2-мавзу: Уруғ-қабила ва миллий динлари. Жаҳон динлари: буддизм ва христианлик Режа

яҳудийларга етказиш учун Мусо пайғамбарга худо Яхвенинг шахсан ўзи 
Синион тепалигида берган. Библиянинг бошқа қисмлари эса (Қадимги 
аҳдга тааллуқлиси) худонинг бевосита панд-насиҳатлари таъсири 
натижасида яҳудийларнинг бошқа турли пайғамбарларига юборилган 
деб тушунилади. Шундай қилиб Библияни шаклланиши узоқ даврни ўз 
ичига олади. 
Одатда яхудийлик шартли равишда икки даврга бўлинади. Биринчиси, 
қадимий (қулдорлик даври бўлиб, у милоднинг II асригача бўлган бу даврда 
Библиянинг қадимий ахд қисми юзага келган. Иккинчиси, XIX асргача давом 
этган Ўрта аср феодал, раввин, талмуд, анъанавий даврларга бўлинади. Шу 
6
Библия (юнонча - китоблар демакдир). Иудизм ва христианликлар муқаддас ёзувлар т
ўплами бўлмиш бу китоб ўн беш аср мобайнида 
(милоддан аввалги ХIII аср ва милоднинг II асрлари) вужудга келган. 

---

даврларда диаспораларда (юнонча тарқок, фаластиндан ташқаридаги яҳудий 
масканларининг номи) Тавротни талқин этиш натижасида яхудийликнинг 
янги бир мукаддас китоби Талмуд (кадимги яҳудий тилида ўрганиш) 
шаклланган. Унда яхудийликнинг ақида ва маросимлари батафсил 
ёритилган. XVIII асрнинг охири ва XIX асрнинг бошларида яхудийликда 
янги босқич- ислоҳ қилинган яхудийлик вужудга келган. Бу даврларда янги 
буржуа шароитига мослашиш мақсадида ақидаларни янгилаш ва Талмудда 
белгиланган бир қатор йўл-йўриклардан, ибодатлардан воз кечишлар рўй 
берган. 
Ҳозирги замон яхудийлигида ислоҳ қилинган яхудийлик билан бир 
қаторда ортодоксал (соф) фундаментал яхудийлик ҳам мавжуддир. 
Ортодоксал яхудийлик Исроилда алоҳида мавқеъга эга бўлиб, расмий 
давлат дини ҳисобланади. Бунга XX асрда вужудга келган мухофазакор 
йўналишдаги яхудийлик, унинг мафкурачилари яхудийлик ва сионизм 
иттифоқининг тарафдорларидир. Ўтган асрнинг 20-30-йилларида ғарбда 
реконструкционизм деб ном олган, гўёки шахсий миллий мансублигини 
белгилайдиган яхудийлик "яҳудийлар революциясидир" деб эълон қилган 
янги йўналишлар ҳам киради.