2-ma’ruza suyuqlik to’g’risida umumiy tushunchalar va suyuqlik energiyasi. Tayanch so’z va iboralar

2-MA’RUZA
Suyuqlik to’g’risida umumiy tushunchalar va suyuqlik energiyasi.


Tayanch so’z va iboralar: Suyuqlik energiyasi, qattiq jismlar, elementlar, gidravlik mashinalar, ventilyatorlar, harakatlantiruvchi gidravlik mashinalar, qattiq jismlar, kapillyar.

Suyuqlik harakatining asosiy qonun o‘zining mohiyatiga ko‘ra qattiq jism qonunlariga o‘xshashdir. Biroq qattiq jism bilan suyuqlikning xususiyatlari bir xil bo‘lmaganligi uchun suyuqlik harakati masalalarini o‘rganishda uning asosiy hususiyatlarini ‘tiborga olish kerak bo‘ladi.

Suyuqlikning qattiq jismlardan farqi uning engil harakatlanuvchanligidir. Shuning uchun u juda kichkina tashqi kuch ta’sirida o‘zini shaklini o‘zgartirish xususiyatiga ega. Masalan suyuqlik sharsimon idishga qo‘yilsa shar shaklini yoki silindrsimon idishga qo‘yilsa ilindr shaklini oladi. Hattoki u o‘zining shaklini og‘irligi hisobiga ham o‘zgartirishi mumkin.
Qattiq jismlarda esa buning aksi. Uning shaklini faqat katta tashqi kuch ta’sirida o‘zgartirish mumkin.
Suyuqlik keng qamrovli tushuncha bo‘lib oqim (oqish) xususiyatiga ega bo‘lgan muhit ya’ni suyuqlik va gazlar tushuniladi. Demak u kapilyar va gaz ko‘rinishiga ega.
Kapilyar ko‘rinishdagi suyuqlik kam siqiladigan va gazlar esa siqiluvchan bo‘ladi. Kapillyar va gaz ko‘rinishidagi suyuqliklarning fizik xususiyatlari (ko‘rinishi, zichligi va boshqalar) bir-biridan farq qiladi. Agar gazlarni siqiluvchanligini hisobga olinmasa (havoning ventilyatorlardagi harakati) ularning mexanik xususiyatlari o‘zaro o‘xshashdir. Ma’lum hajmdagi kapillyar suyuqlik tashqi kuch ta’sirida hajmini o‘zgartirmaydi. Gazlarda esa buning aksi. Uning hajmi gazning siqilishi yoki kengayishiga qarab o‘zgaradi.
Demak kapillyar suyuqlikning shakli qattik jismga nisbatan o‘zgaruvchan va uning hajmi kam o‘zgaradigan xususiyatga ega. Gazlar esa tashqi kuch ta’sirida o‘zinig shaklini va hajmini o‘zgartirish xususiyatiga ega. Yuqorida keltirilgan tushunchalar bilan bir qatorda suyuqlikga oid masalalarni o‘rganishda uning zichligi, nisbiy og‘irligi va qovushqoqligi (vyazkost) alohida ahamiyaga ega.
Suyuqlik zichligi deb uning massasini hajmiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi. YA’ni
; kg/m³ (1)
Bu erda: M - suyuqlik massasi, kg
V – uning hajmi, m³
Nisbiy og‘irlik deb uning og‘irligni hajmiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi.
; N/m³ (kgs/m³) (2)
bu erda: G – suyuqlikning og‘irligi, N. harorati 4^0S bo‘lgan suvning zichligi kg/m³ uning nisbiy og‘irligi esa N/m³ (1000 kgs/m³). Zichlik bilan nisbiy og‘irlik quyidagi ifoda bilan o‘zaro bog‘langan.
(3)
Suyuqlikni surilishga ko‘rsatadigan qarshiligini uning qovushqoqligi deb ataladi. Suyuqlik ma’lum darajadagi qovushqoqlik hossasiga ega. U suyuqlik zarrachalarini o‘zaro nisbiy harakati jarayonida, ichki qarshiliklar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ayrim suyuqliklar (masalan qovushqoqlik darajasi kichik bo‘lgan chuv va havo) engil harakatlanuvchan va qovushqoqlik darajasi yuqori bo‘lgan glitsirin, og‘ir moylar og‘ir harakatlanuvchan bo‘ladi.
Suyuqlikning qovushqoqlik darajasi uning oquvchanlik hususiyatini belgilaydi.
Ma’lumki tabiiy sharoitda ya’ni ariq, kanal va daryolarda suv har doim past tomonga qarab oqadi. Uning past tomonga qarab harakatlanishi oqimning kesim yuzalarida to‘liq nisbiy energiyani o‘zgarishiga bog‘liq.
Suyuqlikga faqat og‘irlik kuchi ta’sir qiladigan va harakat bir meyorda (ustanovivsya) bo‘ladigan oqimning kesim yuzalaridagi to‘liq nisbiy energiyasi Bernulli tenglamasi bilan topiladi. YA’ni
(4)
bu erda: R – bosim, Pa;
- suyuqlik zichligi, kg/m³
g - erkin tushish tezlanishi, m/sek²
z - taqqoslash tekisligigacha bo‘lgan balandlik, m