2-ma’ruza. О‘simliklar kimyoviy tarkibi va oziqlanishi Reja Kimyoviy tarkibi bо‘yicha о‘simliklarni tarqalishi О‘simliklarning organic tarkibi

Maltoza
.
U 
a
– shakldagi ikki molekula glyukozadan tashkil topadi, erkin xolatda о‘simliklar 
tarkibida kam miqdorda uchraydi. 
Maltoza kraxmalning amilaza fermenti ta’sirida parchalanish jarayonida kо‘p miqdorda hosil 
bо‘ladi. Bu jarayon ayniqsa urug‘larning unishi davrida jadal ketadi. 
Kraxmal.
Kraxmal о‘simliklarning о‘suv organlarida kamroq miqdorda, tuganaklar, piyoz 
boshlar va urug‘larda asosiy uglevod sifatida (0,002–0,015 mm kattalikdagi donachalar xolida)
tо‘planadi. Ertaki kartoshka navlari tuganaklarida 10–14%, kech pishar navlarida esa 16–22% 
gacha kraxmal tuplanadi. Ayniqsa donli ekinlar kraxmalga boy bо‘lib, eng kо‘p miqdori guruch 
tarkibida (70–80%), nisbatan kamroq miqdorda makkajо‘xori va pivobop arpa tarkibida 
uchraydi. Umuman olganda, barcha donli ekinlar urug‘iga kraxmalning miqdori 55–70% atrofida 
bо‘ladi. 
О‘simliklardagi oqsil va kraxmal о‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud. Oqsilga boy don–
dukkakli ekinlar urug‘iga kraxmal miqdori g‘alla ekinlari urug‘idagiga qaraganda ancha kam 
bо‘ladi, moyli ekinlar urug‘ida kraxmal miqdori yanada kamroqdir. 
Kraxmal oddiy bir jinsli modda bо‘lmasdan ikkita turli xil polisaxarid–amiloza va amilopektin 
(mos ravishda 15–25 va 75–85%) aralashmasidan iborat.
Amilaza 
bir necha yuz ming glyukoza 
qoldiqlarining tarmoqlanmagan zanjirida tuzilgan, molekulyar og‘irligi 100 000–600 000, suvda 
kleyster (yelimshik modda) hosil qilmasdan eriydi va yod ta’sirida kо‘karadi. 
Undan farqli о‘laroq, 
 amilopektinda
glyukoza qoldiqlari chiziqsimon emas, balki tarmoqlangan 
qiyin gidrolizlanadigan zanjir xosil qiladi: molekulyar og‘irligi 1000000. Amilopektin qaynoq 
suvda kleyster hosil qiladi. Yod ta’sirida gunafsha tusga о‘tadi. 
Kraxmal–odam va xayvonlar organizmi tomonidan oson о‘zlashtiriladigan uglevoddir.
 
Sellyuloza
–xujayra devorlarining asosiy komponenti. U о‘simliklarda lignin, pektin moddalari 
bilan bog‘langan bо‘ladi. Paxta tolasi 95–98% , zigir 80–90%, kanop va jut tolalari xam deyarli 
shuncha miqdorda sellyuloza tutadi. Shuning uchun xam aytib о‘tilgan ekinlar asosan tolasi 

---

uchun yetishtiriladi. Daraxtlarning yog‘ochli qismida xam sellyulozaning miqdori kо‘p bо‘lib, 
40–50% ga yetadi. Doni qipiq bilan о‘ralgan g‘allagullilar (suvli sholi, tarik) ning urug‘larida 
sellyulozaning miqdori 10–15% don–dukkakli ekinlar urug‘ida 3–5%, ildizmevalilar va 
kartoshka tuganaklarida esa 1% ga yaqin bо‘ladi. О‘simliklarning о‘suv organlarida sellyuloza 
ular quruq massasining 25 dan 40% ini tashkil qiladi. 
Toza sellyuloza tolasimon tuzilishga ega bо‘lgan oq modda. Uning tо‘la 
gidrolizlanishidan glyukoza xosil bо‘ladi. Sellyulozaning molekulyar og‘irligi bevosita о‘simlik 
turi va olinish usullariga bog‘liq bо‘lib, bir necha mln ga yetishi mumkin.