2-mavzu. Iste'mol, jamg‘arma va investitsiyalar. Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy o‘sish va milliy boylik Nazorat savollari

2-mavzu. Iste'mol, jamg‘arma va investitsiyalar. Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy o‘sish va milliy boylik
Nazorat savollari:

1. 
   Iste'mol, jamg'arma va investitsiyalarning iqtisodiy mazmunini mohiyati.
   
2. 
   Iste'mol va jamg'arma miqdorini belgilaydigan asosiy omillarni sanab o'ting.
   
3. 
   Oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning farqi nimada? Ular iqtisodiyotning qanday ko‘rinishlari uchun xos ekanligini izoxlang.
   
4. 
   Milliy iqtisodiyot tushunchasi nimani ifodalaydi? Uning qanday tarkibiy qismlari mavjud?
   
5. 
   Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar nimalar va ular milliy iqtisodiyotda qanday rol o‘ynaydi?
   
6. 
   YaIM va SMM bir – biri bilan nima bilan farqlanadi? SMM va milliy daromadchi?
   
7. 
   Milliy mahsulot harakat shakllari tavsifini bering.
   
8. 
   Жамғаришнинг моҳияти, омиллари ва самарадорлиги
   
9. 
   Ўзбекистонда инвестицион фаолиятни таъминлаш ва унинг шартшароитлари
   
10. 
    Investitsiya va investor tushunchalarining farqi nimada?
    

1. Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat,

ya’ni milliy daromad iste’mol va jamg‘arish maqsadlarida sarflanadi. Keng ma’noda iste’mol jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini

qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan

foydalanishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste’mol

farqlanadi.

Unumli iste’mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli boMib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste’mol qilinishini, ya’ni ulardan ishlab chiqarish

maqsadida foydalanish jarayonini anglatadi.

Shaxsiy iste’mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro‘y

berib, bunda iste’mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi.

Jamg‘arish deb, milliy daromadning bir qismi asosiy va

aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyot zahiralarini

ko'paytirish uchun sarflanishiga aytiladi.

2.Iste’mol va jamg‘arma hajmiga daromaddan tashqari yana

bir qator ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sir ko'rsatadi.

Ob’ektiv omillar alohida iste’molchining ixtiyoriga, idrokiga

bogMiq boMmagan omillardan iborat boMib, ulardan asosiylari

sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:

— barcha xo‘jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi;

— narxlar darajasi;

— real foiz stavkalari;

— iste’molchining qarzdorlik darajasi;

— iste’molchilarni soliqqa tortish darajasi.

Sub’ektiv omillar, asosan iste’molchining o‘ziga, uning ruhiyati va bozordagi hatti-harakatiga bogMiq boMadi. Bu omillar

qatoriga iste’mol va jamg‘arishga boMgan moyillik, kelgusidagi

narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining

o‘zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin.

3.Takror ishlab chiqarishjarayonlarining baynalmilallashuvi o ‘zining har ikkala shaklida: integratsion (milliy xo‘jaliklarning yaqinlashuvi, o ‘zaro

moslashuvi orqali) va transmilliy (xalqaro ishlab chiqarish

majmuasining tuzilishi orqali) shakllarida kuchayadi. Jum ­

ladan, butun dunyoda mintaqaviy davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning qaror topish tamoyili kuzatiladi. Xususan,

rivojlangan Yevropa integratsion hamjamiyati (YelH)

doirasida tovarlar, xizmatlar va ishchi kuchining erkin

harakati amalga oshiriladi. Shimoliy Amerika umumiy iqtisodiy hamkorligi AQSh, Kanada va Meksika iqtisodiyotining integratsiyasini ko‘zda tutadi. Davlatlararo integratsiyaning kuchayishi Janubiy-sharqiy Osiyo, 0 ‘rta Osiyo, arab

dunyosi, Afrika va Markaziy Amerika mamlakatlari uchun

ham xususiyatli bo‘lmoqda.

4.Milliy iqtisodiyot ko'plab o‘zaro bog'liq iqtisodiy unsurlardan

iborat bo'lgan murakkab iqtisodiy tizimni namoyon etadi.

Mazkur unsurlar o'rtasidagi amalda tarkib topgan

munosabatlarning butun majmui iqtisodiyotning tarkibiy

tuzilmasini tavsiflab beradi.

M illiy iqtisodiyot - barcha tarmoqlar va sohalarni, mikrova makrodarajadagi iqtisodiyotlarni, funksional iqtisodiyotni,

ko'plab infratuzilmalarni o'z ichiga olgan yaxlit iqtisodiyotdir.

Milliy xo'jalikning tarkib topgan tuzilishi ijtimoiy mehnat

taqsimoti rivojining natijasi hisoblanadi.

Makroiqtisodiyot, milliy iqtisodiyot. xalq xo'jaligi, yaxlit

tarzdagi mamlakat iqtisodiyoti — bular bir-biriga ayniy

tushunchalar bo'lib, ma'lum hududiy chegaralarda tarixan

tarkib topgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish tizimini

tavsiflaydilar.

5. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish

hajmi va ularning o'sishi bir qator ko'rsatkichlar tizimi orqali.

mikro- va makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil qilinadi.

M akroiqtisodiyot — bu mamlakat miqyosida moddiy ishlab

chiqarish va nomoddiy sohalarini bir butun qilib birlashtirgan

milliy va jahon xo'jaligi darajasidagi iqtisodiyotdir.

Makroiqtisodiyot o'z ichiga iqtisodiyotning moddiy va nomoddiy

ishlab chiqarish hamda xizmat ko'rsatish sohalarini oladi.

Xo'jalik yurituvchi subyektlarning makrodarajadagi o'zaro

aloqasi jannyatdagi mehnat taqsimoti bilan shartlangan obyektiv

jihatdan zarur jarayon hisoblanadi. Bu jarayon xo'jalik yurituvchi

subyektlar iqtisodiy manfaatlarining harakati shaklida maydonga

tushadi.

Milliy iqtisodiyotning asosiy funksional ahamiyati mamlakat

barcha aholisining doimiy ravishda o'sib boruvchi ijtimoiyiqtisodiy ehtiyojlarini qondirishda namoyon bo'ladi. Milliy

iqtisodiyotning mazkur asosiy muammosi naqadar samarali hal

etilayotgani makroiqtisodiy tahlil yordamida aniqlanadi. Bunda

makroiqtisodiy jarayonlarning subyektlari bo'lib alohida xo'jalik

yurituvchi subyektlar (ishchi, tadbirkor, boshqaruvchi va

boshqalar) emas, balki ularning nisbatan kengroq toifalari —

aholi, mehnat resurslari, band bo'lgan ishchi kuchi, ishsizlar va

boshqalar hisoblanadi.

Makroiqtisodiy tahlilning maqsadi — takror ishlab chiqarish

jarayonini ob'ektiv ravishda aks ettiruvchi ko'rsatkichlardan

foydalanish asosida mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida

vujudga kelgan holatlarni ochib berishdan iborat.

6.Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko'rsatkichi

YalM bilan birga, lining tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish

mumkin boMgan bir qator o'zaro bogMiq ko'rsatkichlar mavjud

boMadiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini tavsiflab

beradi.

YaMM va YalM ishlab chiqarish yalpi hajmining

ko'rsatkichi sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular

mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan asosiy

kapitalning o'rnini qoplash uchun zarur boMgan qiymatni ham

o‘z ichiga oladi.

YalMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida istc’mol

qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizatsiya

summasi ayirib tashlansa, sof milliy mahsulot (SMM )

ko‘rsatkichi hosil boMadi.

7.Yaratilgan mahsulotni taqsimlashning asosiy yo‘nal ish lari ni

ko‘rsatishga harakat qilamiz:

a) umuman olganda mahsulotni, binobarin daromadlarni

taqsimlash ham doim bir xil boMmay, balki shu davrda amal

qilib turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jumladan,

mulkchilik munosabatlariga bogMiq boMadi. Ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoitlari, ya’ni kapitalga

mulkchilikning turli shakllari mavjud boMgan, yer esa, davlat

mulki boMib turgan sharoitda yaratilgan milliy mahsulot mulk

egalari (davlat, jamoa, xususiy, shaxsiy) va ishchi kuchining

egasi boMgan ishchi-xizmatchilar o‘rtasida taqsimlanadi.

Bunda daromadlarning bir qismi albatta, umum-jamiyat

manfaatlarini ko‘zlab ish olib boruvchi davlat ixtiyoriga kelib

tushadi;

b) milliy mahsulotdan eng avvalo, shu mahsulotni

yaratishda qatnashgan ishlab chiqarish vositalarining qiymati,

aniqrogM, amortizatsiya summasi ajratib qo‘yiladi, chunki bu

summa asosiy ishlab chiqarish vositalarini (asosiy kapitalni)

qayta tiklash uchun zarurdir;

v) undan keyin turli xil tabiiy ofat va boshqa favqulodda

hodisalarning ta’sirini bartaraf qilish, ishlab chiqarish va

xizmat ko‘rsatishni o‘z maromida to'xtovsiz olib borishni

kafolatlash uchun sug‘urta fondlari, qariyalar, bolalar,

nogironlar va turli boshqa kam ta’minlangan oilalarni

himoya qilish uchun nafaqa hamda ijtimoiy himoya

fondlariga ajratiladi;

g) davlatni boshqarish, mamlakat mudofaasini

mustahkamlash, aholining tinch hayotini va mehnatini

qo‘riqlash, mamlakat miqyosida fan-madaniyatni, ta’lim

tizimini, sogMiqni saqlashni rivojlantirish uchun fondlar

ajratiladi (bu ajratmalar ko‘pdan-ko‘p davlat soliqlari tarzida

amalga oshiriladi).