2-mavzu: O’zbek tilining ijtimoiy funksiyalarining kengayishi

2-mavzu: O’zbek tilining ijtimoiy funksiyalarining kengayishi
Fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va madaniyat sohalariga xos leksik birlik va so‘z birikmaci atama (termin) deyiladi. Maxsus leksika deganda ma’lum bir sohaga tegishli lug‘aviy birlik va ularga tenglashgan birikma tushuniladi. Bunday maxsus leksika terminologiya ham deb yuritiladi: lingvistik terminologiya, fizik terminologiya.
Atamalarning chegaralangan qo‘llanishga egaligi ularning boshqa soha vakillari uchun tushunarsiz bo‘lishi degani emas. Masalan, [to‘g‘ri chiziq], [gap], [so‘z turkumi], [tezlik] atamalari ko‘pchilik uchun tushunarli, soha kishilaridan boshqalar nutqida kam iste’molli.
Atamalar, ko‘pincha, umumiste’mol leksikadan ma’lum bir ma’nolarining maxsuslashuvi asosida hosil bo‘ladi. Masalan, [fojia], [ega], [ot], [qo‘shish], [ayirish] leksemalari umumiste’mol birlik. Ammo ilmiy terminologiyada ham shunday leksema mavjud. Xo‘sh, ularni ko‘p sememali leksemaning ma’lum bir ma’nosida qo‘llanishi deyish kerakmi yoki alohidami? Agar atamalar alohida leksema deb qaraladigan bo‘lsa, ular umumiste’moldagi leksema bilan omonimik munosabatdami?
Kasb -hunar atamalari turli kasb-hunar egalari nutqida qo‘llanuvchi leksemalar. Kasb-hunar atamalari shu hunar egasi qaysi sheva vakili bo‘lsa, shu sheva leksikasi tarkibiga kiradi. Masalan, Shahrisabz shevasiga mansub hunarmand ishlatadigan atama Buxoro shevasida bo‘lmasligi mumkin. Shuning uchun kasb-hunar leksemasi ikki hissa chegaralangan leksikani tashkil etadi. Bu leksika, birinchidan, ma’lum bir sheva doirasida bo‘lsa, ikkinchidan, shu shevada so‘zlashuvchi ayrim kishilar nutqiga xos.
Ilmiy atamalar ko‘p holda tarjimasiz bo‘lganligi tufayli dunyo fanini bir butunlik sifatida ushlab turadi. Masalan, [fonetika], [morfologiya], [sintaksis], [molekula], [yadro], [ekologiya], kabi termin dunyo tilshunosligi uchun umumiy.
Turli soha termini o‘xshash bo‘lishi mumkin. Masalan, [morfologiya] atamasi tilshunoslikda ham, zoologiyada ham ishlatiladi. Ularni omonim leksemalar sifatida qarash maqsadga muvofiq.
Termin (atama) ma’lum bir tilga xos yoki baynalmilal bo‘lishi mumkin. Masalan, tilshunosligimizdagi [gap kengaytiruvchisi], [gap markazi] atamalari faqat o‘zbek tiliga xos, [atom], [vodorod], [natriy], [leksema], [semema] atamalari baynalmilal. Baynalmilal atamani tarjima qilishga, ularga muqobil variant qidirishga urinish ma’qul emas.
O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari. O‘zbek tilining leksikasi fan-texnika, san’at, ishlab chiqarishning taraqqiyoti bilan bog‘liq holda boyib boradi. Tilning lug‘at tarkibi 2 manba asosida boyiydi.
1. O‘zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida (ichki manba). Bunda so‘z yasash orqali yangi so‘zlar hosil qilinadi: sinfdosh, limonzor, vazirlik, ijarachi, tinchliksevar, MDH, BMT kabi. Ichki imkoniyatga shevalardan adabiy tilga so‘z olish ham kiradi: aya, bolish, uvildiriq (ikra) kabi.
2. Boshqa tillardan so‘z olish (tashqa manba). O‘zbek tiliga boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish turli davrlarda turlicha bo‘lgan. Eng qadimda fors-tojik tillaridan, keyinroq arab tilidan, undan ham keyinroq rus tilidan va rus tili orqali Evropa tillaridan so‘z o‘zlashtirish faollashgan. O‘zlashgan so‘zlar ham o‘zbek tili leksikasida anchagina miqdorni tashkil etadi. Keyingi yillarda tilning leksik tarkibini so‘z yasashdan ko‘ra boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish hisobiga boyishi etakchilik qilmoqda.
Boshqa tillardan so‘zlar ikki usul bilan o‘zlashtiriladi: 1)so‘zni aynan olish yo‘li bilan; 2) kalkalab olish yo‘li bilan.
So‘zni aynan olish yo‘li bilan tojik, arab tillaridan, shuningdek, rus tillaridan, rus tili orqali boshqa Evropa tillaridan ko‘proq o‘zlashtirilgan. Masalan, sinch, devor, yana, rubob, kitob, maktab, daraxt, mutolaa, muomala, traktor, sport kabi.
Kalkalab o‘zlashtirishda so‘z aynan olinmaydi, balki so‘zning ma’nosi o‘zlashtiriladi. Ikkinchi tildagi so‘zning ma’nosi shu so‘zning morfemik tarkibidan qismma qism nusxa ko‘chirish orqali ifoda etiladi. Kalkalab o‘zlashtirishning 2 xil yo‘li bor:
1. To‘liq kalka. Bu usulda o‘zlashtirilayotgan so‘zning barcha qismlari o‘z til materialidan tuziladi. Masalan: polugramatnыy – chalasavod, vsesoyuznыy - butunittifoq.
2. Yarim kalka. Bu usulda o‘zlashtirilayotgan so‘zning bir qismi aynan saqlanib, bir qismi o‘z til orqali beriladi. Traktorist – traktorchi, tabelshik – tabelchi kabi.
Yarim kalkada ba’zan o‘zlashtirilayotgan so‘zning bir qism tashlanib, qolgan qismi aynan olinadi: aktualnыy – aktual kabi.
O‘zga til so‘zidagi ma’no o‘z tildagi so‘z bilan berilsa, bu semantik kalka deb ham yuritiladi. Masalan, bo‘g‘in so‘zining ruscha «ponolenie» ma’nosi.