2-mavzu. Borliq – falsafaningfundamental kategoriyasi ma’ruza rejasi

Materiyaningtashkiltopishdarajalari

. 

Materiyaningcheksizliginihozirgizamontabiatshunosligihamtasdiqlaydi. 

Materiyaningnotirik, 

tirikvaijtimoiykabitarkibiydarajalarifarqlanadi. 

Ularborliqningasosiyshakllaribilanmoskeladi. 

Bundaturlidarajalarbir-biribilanuzviybog‘liqdir. 

Aynivaqtdaularningtarkibidamuayyanierarxiyavasoddaroqshakllardan 

(jonsizmateriyadan) 

murakkabroqshakllar 

(jonlivaijtimoiymateriya) 

sariyuksalishkuzatiladiki, 

bugungikundaularningmavjudligifaqatsayyoramizganisbatano‘ziningilmiytasdig‘initopgan. 

Jonsiztabiatningtuzilishivarang-barangligihaqidagitasavvurlaresa, 

mikro-, 

makro- 

vamegadunyolarniqamrabolib, tinimsizkengayibvateranlashibbormoqda.  

XXasrdabuboradaayniqsakattayutuqlargaerishildi. 

Asrboshidamoddadiskretzarralardaniboratqandaydiruzluksiznarsasifatida, 

maydonesauzluksizmoddiymuhitsifatidatushunilaredi. 

Endilikda, 

kvantfizikasi, 

nisbiyliknazariyasivaboshqatabiiy-

ilmiyg‘oyalarningrivojlanishibilanmoddavamaydono‘rtasidagifarqnisbiytusoldi, 

kashfetilayotganelementarzarralaresao‘ziningrang-barangligibilankishinihayratgasolmoqda. 

Busohadayechilmaganmuammolarhalibisyorbo‘lsa-da, 

fanmateriyatashkiltopishining 

«subelementar» 

darajasinio‘rganib, 

elementarzarralarningyagonatabiatinitushunishdasezilarlidarajadayutuqqaerishdi. 

Buyerdaso‘nggiyillardaplazma, 

materiyaningalohidaholatisifatidagifizikbo‘shliqhodisalarivamateriyaningcheksizligihaqidagig‘o

yanitasdiqlovchiboshqajarayonlarkashfetildivao‘rganilmoqda.  

Hozirgidavrdamateriyaninguchtarkibiydarajasifarqlanadi: 

-  mikrodunyo  –  atomlarvaelementarzarralardunyosi.  (  bunda  ...dantashkiltopadi» 

tamoyiliamalqilmaydi)  

-  megadunyo  –  koinotdunyosi  (sayyoralar,  yulduzlarkomplekslari,  galaktikalar, 

megagalaktikalar); 

- 

makrodunyo 

– 

barqarorshakllarvainsongamoskattaliklardunyosi 

(ungamolekulalarningkrisstallashgankomplekslari, 

organizmlar, 

organizmlarninghamjamiyatlarihamkiradi); 

Materiyatarkibiydarajalarininganiqchegarasinianiqlashmushkul, 

unifandoimoqaydetavermaydi. 

Bizningbilimlarimiztoborachuqurlashib, 

darajalarningyangisifatchegaralarinianiqlaydi. 

Xususan, 

materiyaningsubelementar, 

---

13 

 

mikroelementar,  yadroviy,  atom,  molekulyar,  makroskopikvakosmikdarajalarihamtilgaolinadi. 

Materiyaningmikroskopikdarajasidafizikataxminan 

10-15 

smuzunlikdataxminan 

10-22 

gatengvaqtichidayuzberuvchijarayonlarnio‘rganishbilanshug‘ullanadi. 

Megadunyodaesa, 

kosmologiyataxminan  1010gatengvaqt  (Koinotyoshi)  ichidayuzberuvchijarayonlarnio‘rganadi. 

Materiyaningtarkibiydarajalarig‘oyasimetodologiyamutaxassislaritomonidansababiyatvadunyoni

bilishmumkinligig‘oyasibilanbirqatordajudayuksakbaholanadi.  

Aynivaqtdashuniqaydetishzarurki, 

materiyaningtarkibiydarajalaritasnifizamiridachiziqliierarxiyatamoyiliyotadi. 

Buyerda 

«qismbutundankichkina» 

tamoyiliamalqiladi. 

Lekinbudunyolarningbirisoddaroq, 

ikkinchisimurakkabroq, 

deganma'nonianglatmaydi. 

Dunyolarqismvabutunsifatidataqqoslanmaydi, 

ularuniversumningo‘zigaxosterano‘zgarishlariniifodalaydi. 

Shubois, 

butasnifnimutlaqlashtirishkerakemas.  

Yuqoridaaytilganlargaishonchhosilqilishuchunmisolkeltiramiz. Butunsonlarqatori 1, 2, 3, 

4 , 5, 6 , 7, 8, 9, ... nniolamiz, buto‘plamdankichikto‘plam – juftsonlarqatori 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 

...nniajratamiz. 

Dastlabjuftsonlarqatoributunning, 

ya'nibutunsonlarqatoriningbirqismiginabo‘libtuyuladi. 

Ammoularnitaqqoslasak, 

juftsonlarqatoributunsonlarqatorikabicheksizekanliginiko‘ramiz. 

Binobarin, 

buyerdaqismbutunbilanteng.  

Bundantashqari, 

mikrodunyodao‘tkaziluvchibarchaeksperimentlarg‘ayrioddiynatijagaolibkeladi. 

Mikrodunyoazaldanjumboqlargato‘la, 

debaytishmumkin. 

Ikkielementarzarrato‘qnashuvidankeyinhyechqandaykichikroqelementarzarralarhosilbo‘lmaydi. 

To‘qnashganzarralarbilanbirxil, 

ya'nielementarzarralar, 

masalan, 

ikkiprotonto‘qnashuvidankeyinboshqako‘plabelementarzarralar, 

shujumladan, 

protonlar, 

mezonlar, 

giperonlarvujudgakeladi. 

Zarralarning 

«ko‘plabtug‘ilishi» 

hodisasiniGeyzenbergquyidagichatushuntirgan. 

Elementarzarralarto‘qnashganidako‘pmiqdordagikinetikenergiyamoddaga, 

paydobo‘luvchizarralargaaylanadivabizzarralarningko‘plabtug‘ilishijarayoninikuzatamiz. 

Yarimasrmuqaddamelementarzarralarningatigiuchturi 

- 

moddaningengkichikelementlari 

– 

elektronvaprotonhamdaenergiyaningengozmiqdorihisoblanganfotonma'lumbo‘lsa, 

hozir 

200 

danortiqelementarzarralarkashfetilgan. 

Oddiyob'ektlartarkibinianiqlashuchun, 

«qandaydirkichikroqelementlardantashkiltopadi» 

formulasimoskelsa, 

bumikrodunyonitavsiflashgamoskelmaydi.  

Mikrodunyoningboshqabirg‘ayritabiiyeffektimikrozarraningikkiyoqlamatabiati, 

ya'niuhamkorpuskula, 

hamto‘lqindaniboratekanligibilanbog‘liq. 

Shusabablibundayzarramakonvavaqtdaaniqo‘rinolishimumkinemas. 

BuxususiyatGeyzenbergningnomuayyanliklarningo‘zaronisbatitamoyilidao‘zaksinitopgan.  

Materiyaningtarkibiydarajalariierarxiyasidainsonmarkaziyo‘rinniegallaydi. 

QadimdayoqProtagor 

«Insonhammanarsalarningo‘lchovidir», 

deganedi. 

Dunyonio‘zlashtirishdainsonqadriyatlarishkalasiniandozasifatidaqabulqiluvchifalsafiyta'limot  – 

«Antropologizm» zamiridaanashutezisyotadi.