2-ma’ruza. Rele himoyasiga qo’yiladigan asosiy talablar va qurilmalarning
ishlash printsiplari
Elektr tizimilarida va qurilmalarida har xil sabablarga ko’ra ishdan chiqish
(shikastlanish) va narmal bo’lmagan rejimlar sodir bo’lishi mumkin.
SHikastlanish ko’pchilik hollarda elektr tizimlarida tok
ning ortib ketishi va
kuchlanishning pasayishi bilan kuzatiladi. Tokning ortib ketishi elektr
qurilmalarida o’tkazgichlarda katta miqdorda issiqlik ajralib chiqishiga sabab
bo’ladi. Kuchlanish pasayishi elektr iste’molchilarni normal ish rejimiga ta’sir
qil
adi, parallel ishlaydigan generatorlarning turg’unligi buziladi. Normal
bo’lmagan ish holatlari esa tokning, kuchlanishning yoki chastotaning ruxsat
etilgan qiymatlardan og’ishi hisobiga sodir bo’ladi. Kuchlanish yoki
chastotani pasayishi iste’molchilarn
i normal ish rejimini buzadigan energetik
tizimlarning tur
g’unligiga ta’sir qiladi. Kuchlanish
yoki tokni ortib ketishi
qurilma va elektr uzatish liniyalarini ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin.
SHuning uchun elektr tizimlarida normal ish rejimini ta’
minlash uchun
tarmoqning ishdan chiqqan joyini tez aniqlash va uni boshqa qismlardan
ajratish kerak.
Rele himoyasi elektr tizimlarda asosiy avtomatika hisoblanadi. Rele
himoyasi qurilmalari elektr tizimining shikastlangan qismini yoki elementini
aniqlaydi va uni boshqa ishdan chiqmagan qismlaridan ajratadi, shuningdek
agar elektr tizimlarida normal rejimdan og’ish bo’lsa uni bartaraf qilish
choralarini ko’radi yoki signal beradi.
Elektr tizimlarida shikastlanishlar ko’pchilik hollarda qisqa tutashuv
natijasida yuzaga keladi. Qisqa tutashuvdan himoyalarga quyidagi asosiy
talablar qo’yiladi:
a) tanlash. Tanlash deb rele himoyasining
shikastlangan elementini
to’g’ri aniqlash va faqat uni elektr tarmog’ining shikastlanmagan qismidan
ajratish (uzish) xususiyatiga aytiladi. SHikastlangan elementni tanlab
uzishga misol K.2-rasmda keltirilgan. Qisqa tutashuv K1
nuqtada bo’lganda
shikastlangan W3 liniya K1
nuqtaga eng yaqin bo’lgan Q6 viklyuchatel
yordamida uziladi. Elektr tarmog’ining shikastlanmagan qismi
normal
ishlashda davom etadi. Agar rele himoyalari tanlash xususiyatiga ega
bo’lmasa Q
1
viklyuchatelning uzilish eh
timoli ham bo’lar edi. Bunda I
1
va I
2
iste’molchilarning ham elektr ta’minotida uzilish yuzaga keladi. Agar qisqa
tutashuv K
2
nuqtada
sodir bo’lsa rele himoyasi unga eng yaqin bo’lgan Q
2
va
Q
3
viklyuchatellarni uzish uchun signal berishi kerak.
Hatijada elektr
ta’minotida uzilish bo’lmaydi va hamma iste’molchilar normal ishlaydi. Qisqa
tutashuv K3 yoki K4
nuqtada bo’lganda faqat Q7
viklyuchatel uzilishi kerak.
Agar rele himoyasi o’zining ishlash printsipiga asosan himoyalanayotgan
elementda shikastlanish bo’lgandagina ishlaydigan bo’lsa bunday himoya
absolyut tanlashga ega bo’lgan himoya
deb ataladi. O’zidan keyingi
elementda sh
ikastlanish bo’lib uning himoyasi yoki
viklyuchateli ishlamay
qolganda rezerv himoya sifatida ishlashi mumkin bo’lgan himoyaga
nisbiy
tanlashga ega bo’lgan himoya
deb ataladi. Masalan, K3 nuqtada qisqa
tutashuv bo’lib Q
7
viklyuchatel ishlamay qolsa Q
1
viklyuchatel uzilishi kerak,
ya’ni Q
1
viklyuchatelga ta’sir qiluvchi himoya nisbiy tanlashga ega bo’lgan
himoya bo’lishi kerak;
K.2-
rasm. Elektr tarmog’ining sxemasi
b) tezkorlik. Elektr tarmog’ining shikastlangan el
ementini tezlik bilan
uzish shikastlanish hajmini
kamaytiradi yoki oldini oladi, shikastlanmagan
elementlarning normal ishlashini saqlab qoladi, generatorlar parallel
ishlashining buzilishining oldini oladi.
Energosistemada turg’unlikni saqlab qoli
sh uchun shikastlanish paydo
bo’lgandan keyin 330
-500 kV li tarmoqlarda 0,1 - 0,12s gacha 110- 220 kVli
tarmoqlarda 0,15 - 0,3s gacha 6-10 kVli tarmoqlarda 1,5 -3 s gacha vaqtda
uzish zarur. Ishlash vaqti 0,1-
0,2s gacha bo’lgan himoyalar tez ishlaydigan
himoyalar
deyiladi;
v) sezgirlik. Himoyaning sezgirligi uning himoya qilish zarur bo’lgan
zonada minimal qisqa tutashuv rejimida va elektr yoyi orqali qisqa tutashuv
bo’lganda ham yetarli bo’lishi kerak. Himoyaning sezgirligi sezgirlik
koeffitsienti bilan xarakterlanadi;
g) ishonchlilik. Himoya faqat o’zi ishlashi kerak bo’lgan rejimlarda
ishlashi va normal rejimda hamda ishlashi kerak bo’lmagan rejimlarda
noto’g’ri ishlamasligi kerak.
Rele himoyasi va avtomatika qurilmalarning ishlash printsiplari
K2
Q6
Q5
Q4
Q3
Q2
Q1
G
T
K3
К4
К1
И2
И1
Q7
Rele himoyasi va avtomatika qurilmalari
shikastlanish yoki normal
bo’lmagan rejimlarning xarakterli belgilaridan foydalanib bajariladi.
Masalan, qisqa tutashuvning xarakterli belgilari tokning ortishi va
kuchlanishning pasayishidir. SHikastlangan elementni aniqlash usuli
bo’yicha himoyalar nisbiy va absolyut tanlashga ega bo’lgan himoyalarga
bo’linadi. Hisbiy tanlashga ega bo’lgan himoyalarga tok , yo’naltirilgan tok
va masofa himoyalari kiradi. Tokning o’zgarishidan ta’sirlan
ib ishlaydigan
himoyaga tok himoyasi deb ataladi. SHikastlanish vaqtidagi tokning
yo’nalishiga asosan ishlaydigan himoyaga yo’naltirilgan
tok himoyasi deb
ataladi. Kuchlanish va tokning nisbatiga asosan ishlaydigan himoyaga
masofa himoyasi deb atal
adi. Kuchlanish o’zgarishiga asosan ishlaydigan
himoyaga kuchlanish himoyasi deyiladi. Asolyut tanlashga ega bo’lgan
himoyalar himoyalanayotgan ob
’
ektning kirishi va chiqishidagi (boshlanishi
va so’nggidagi) bir xil elektr kattaliklarini taqqoslash
ga asoslangan. Ularga
ko’ndalang va bo’ylama differentsial himoyalar kiradi. Avtomatik
chastotaviy yengillashtirish qurilmasi (ACHE) chastota o’zgarishiga
asosan
ishlaydi. ACHE qurilmasi uchun kirish signali bo’lib
, asosan, chastotaga
proportsional kuchlanish hisoblanadi. Avtomatik qayta ulash (AQU) va
rezervni avtomatik ulash (RAU) qurilmalarining kirishlariga diskret signallar
beriladi. Bu signallar rele himoyasining ishlaganligi va viklyuchatellarning
holati to’g’risidagi informatsiyaga ega bo’lad
i.
