde da paydalanıladı.

Tsirkullar ápiwayı, ignali (31-súwret) hám basqa konstruktsiyalarda bolıwı múmkin. 31-suwretde kórsetilgen tsirkullarning ayaqları qısqa bolǵanlıǵı ushın úlken radiuslı sheńber hám ayqulaqlardı joybarlaw imkaniyatın bermiydi.
Bunday jaǵdaylarda joybarlaw shtangentsirkulidan (32-súwret) paydalanıladı.
Tsirkul hám shtangentsirkullar járdeminde sheńber hám ayqulaqlardı joybarlawda oraylardı chekich yordaadida chekib alınadı. Keri jaǵdayda olardıń ayaqları metall sırtıda o'rnamasdan, rejaning úzilisine alıp keledi.
Joybarlaw plitası (33-súwret) tiykarǵı joybarlaw úskenesi bolıp, Oǵan joybarlaw ushın kerek bolatuǵın barlıq joba -lash ásbapları, hár qıylı úskeneler, rejelestiriletuǵın zagotovka hám detallar jaylastırıladı. Joybarlaw plitaları mayda donli kúl reń shoyınnan quyılıw jolı menen tayarlanıp, ústki maydanı hám yon tárepleri jonıw stanogida jonǵılap tegislenedi hám tegislew stanogida tegislenedi.
Joybarlaw plitaları 100X200, 200X200, 200X300, 300X300, 300X400, 400X400, 450X600 mm li etip tayarlanadı hám arnawlı stol yamasa to'mbalarga ornatıladı.
Joybarlaw plitaları keńislikdegi detallarni ólshew hám joybarlawda ólshem hám jobalardıń anıq shıǵıwın támiyinlew imkaniyatın beredi. Joybarlaw plitasınıń sırtı hámme waqıt qurǵaqlay hám taza tutılıwı kerek. Re jalash jumıslarınan keyin plitalar sabınlaǵısh menen tazalanadı, látte menen artilib moylanadi hám qurǵaqlay taxta menen jawıp qóyıladı.



33- súwret. Joybarlaw plitası.

34-súwret. Tagliklar:
a—yassi, domalaq, prizmasimon tagliklar; b—ponasimoi taglik; 1—vint; 2, 3—po'lat sınalar.

Tagliklar (34-súwret) joybarlaw waqtında detallarni anıq ornatıw vmkonini beredi, joybarlaw plitasın tirnalishdan hám ezilishdan saqlaydı. Olar rejelestiriletuǵın detallarning forması hám ólshemine qaray hár qıylı konstruktsiyada tayarlanadı. Joybarlaw jumısların orınlawda tagliklar hám joybarlaw ásbapları joybarlaw plitası ústine ornatıladı.

Reysmus (35-súwret) keńislikdegi joybarlaw ásbapı bolıp, onıń járdeminde gorizontal, vertikal, sheńber joba sızıqları sızıladı, sızıqlardı parallel kóshiriw jumısları alıp bariladı, detallarning plitaǵa tuwrı ornatılǵanlıǵı tekseriledi.



35- súwret. Reysmus. Reysmus shoyın taglik 2 ge ornatılǵan shtativ 5, sızǵısh 4 ni qatırıwshı burandalı vint 6, sızǵıshnı ólshemge ońlawshı vint 3, planka hám mufta 7 lardan tashkil tapqan.
Reysmusni ólshemge sazlaw 36 - suwretde kórsetilgenidek masshtablı lineyka járdeminde alıp bariladı.
Shtangenreysmuslar keńislikdegi detallarni anıq joybarlaw hám biyikliklerin ólshewge mólsherlengen. Shtangenreysmuslar anıqlıq dárejesi 0, 05 mm bolǵan 0—250, 40—400 mm ólshemli hám anıqlıq dárejesi 0, 1 hám 0, 05 mm bolǵan 60—630 mm ólshemli etip tayarlanadı.
Shtangenreysmus (37-súwret) taglik 9, shtanga 8, nonius 5, qatırıwshı vint 2, 6 hám mikrometrik jıljıtıw vinti 4, almasinuvchi (Yu ólshew, 1 joybarlaw ) tayaqshalardan ibarat bolıp, tayaqshalar ramka 7ge qamıt 3 járdeminde ornatıladı. Qamıt vint 2 menen qotiriladi.

36 - súwret. Reysmusni ólshemge sazlaw :
1—stoyka, 2—chizgich, 3—lineyka, 4—qatırıwshı vint, 5—sozlovchi vint.
37- súwret. Shtangenreysmus:
a-ólshem alıw : 1-joybarlaw tayaqshası 2, 6 -qotirish vintlari, 3-qamıt 4-jıljıtıw vinti,
5-nonius, 7—ramka, 8-shtanga. 9 -taglik, 10 -ólshew tayaqshası ;
b—rejalash,
v—nol jaǵdayın plita ústinde tekseriw, g—nol jaǵdayın ólshew plitası járdeminde tekseriw.
Shtangenreysmusni jumısqa sazlawdan aldın onıń nol jaǵdayını tekserip alıw kerek. Onıń ushın onı tekseriw plitası ústine ornatıladı hám ramkanı tómenge túsiriw menen ólshew tayaqchasini plita sırtıǵa tekkiziladi (37-súwret, v). Bul halda noniusning nol sızıǵı shtanganing nol sızıǵıǵa. sáykes keliwi kerek.
Shtangenreysmusni jumısqa (ólshew hám joybarlawǵa ) sazlawda esaplaw taglik tiykarından baslap alınadı. Ólshew tayo'qchasining qırlıq tárepi menen ishki ólshemler, tegis (tegis) tárepi menen sırtqı ólshem-lar olshenedi. Joybarlaw waqtında ólshew tayaqshası joybarlaw tayaqshası menen almastırıladı.
Lekalo lineykalar

38- súwret. Lekalo lineykalar hám olar járdeminde tekseriw: a—qirralik, b—uch qırlıq, v—chor qırlıq, g—yorug'lik sańlaqına qaray tekseriw, d—lineykani tekseriliwshi sırtqa tugish.

Sirtlarning tegisligi hámde tuwrı sızıqlılıǵın tekseriwde lekalo lineykalardan paydalanıladı. Olar túr-túrli konstruktsiyada tayarlanadı.

Lekalo lineyka járdeminde detall yamasa buyım sirtlarining tegisligin tekseriwde onı tekseriliwshi sırtqa tik tutıladıva olar arasında payda bolatuǵın jarıqlıq sańlaqına qaray onıń tegisligi haqqında húkim shiǵarıladı. Sirtlar-dıń tegisligin tekseriwde lekalo lineykalarning tekshi-ruvchi sırtıǵa juqa boyaw mamıq-dasi surtib, onı tekseriliw-chi sirt boylap áste jıljıtıladı. Bunıń nátiyjesinde sirtning qabarıq (dUng) bólimlerinde boyaw daqları payda bolıp, oyıqlıq oyıqchalarda payda bolmaydı. Daqlardıń payda bolıw bolmawlarına qaray sirtlarning tegisligi anıqlanadı.
Tekseriw plitaları (39 -súwret) járdeminde maydanı úlken bolǵan sirtlar boyawusuli menen tekseriledi. Onıń ushın plitalardıń sırtı juqa boyaw (surik, qurım ) perdesi menen oralanadı. Keyininen plita tekseriliwshi sırtqa yamasa kerisinshe qóyılıp, baspasdan áste jıljıtıladı. Bunıń nátiyjesinde tekseriliwshi sırtında daqlar payda bolıp, olardıń muǵdarına qaray sirtning tegisligi tuwrısında húkim shiǵarıladı.
Plitalar kúl reń shoyınnan quyılıw jolı menen tayarlanadı. Olardıń sırtını tirnalishdan, soqqı urıw tásiriden, kirlanishdan saqlaw kerek. Isten keyin artib tazalanadı, mineral maylar, skipidar yamasa vazelin surtilib, ústin taxta qaqpaq menen jawıp qóyıladı. Shaytanlar (40 -súwret) sirtlarning óz-ara jaylasıwın, olardıń gorizontallıǵın, stanok hám basqa apparatlardıń anıq ornatılǵanlıǵın tekseriwde isletiledi. Bulardan hár bir bólimi 0, 02 den 0, 2 mm ge shekem bolǵan brusokli hám ramkalı shaytanlar keń isletiledi.

39 - súwret. Tekseriw plitaları hám olar járdeminde boyaw menen sirtlarning tegisligin tekseriw: a, b—katta yuzali plitalar menen, v—tekshirish lineykasi menen, g—uchburchaklik lineyka menen.

40 - súwret. Shaytanlar : o--brusokli, b—ramkali: 1—korpus, 2 hám 3—bo'ylama hám kese naycha (ampula) lar

Shaytan belgili qıysıqlıqka iye bolǵan toblangan shıyshe naychadan ibarat bolıp, ol 0, 02 mm den 0, 2 mm ge shekem bahalarǵa teń etip shtrixlanǵan boladı. Odaǵı bólimlerdiń ma`nisi hawa kóbikshesi bir birlikka jıljıǵanda shaytannıń iyiwin kórsetedi. Naychaga kishkene hawa kóbikshesi payda bolatuǵın etip suyıqlıq toldırılǵan boladı.

Brusokli shaytanlar sirtlarning g'orizontal jaylasqanlıǵın tekseriwde isletiledi. Olar korpus 1, bóylama 2 hám kese 3 naycha (ampula) lardan ibarat boladı. Korpuslar 100, 150, 200, 250 hám 500 mm uzınlıqda tayarlanadı.
Ramkalı shaytanlar sirtlarning gorizontal hám vertikal jaylasqanlıǵın tekseriwde isletiledi.