2-мавзу: борлиқ фалсафаси (онтология) режа

Материянинг ташкилий-структура даражалари. Мате­риянинг ташкилий-структура даражалари моддий система­лар­нинг ташкилий жиҳатдан уюшганлиги ва фаоллигига қараб бир-биридан фарқ қилади. Бу даражалар фазо-вақт структурасининг сифатий хусусиятлари билан ажралиб ту­ради. Улар: ноорганик даража («нотирик табиат»), органик даража («тирик табиат») ва социал даража («жамият») деб аталади. Сифатий жиҳатдан энг қуйи даражада уюшган ва энг пассив (инерт) даража ноор­ганик даражадир. Бу дара­жада атом ядроси, ядро, атом ва моле­кулалар мажмуаси, мо­лекуляр бирикмалар, жисмлар, ер шари, осмон жисмлари, Қуёш сис­темаси ва бошқа планетар система­лар, юлдузлар тўпи, Галлактика, метагалактика ва коинотнинг қуйи даражада уюшган фазо-вақт алоқадорликлари намоён бўлади. Бунга нисбатан уюшганроқ ва фаолроқ фазо-вақт сис­темаси орга­ник даража дейилади. Унга органик молекуляр сис­темалар, тирик организмларнинг хилма-хил кўринишлари, бир ҳужайрали сув ўтлари ва содда жониворлардан тортиб, му­рак­каб тузилган умиртқалиларгача, содда ҳайвонлардан то маймун­лар ва одамларгача киради.
Одамлардан ташкил топ­ган турли мураккабликдаги ижтимоий системалар социал да­ражага ман­субдир. Бу даражада онгга, фикрга эга бўлган ин­сонлар фаолият кўрсатганлиги сабабли у энг уюшган ва фаол даража ҳисобланади. Юқорида айтилган ташкилий-струк­тура (тузилиш) даражалари бир-биридан моддий алоқадорликлар сифати ва миқдорига кўра, унда етакчилик қилувчи ҳаракат шаклига кўра бир-биридан фарқ қилади. Масалан, ноорганик даражада меха­ник, физик, химиявий ва геологик ҳаракат шакллари фаолият кўрсатса, органик дара­жада юқоридаги ҳаракат шаклларига биологик ҳаракат қўшилади ва у мазкур даражада етакчилик қилади, социал да­ражада яна бир ҳаракат шакли ижтимоий ҳаракат фаолият кўрсатиб, у ушбу даражада етакчилик қилади.
Материянинг миқёсий-структура даражалари. Бу мод­дий системаларнинг бир-биридан мазкур системада ҳукмронлик қилувчи фундаментал кучлар билан фарқ қилувчи даражалар­дир. Улар: микродунё, макродунё ва мега­дунё дейилади.
Микродунёда кучли ва кучсиз ядровий ўзаротаъсир куч­лари ҳукмронлик қилади. Бу кучларнинг таъсир доираси атом ядроси ва атом ўлчови билан чегаралангандир. Кучли ядровий ўзаротаъсирлар атом ядросининг таркибий қисмлари бўлган протон ва нейтронларнинг яхлитлигини, кучсиз ядровий ўзаротаъсир кучлари эса атом структурасининг яхлитлигини таъминлайди. Бу кучлар туфайли микродунё ўзининг структу­равий яхлитлигини сақлайди. Макродунёнинг структуравий ях­литлиги эса электромагнит ўзаро таъсирлари билан сақланади. Электромагнит ўзаро таъсир кучлари атомлар ва молекуляр бирикмаларнинг, моддий жисмларнинг структура­вий яхлитли­гини таъминлайди. Шу куч туфайли Ерда ҳаёт мавжуд, ёруғлик мавжуд. Мегадунё - бу гравитацион ўзаротаъсирлар кучи билан чегараланган энг катта моддий объект - коинотдир. Ер шари ва унинг атрофида Ойнинг ай­ланиши, сайёраларнинг Қуёш атро­фида айланишини таъмин­ловчи, Галлактикамизнинг муайян ту­зилишга эгалигига, бутун Коинотнинг фазо-вақт структураси тартибининг мавжудли­гига гравитацион ўзаротаъсир кучлари масъулдир. Бу кучлар бўлмаганда эди дунёдаги ҳозирги тартиб ва муносабатлар ҳам бўлмаган, микро-, макро- ва мегадунёлар ҳам шаклланма­ган бўлар эди.
Хуллас, материя ва моддий объектларнинг структуравий яхлитликка эга бўлишида ҳаракат ва фазо-вақт шаклларининг, уларнинг асосида ётувчи ўзароалоқадорлик кучларининг роли ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир.