Neyron va uning komponentlari: 1 - yeinaps; 2 - neyron tanasi; 3- yadro; 4 - dendrit; 5 - akson; 6-mielin parda; 7-efferent tola; 8-ranve qisig‘i; 9-ko‘ndalang targ‘il muskul tolasi; 10 - motoneyronning uchi.
Organizmda sodir bo‘ladigan funksiyalar shartli va shartsiz reflekslar ta’siri natijasida boshqariladi. Shartsiz refleks tug‘ma bo‘ladi va nasldan-naslga beriladi. M: Bolaning emish uchun harakati, yorug‘likka nisbatan ko‘zning qisilishi va h.k.
Shartli refleks - hayot jarayonida yuzaga keltiriladi. Eng asosiysi shartli refleksda ma’lum bir belgilangan qo‘zg‘atgich signal - darakchilik qiladi.
M: oddiy qo‘ng‘iroq tovushi itda dastlab hech qanday refleks vujudga keltirmaydi. Agar, itga ovqat berishdan oldin bir necha martalab qo‘ng‘iroq, chalinsa, u ma’lum signal ahamiyatiga ega bo‘lib qoladi, ya’ni qo‘ng‘iroq chalinishi bilan hayvon ovqat kutadi va so‘lak bezlaridan so‘lak ajraladi.
Asab markazlairi Muayyan refleksni yuzaga chiqarish yoki muayyan funksiyani boshqarish uchun zarur bo‘lgan neyronlar yig‘indisiga asab markazlari deyiladi.
Asab markazlarining o‘ziga xos anatomik fiziologik xususiyatlari, mohiyati va faoliyati bor. Asab markazlarining anatomik mohiyati markaziy asab tizimining ma’lum qismidagi nera xujayralari to‘planib, biror belgilangan a’zo ishini idora qiladi. Bunga misol qilib, nafas olish markazi - uzunchoq miyada joylashgan asab xujayralari to‘plamini olish mumkin.
Asab markazlarining fiziologik xususiyati bir muncha kengroq tushuncha bo‘lib, u markaziy asab tizimining turli qismlarini o‘z ichiga oladi. M: ovqatlanish refleksini olib qaraganda, uning yuz berishi uchun turli-tuman markazlar, bezlar va boshqa a’zolar ishga tushishi kerak.
Qo‘zg‘alish va tormozlanishning yuzaga kelishi va kechishdan asab markazlarida o‘ziga xos holatlar, xususiyatlar yuzaga keladi. 1) Asab markazlari orqali qo‘zgalishning o‘tish vaqti asab tolasiga qaraganda davomliroqdir. CHunki bunday yo‘l bilan javob olishda, ososiy vaqtni sinapslar oladi. Asab markazlarida turli xil qitiqlanishlarni yig‘ish va summasiya qilish xususiyati bor. Shuning uchun pog‘ona osti kuchi bilan bir necha bor impulslar berilsa, ular markazda to‘planib, jivob reaksiyasi naydo bo‘ladi. 2) Asab markazlarining yana bir xususiyati shuki, qo‘zg‘atgich o‘z ta’sirini to‘xtatgandan keyin ham qo‘zg‘alish jarayoni davom etadi. Biron narsaning esda qolishi asab markazlarining mana shu iz qoldirish xususiyatiga bog‘liq.
Masalan har qanday oddiy reflekslarni ham ma’lum tartibga solib yoki koordinasiya qilib turadi. Bunga misol, baqa tanasining qaysi tomoniga biron sezilarli qo‘zg‘atgich bilan ta’sir ettirilsa, o‘sha tomonga oyog‘ini harakatga keltirish bilan javob beradi.
Tormozlanish hodisasini I.M.Sechinov 1862 yilda kashf etgan. Baqaning bosh miyasi yarim sharlari olib tashlangach oyog‘ini sul’fat kislotaga botirilsa, oyog‘ini tez tortib oladi, agar qirqilgan joyiga osh tuzi qo‘yilsa tuzi qo‘yilsa tortib olish vaqti cho‘zilib ketadi. Shu fakt asosida baqa bosh miyasining talamus qismida orqa miya refleksini tormozlovchi asab markazlari bor degan xulosaga kelinadi.
Markaziy asab tizimida tormozlanish va qo‘zg‘alishning o‘zaro aloqasi. Markaziy asab sistemasida qo‘zg‘alish va tormozlanish har xil markazlarda bir vaqtning o‘zida sodir bo‘lib turadi. Muskullarning biri qisqarib, biri yozilishi natijasida chopish, yurish, barmoqlarni harakatlarga keltirish mumkin. Markaziy asab tizimidagi bir markazning qo‘zg‘alishi ikkinchisining tormozlanishiga yoki bir markazning qo‘zg‘alib keyin tormozlanishiga induktsiya deyiladi. Tormozlaniishdan qo‘zg‘alishga o‘tish musbat, qo‘zg‘alishdan tormozlanishga o‘tish manfiy induktsiya deyiladi.
Konvergentsiya prinsipi - har xil reseptorlarining qitiqlanishi tufayli ma’lum markazga qo‘zg‘alishining umumiy bo‘lib yig‘ilishi Konvergensiya deyiladi. Konvergentsiya tufayli ta’surotlar keng analiz qilinadi.
Umumiy oxirgi yo‘l prinsipi. Markaziy asab tizimiga oqib kiradigan informasiya juda keng bo‘lib undan olinadigan javob juda tordir. Sherrington nazariyasiga ko‘ra reflekslar mutanosib va qarama-qarshi bo‘ladi. Umumiy oxirgi yo‘lda mutanosib reflekslar bir-biri bilan ushlashib ko‘paysa qarama-qarshi reflekslar ttormozlanishi yuzaga keltiradi. Qo‘zg‘alishlarning o‘zaro yo‘l talashishi natijasida hayot uchun zarur bo‘lgan reflekslardan boshqasi tormozlanadi. Bu jarayon asosida dominanta nazariyasini tushuntirish mumkin.
Muhit sharoitining o‘zgarishi bilan ma’lum refleksi bilan bog‘liq bo‘lgan markaz ishining o‘zgarishi markaziy asab tizimining plastikligi deyiladi. Adashgan asabni kesib, oyoqqa keluvchi harakat asabiga ulagandan keyin ma’lum vaqt o‘tgach adashgan asab markazi qo‘zg‘atilganda harakat yuzaga keladi. Bu jarayonda miya yarim sharlari katta rol o‘ynaydi.
