|
2.Potensiometrik datchiklar, ularning qо‘llanilishi, xususiyatlari va ishlash
tamoyillari
.
Chizikli va burchak siljishlar, kuchlar, tezlanishlar va boshqa shunga
о‘xshash noelektrik parametrlarni aniqlashda, siljishni mos ravishda R, L, C
elektrik qarshiliklaridan birining о‘zgarishiga aylantirib beruvchi potensiometrik,
induktiv, sig‘im va boshqa datchiklar, hamda aylanish chastotasi yoki burilish
burchagini EYUK ga aylantirib beruvchi induksion datchiklar qо‘llaniladi.
Potensiometrik (reostatli) datchiklar. Bu datchiklarda kirish signali bо‘lib
reostat surilgichi, chiqish signali bо‘lib reostat qarshiligi
R
xizmat qiladi (1a-rasm).
Reostat surilgichi detal bilan bog‘liq bо‘lib, u siljiganda elektr zanjirining
qarshiligi о‘zgaradi. Potensiometrik datchikning statik tavsifi deb surilgichdan
olinayotgan chiqish kuchlanishi
U
ch
bilan surilgichning surilish masofasi
x
о‘rtasidagi, ya’ni
)
(
x
f
U
ч
=
bog‘lanishiga aytiladi. 1a-rasmda kо‘rsatilgan sxema
uchun datchikning chiqish kuchlanishini quyidagi ifodadan topish mumkin.
)
1
(
1
К
К
К
U
U
Т
Ч
−
+
=
,
Bu yerda: U
T
– Tarmoq kuchlanish.
l
х
К
=
– potensiometr surilgichining nisbiy siljishi (
l
–
potensiometrning umumiy uzunligi,
x
– surilgichning siljish uzunligi);
R
R
ю
=
– yuklama koeffitsiyenti (R
yu
– yuklama qarshiligi, R –
potetsiometrning tо‘la qarshiligi).
1v-rasmda
potensiometrning
U
ch
=f(x)
tavsifi
keltirilgan.
Potensiometr
yuklanmagan paytda (salt ishlash rejimida), qachonki R
yu
=∞ bо‘lganda, uning
statik tavsifi U
ch
=f(x) tо‘g‘ri chiziqni tashkil etadi (1- tо‘g‘ri chiziq). Bu holda
potensiometrning chiqish kuchlnishi ifodasi quyidagi kо‘rinishga ega bо‘ladi,
ya’ni
U
ch
=U
T
K.
Potensiometr yuklama bilan ishlagan holda tavsifning tо‘g‘ri
chizikligi buziladi (2-tavsif) va yuklama qarshiligi qancha kam bо‘lsa, tavsifning
egriligi shuncha katta bо‘ladi.
Burchak siljishlarni о‘lchashda halqasimon potensiometrik (simli reostat)
datchiklar kо‘plab ishlatiladi (1b-rasm). Uning karkasi yarim halqa kо‘rinishida
izolyatsiyalangan ashyodan (plastmassa, tekstolit, keramika va boshqalar) yasalgan
bо‘lib, unga katta solishtirma qarshilik va kichiq harorat koeffitsiyentiga ega
bо‘lgan sim (manganin, konstantan, nixrom) о‘ralgan bо‘ladi. Potensiometrik
datchiklarning afzalliklari – konstruksiyasi sodda, olingan signalni kuchaytirishga
xojat yо‘qligi; kamchiligi – suriladigan elektrik kontakt mavjudligi.
Potensiometrik datchiklar mexanikaviy siljishlarni elektr kattaliklariga
aylantirib berishi uchun xizmat qiladi. Datchikning asosiy qismi reostat bо‘lib,
uning qarshiligi surgich siljishida о‘zgaradi.
2 - rasm . Potensiometrik datchikning ulanish sxemasi.
Manbaning kuchlanishi U reostatning barcha chо‘lg‘amlari qо‘zg‘almas
uchlari orqali beriladi. Chiqish kattaligi surgichning siljishiga proparsional bо‘lib,
u reostatning bir qо‘zg‘almas uchi bilan surgich orqali olinadi. Bunday sxema
elektrotexnikada potensiometrik yoki kuchlanishni bо‘lish sxemasi deyiladi.
U
Т
U
r
l
х
R
ю
2
1
U
r
x
x
U
T
U
r
R
ю
а)
б)
в)
1. -
расм
Agar datchik barcha chulg‘amlarining qarshiligi R, chiqish kuchlanishi
olinayotgan qismini qarshiligi R
chiq
bilan belgilasak, u xolda reostat ikki qarshiligi
R
chiq
va (R- R
chiq
) ketma-ket ulangan deb xisoblash mumkin.
Reostat chо‘lg‘amidan о‘tayotgan tok kuchi:
R
W
I
=
, bо‘lsa u xolda manba
kuchlanishi quydagicha taqsimlanadi: W=I R
chiq
+I(R- R
chiq
).
Agar reostat qarshiligi uning uzunligi l boyicha teks taqsimlansa, xamda
surgichni siljitish X bilan belgilanadi,
W
chiq
=I*R
chiq
=Wx/l
Shunday qilib, datchikning chiqish siginali surgichning siljishiga
proparsional bо‘ladi.
Potensiometrik datchiklarda mexanik harakat unga proporsional bо‘lgan
о‘zgaruvchi kuchlanishga aylanadi. Potensiometr yuritgichi mexanik ravishda
elektr qarshiligi R ni о‘zgartiruvchi detal bilan bog‘langan.
3-rasmda potensiometrik datchiklarning prinsipial sxemalari qо‘rsatilgan,
unda tо‘g‘ri chiziqli harakat (a) va xalqa (b) kо‘rinishida harakat qiluvchi
potensiometrlar keltirilgan. Datchikning chiqish qismidagi kuchlanish (3 a-rasm)
quyidagilar bilan ifodalanadi:
U
ch
=-
)
1
(
1
k
k
U
n k
−
+
( 1)
bunda
U
p
- elektr manbai kuchlanishi,
k
=
l
x
- potensiometr yurgichining nisbiy siljishi,
l- potensiometrning umumiy uzunligi,
x- potensiometr yurgichi uzunligi,
R
R
н
=
- yuklama koeffitsiyenti,
R
n
- yuklama qarshiligi,
R- yuklamaning tо‘liq qarshiligi.
3-rasm
Aktiv qarshilik datchiklari: a-tо‘g‘ri karkasli potensiometrik; b-a
dagidek, faqat xalqa karkasli; v-statik tavsif; g-simli tenzometrik.
3 v- rasmda potensiometrning statik tavsiflari, ya’ni uning chiqish
qismidagi kuchlanishning potensiometr surgichi uzunligiga bog‘liqligi [U
r
=f(x)]
berilgan. Agar potensiometr yuklanmagan (salt ishlov rejimi), ya’ni R
n
→ ∞
bо‘lsa, statik tavsif tо‘g‘ri chiziqli (grafik1) va tenglama (1) U
r
= kU
p
kо‘rinishida
bо‘ladi. Yuklangan potensiometrda tо‘g‘ri chiziqli о‘zgarish egri chiziqli (grafik 2)
ga aylanadi, R
n
qanchalik kichik qiymat olsa, egri chiziqli shuncha keng tus oladi.
Potensiometrik datchiklar afzalliklari quyidagilardan iborat: konstruksiyasi
sodda, о‘lchamlari kichik; kamchiliklari: sirpanish kontakti borligi, statik tavsifning
nochiziqliligi (kichik qiymatli R
n
da).
Nazorat savollari.
1.Elektrik datchiklarni tushuntiring.
2.Potensiometrik datchik nimani aniklaydi.
3.Ishlash tamoyillari qanday?
4.Potensiometrik datchiklar afzalliklari xaqida gapirib bering.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
