2. Mavzu : Menejmentning ilmiy maktablari

4-chizma

Veber tasvirlagan byurakratiya ilmiy boshqaruv ideologiyasiga juda ham o’xshaydi. Vebeni fikrlari Teylornikiga qaraganda kamroq amalyotga tadbiq qilingan bo’lsa ham shunisi dalilki, uning ideal turi ko’pgina zamonaviy tashkilotlarda muhimligini yo’qotmagan¹.

Hozirgi zamon boshqaruv fani - fanlararo fandir. Boshqaruvning xar bir funksiyasini bugun maxsus fanlar:

1. 
   industrial-muxandislik sotsiologiyasi;
   
2. 
   ijtimoiy psixologiya;
   
3. 
   ijtimoiy injeneriya (ergonomika);
   
4. 
   marketing kabilar bajaradi.
   

Ayniqsa, menejmentning marketing nazariyasi bilan uyg‘unlashuvi boshqarishning bozor konsepsepsiyasining vujudga kelishiga asos bo‘ldi. Hozirgi davrda boshqaruv nazariyasi va amaliyotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar “Tinch boshqarish inqilobi” deb atalmoqda.

Menejment u yoki bu shaklda odamlar guruh bo‘lib ishlab yurgan joyda va odatda jamiyatning uchta sohasida bo‘lgan:

1. 
   siyosiy – guruhlarda tartibni qo‘llash va o‘rnatish zarurligi;
   
2. 
   iqtisodiy – resurslarni taqsimlash, ishlab chiqarish zarurligi;
   
3. 
   mudofa – dushmanlardan va yovvoyi hayvonlardan himoya qilish.
   

Boshqaruv nazariyasini va amaliyotini rivojini ko‘rib chiqqanimizda, bir necha taraqqiy davrlarni ajratishimiz mumkin.

I davr – qadimgi davr

Boshqaruvning uzun rivojlanish davri 9-7 ming avval eramizdan taxminan XVII asrgacha bo‘lgan davr menejmentni mustaqil ilm sohasiga ajralishidan oldin, odamzod ming-yillar davomida boshqarish tajribasini orttirib kelgan.

Ilk tartib va boshqaruvning eng oddiy shakllari ibtidoiy jamoa bosqichida paydo bo‘lgan. o‘sha davrda boshqaruv birgalikda, qabilaning hamma a’zolari boshqarishda ishtirok etardi. Qabilaning qariyalarini boshqaruvning dastlabki ko‘rinishlari deb hisoblasak ham bo‘ladi.

Taxminan eramizdan 9-7 ming yillar oldin yaqin Sharqdagi joylarda ekish xo‘jaligidan (ov, hosil yig‘ish va boshqalar) yangi hosil olish shakliga o‘tdi (ya’ni ishlab chiqarishga). Ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish menejmentni vujudga kelganidan dalolat bergan edi.

Qadimgi Misrda davlat xo‘jaligini boshqarish tajribasi orttirildi. O‘sha davrda etarli darajada davlat boshqaruv apparati va hizmatkorlar safi shakllandi.

Boshqaruvga ilk faoliyat turi debt a’rif bergan Sokratdir. (470-399 y eramizdan avval). U boshqaruvning turli shakllarini tahlil qildi. Ular asosida boshqaruvning universal tamoyilini e’lon qildi.

Platon (428 – 348 eramizdan avvalgi yil) davlat boshqaruvining tasniflanishini aniqlab, boshqaruv organlarining funksiyalarini aniq belgilab berdi.

Iskandar Zulqarnayn (356 – 323 eramizdan avvalgi yy.) qo‘shinlarni boshqarish nazariyasi va amaliyotini rivojlantirdi.

II davr – sanoat davri (1776 – 1890)

2. Menejmentning turli xorijiy maktablari klassifikatsiyasi

Boshkarish nazariyasi asosini tashkil etgan konun-koidalar xususiyatiga boғliq ravishda xorijiy boshqaruv maktablari turlicha guruxlarga bulinadi. Ular jumlasiga:

• 
  boshqaruvning «klassik» maktabi yoki «ilmiy menejerizm» maktabi;
  
• 
  «insoniy munosabatlar» maktabi;
  
• 
  boshqaruvning «emperik» maktabi;
  
• 
  «ijtimoiy tizimlar» maktabi;
  
• 
  boshqaruvning «yangi» maktabi kiiradi.
  

Klassik maktab namoyondalari amerikalik muxandis va tadkikotchi F. Teylor, frantso`z olimi A.Fayol’, ingliz L.Urvin, nemis iktisodchilari M.Veber, G. Ford, G.Emersonlardir.
Boshqaruvning klassik maktabi turt muxim unsur - mexnat taksimoti, boshqaruv tabakalanuvi va ko`p bo`ғinliligi, tashkil etish tarkibi, boshqaruvning mumkin bo`lgan chegaralarini urganadi.
Garvard universiteti professori e.Meyo «inson munosabatlari» nazariyasini ilgari surdi. Uning goyalarining moxiyati shundaki, mexnat jarayonida psixologik va ijtimoiy omillar etakchi axamiyatga ega. SHu sababli, Meyo fikriga binoan ishlab chiqarish va boshqaruvning barcha muammolariga inson munosabatlari nuktai nazaridan karash lozim. Bu nazariya insonning ma`lum ijtimoiy va psixologik extiyojlarini kondirish yuli bilan uni yanada unumli mexnat qilishi mumkin degan goyaga asoslangan.
Bu maktabning yana bir namoyondasi D.Mak Gregor boshqaruvni tashkil etishga 2 xil yondoshuv mavjud:

1. 
   majburlash va ragbatlantirish usullari;
   
2. 
   tashabbuskorlik va mustakilliikni iloji boricha namoyon qilish uchun sharoit yaratish
   

Lekin bu nazariyaning asosiy jixati shundaki, «inson munosabatlari» maktabi vakillari ijtimoiy muammolarni butun jaiyat mikyosida emas, balki aloxida korxona mikyosida xal etadilar. Mexnatkashlar ijtimoiy axvoliga kompleks ravishda xal etilish lozim bo`lgan ijtimoiy-iktisodiy muammo sifatida emas, balki kishilarning guruxiy munosabatlari sifatida karalgan.
«Emperik» (pragmatik) maktab menejment zarurligini umuman inkor etib, ochik emperzmni targibot kiladi. U boshqaruvning maksadi - raxbarlik qilish buyicha ijobiy tajriba va ank xatolarni urganishdan iborat, deb ta`kidlaydi. Bu maktab vakillari kamrok nazariy maslaxatlar berib, ko`prok anik vaziyatlarni taxlil etish bilan shugullanish kerak deydilar, albatta, tajriba urganish juda muxim. Lekin fakat amaliyotga asoslanib menejmentni shakllantirish mumkin emas «Emperik» maktabning eng yorkin namoyondalari - T.Draker, R.Devis, L.N’yuman, D.Miller va boshkalardir.
YUkorida sanab utgan xorijiy boshqaruv maktablarining eng asosiy kamchiligi xar tomonlama chukur urganilmaganligidir. Bu yangi yunilish «Ijtimoiy tizimlar» maktabi vujudga kelishiga turtki buldi. Uning eng tanikli namoyondalari D.March, G.Saymon, A.Ettsioni va boshkalardir. «Ijtimoiy tizimlar»maktabi «inson munosabatlari» maktabi xulosalariga asoslanib, korxonaga o`zaro boғliq va o`zaro ta`sir kursatuvchi omillar majmuidan iborat kompleks tizim sifatida karab, inson bu omillarni biri deb xisoblaydi. Sotsiologlarning katta guruxi sanoat sotsiologiyasi soxasida tadkikot olib boradilar. «ijtmoiy tizim» maktabi o`zidan avvalgi maktablarga nisbatan keng kulamdagi muammolarni xal etishga, boshqaruv nazariyasini yaxlit xolga keltirishga intiladi. Lekin boshqaruv nazariyasini to`zishga intilish uni xozirgi kapitalistik dunyo sharoitidan o`zoklashib ketishga va natijada uning unchalik keng yoyilmasligiga olib keldi.
50-yillarning boshida menejment nazariyasi rivojlanishiga «yangi» maktab katta ta`sir kursatdi. U menejmentga anik fanlar uslub va usullari - qarorlar qabul qilishni matematik modellashtirish, matematik mantik, davturlash, iktisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish usullarini joriy qilish bilan ajralib turadi. «YAngi» maktabning eng yorkin namoyondalari - R.Akkof, L.Kleyn, V.Lyus va boshkalardir. Bu maktabning shakllanishi kibernetika va jarayonlarni urganish rivojlanishi bilan boғliqdir. Jarayonlarni urganish zaxiralar, resurslar taksimti, eskirgan uskunalarni almshtirish, maqbul ravishda rejalash tirishni boshkarishni matematik modellashtirish bilan boғliqdir. Keyinchalik «yangi» maktab tarkibida mustakil fan - boshqaruv qarorlarini qabul qilish nazariyasi shakllandi. Xorijiy menejment rivojlanishining kiska tavsifi boshqaruvni takomillashtirish yangi usullari va shakllarini izlash o`zluksiz davom etganligidan dalolat beradi.
«YAngi» maktab - bu «ijtimoiy tizimlar» maktabining mantikiy davomidir.