2-mavzu. O‘zbek matnshunosligi shakllanishining tarixiy ildizlari. Reja

Kotib ichimlik ichsa, bilimdan yanglishadi,

Bilimdan yanglishgan yozuvda xato qiladi.

Kotib kechasi ham kunduzi elda (bo‘lishi) kerak,

Qachon talab qilinsa, o‘sha paytda (bo‘lishi) kerak.

Bu ikki kishini odamlar orasidan tanlab ol,

So‘ng ularga bu ikki ishni bergin.

Biri – xati aniq kotib,

Biri – tili mavzun elchi.

Yaqin-yovuqda yoki yot, begona (ellar)orasida,

Adovat sodir bo‘ladigan bo‘lsa, bulardan ko‘rgin.

Ish orqaga ketsa, shu ikki kishi tufayli ketadi,

Ishga rivoj bersa, shu ikki kishi beradi.

Biri – yozuvda so‘zdan yanglishganda,

Biri – tili bilan (shu) so‘zni tuzatsa.

Kotib bu yanglig‘ (bo‘lishi) kerak, ey elig,

Unga ishonsa, qo‘l bersa[ya’ni ish topshirsa] bo‘lad.¹⁰

Shoirning mulohazasi, bir tomondan, kotib xulq-atvori uning xatida ham namoyon bo‘lishini ta’kidlashi bilan diqqatga sazovor bo‘lsa, ikkinchi tomondan, xat matni aniq va ravshan yozilmasa, so‘zni anglashda yanglishlik paydo bo‘lib, ko‘ngilsiz voqealarga sabab bo‘lishiga ham ishoradir.

O‘zbek matnshunosligining shakllanishi uzoq davom etgan jarayon. Uning dastlabki, sodda ko‘rinishlarini turkiy bitiklar bilan bog‘liq hollarda ko‘rish mumkin. Matnshunoslikning tadqiq usullaridan bo‘lgan matnni tiklash, uni tahrir qilish kabi ishlarning amalga oshirilganligi eramizning ilk asrlaridayoq matnga bo‘lgan jiddiy e’tibordan darak beradi. Turk buddaviylari orasida kitob tuzish ishlarining joriy etilishi, Kultigin bitiktoshidagi matnda qo‘llangan “bädiz” va “bädizchi” so‘zlari naqqoshlik, o‘ymakorlikka oid ma’nolarni anglatish bilan birga xoqonlar nutqini toshga bituvchi – “kotib” ma’nosini ham ifodalashi, turkiytilli xalqlar orasida e’tiborga molik bo‘lgan yozma yodgorliklardan biri “Oltin yorug‘”ning asl matni taxminan milodiy I asrda yaratilgani va X–XVIII asrlar davomida o‘n marta ko‘chirilgani hamda Sharqdagi ko‘p tillarga tarjima qilingani qadim turkiy matnshunosligi muayyan o‘z tadqiq usullari va prinsiplariga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ammo, shubhasiz, matnshunoslikning qat’iy prinsiplari, xususan, kitobat san’atida matn shaklining qat’iy strukturasi Turonzamin erlariga islom dini va arab yozuvi bilan birga kirib keldi. O‘rta Osiyoda hadis ilmining beqiyos rivoji, Qur’oni Karimni turli tafsir va sharhlari, fiqhiy masalalarga oid ilmlarning (aqoyid, fatvo) keng yoyilishi matnshunoslikda muayyan an’analarning paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Hadis to‘plamlari, fiqhiy majmualar, diniy naql va rivoyatlardan xrestomatiyalar tuzish va ularni ko‘chirish maktablari shakllandi. Allomalarning asarlariga ko‘plab sharhlar yozilishi bilan qo‘lyozma nusxalar matni strukturasida ham o‘zgarishlar paydo bo‘ldi. Matn turlarining ko‘payishi bir asarning turli shakllarida ko‘chirilishiga va turli nomlar bilan mashhur bo‘lib ketishiga sabab bo‘ldi. Kotiblar mas’uliyatiga doir maxsus risolalarning paydo bo‘lishi bu bosqich nihoyasida matnshunoslikka ilm sifatida qarash boshlanganligini isbotlaydi. O‘zbek matnshunosligi shakllanishi va rivojining 1-bosqichi qadim davrlardan temuriylar sulolasi hukmdorligigacha bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi.