2-mavzu. Neft, gaz va gaz kondensatni birlamchi qayta ishlash

2.2. Oddiy va murakkab haydash usullari. Neftni fraksiyalarga ajratishning 
nazariy asoslari. Neftni oddiy sharoitda va vakuum sharoitida fraksiyalarga 
bo’lish
Oddiy haydash usullari va xususiyatlari
Haydash usuli, neftni fraktsiyalarga ajratishning qadimgi usullarigan bo’lib, 
bu usul yordamida molekulyar massasi bir-biriga yaqin bo’lgan komponentlarni 
ajratib, so’ngra undan yaxlit holatda uglevodorod birikmalari qatorini ajratib olish 
mumkin. Hattoki, XIX - asrning oxirlarida sochma usulda haydash yo’li bilan 
pentan, izopentan, 2-metilpentan, 2,3dimetilbutan, 2 va 3-metilgeksanlar va bir qator 
past haroratda qaynovchi uglevodorodlar ajratib olinib, identifikatsiya qilingan edi. 
Turli xildagi haydash va rektifikatsiyalash usullari keng ko’lamda qo’llanilib, neftni 
tahlil qilishning biror bir sxemasi atmosfera bosimida yoki vakuum ostida neftni 
fraktsiyalarga ajratmasdan turib ularni tahlil qilib bo’lmaydi. Neftning fraktsion 
tarkibini rektifikatsiyasiz, standart qurilmada atmosfera bosimi ostida haydash yo’li 
bilan aniqlanadi. Bunda qaynash harorati 300°C gacha bo’lgan fraktsiyalarni ajralib 
chiqish miqdori baholanadi, undan yuqori haroratda qaynovchi neft fraktsiyalari 
hamda mahsulotlarni atmosfera bosimi ostida haydash tavsiya etilmaydi. Chunki, 
yuoqori haroratda ular parchalanib ketishi mumkin. Tarkibiy tuzilishi bo’yicha 
barcha guruh ulevodorodlarini hamda strukturali guruh tarkibni aniqlashda 
tuzsizlantirilgan neft atmosfera bosimi ostida rektifikatsiyalashga mo’ljallangan 
(SIATIM-58 a yoki ARN-2) jihozlarda amalga oshiriladi. Dastlab, past haroratda 

---

qaynovchi – 60, 60-95, 95-122, 122-150, 150200°C fraktsiyalar standart sifatida 
ajratib olinadi. So’ngra, qisman bosimi 135,3-666,5 Pa vakuum ostida (1÷5 mm. 
sim. ust) o’rta fraktsiya 200-250, 250-300 va 300-350°C ajratib olinadi. 
Vakuumdagi qaynash harorati bilan atmosfera bosimi ostidagi qaynash harorati 
o’rtasida bog’liqlikni hisobga oluvchi maxsus hisoblash formulasidan yoki 
nomogrammalardan ko’p hollarda UOP – nomogrammasidan foydalaniladi.
Moy fraktsiyalarini ajratish uchun nasadkali apparatlar o’rniga fraktsiyalarni 
550°C haroratgacha parchalamaydigan gidravlik qarshiligi kichik bo’lgan aylanma 
harakat qiluvchi rotorli kolonkalardan foydalaniladi. Yuqori haroratda qaynovchi 
moy fraktsiyalarni ajratish uchun molekulyar haydash usulidan foydalanish 
mumkin. Bu jarayon chuqur vakuum sharoitida borib, (qoldiq bosim 0,1 Pa) bunda 
bug’lanish va kondensatsiyalanish orasidagi masofa (1030 mm) molekulaning erkin 
harakatlanish masofasidan kichik bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda bug’langan 
molekulalar o’zaro to’qnashmay kam energiya sarflab kodensatorga yetib oladilar. 
Zamonaviy rotorli sirtiy jihozlar qaynash harorati 650°C gacha bo’lgan 
fraktsiyalarni parchalamay ajratib olishga imkon yaratdi. Benzin fraktsiyalarining 
yaxlit holdagi uglevodorodlarini ajratib olish uchun har xil bosimdagi 
rektifikatsiyalash usulidan foydalaniladi. Qaynash harorati bir-biriga yaqin bo’lgan 
uglevodorod aralashmalar masalan, C
8
–alkenlarni ajratish uchun yuqori tartibli 
ixcham holatda rektifikatsiyalash usulidan foydalaniladi. Misol tariqasida yuqori 
haroratda qaynovchi O–kisilol izomerini ajratish uchun (M – kisilol va O – kisilol 
bu juft komponentlarning nisbiy uchuvchanlik koeffitsiyenti – α, 180°C haroratda 
farqi 1,135 ga teng) likopchalari 100-150 tadan iborat bo’lgan rektifikatsion 
kolonkalardan foydalaniladi. Bu kolonnaning sug’orish karraligi (5÷8):1 ga tengdir.
 
Neft mahsulotlarini haydash usuli bilan ajratish, ularning qaynash haroratidagi 
farqqa asoslangandir. Haydash usulida bir-biriga aralashadigan suyuq moddalarni 
yoki suyuq neft mahsulotlarni qattiq moddalardan (ularning eritmalarida) ajratiladi. 
Haydash usulida 120
0
–130°C qaynaydigan moddalarni tozalashda yoki bir-biridan 
ajratishda suv sovutkichlardan shiddat bilan o’tkaziladi, 130°C dan yuqori haroratda 
qaynaydigan moddalarni tozalash va ajratishda suv sovutkichidan suvni sekinlik 
bilan o’tkazamiz. Aks holda harorat farqi kattaligi natijasida moddalarni ajratishda 
va havo sovutkichlardan – oddiy shisha naylardan foydalaniladi. Moddalarni 
qaynash harorati orasidagi farqi katta bo’lsa, ularni oddiy haydash usuli bilan ajratib 
olinadi.