2-Ma'ruza. Оpеratsiоn tizim tarixi va uning funktsiyalari. Reja: 1

vеrsiyalar 
(taхmin)
nоmini оladi. ОT vеrsiyalari (оdatda) 6.00, 2.1, 3,5 va хоkazоlar kurinishida 
“unli kasr” ni anglatadi. Bunda raqamning nuqtagacha оshib bоrishi оpеratsiоn tizimiga 
kiritiladigan jiddiy o’zgarishlarni, nuqtadan kеyin turuvchi raqamning оshib bоrishi esa - 
uncha aхamiyatsiz o’zgarishlarni aks ettiradi (masalan, хatоlarni to’g’rilash). Vеrsiyaning 
tartib nоmеri qancha оshiq bo’lsa, sistеma shunchalik ko’p imkоniyatlarga ega bo’ladi. 
Operatsion tizim nima? 
Operatsion tizim – kompyuter yoqilganida yuklanadigan dasturdir. U foydalanuvchi 
bilan muloqotga kirishadi, kompyuterning resurslari (tezkor xotira, disklardagi joylar va 
hokazolar)ni boshqarishni amalga oshiradi, boshqa dasturlarni bajarish uchun ishga 
tushiradi. Operatsion tizimi foydalanuvchiga va amaliy dasturlarga kompyuterning 
uskunalari bilan aloqa qilishning qulay usuli (interfeys)ni ta’minlaydi. 
Operatsion tizimining zarurligining asosiy sabablari, kompyuter vositalari bilan 
ishlash va resurslarini boshqarish uchun eng sodda amallar - bu eng quyi darajadagi 
amallardir, shuning uchun foydalanuvchiga va amaliy dasturlarga zarur bo‘lgan 
harakatlar bir necha yuzlab yoki minglab shunday amallardan iborat bo‘ladi. 
Axborot texnologiyalarining inson faoliyati jabhalariga kirib borish jarayoni borgan 
sari rivojlanib chuqurlashib bormoqda. 100 milliondan oshib ketgan shaxsiy 
kompyuterlardan tashqari hisoblash tizimlarining maxsus vositalari ham ko’payib 
bormoqda. Bu turli – tuman hisoblash texnikasidan foydalanuvchilar soni ham ko`payib 
borayotganini bildiradi. Bunda 2 qarama – qarshi tendensiya rivojlanishi kuzatilmoqda. 
Bir tomondan arxitekturalari borgan sari murakkablashmoqda va ularni qo’llash uchun 
chuqur bilim talab qilinmoqda. Boshqa tomondan foydalanuvchilarning arxitekturalari 
bilan muloqoti soddalashmoqda. Bu narsa eng avvalo foydalanuvchilar va ularning 
dasturlari hisoblash texnikasi bilan maxsus tizimli dasturiy ta’minotning operatsion tizim 
orqali muloqot qilganliklari uchun yuzaga keladi. Operatsion tizim foydalanuvchilar 
uchun ham bajariluvchi ilovalar uchun ham interfeysni tashkil qiladi. Foydalanuvchilar 
va ko`pgina xizmatchi dasturlar dasturiy ta’minotining dasturlarida tez – tez uchraydigan 
amallarni bajarishni so`raydi. Bunday amallarga 1 – navbatda kiritish – chiqarishni, biror 
– bir dasturni ishga tushirish va to`xtatish, qo`shimcha xotira blokini olish yoki uni 
bo`shatish va hokazo amallar kiradi. Bunday amallarni hamma vaqt ikkilik kod 
yordamida dastur ichiga bevosita kiritish maqsadga muvofiq emas. Amallarni ularni 
birgalikda yig`ib dasturdan so`rov orqali bajarishga berish qulay. Operatsion tizim 
asoslarini va ular ishlash psinsipini bilish ham undan samarali foydalanishga olib keladi. 
Hisoblash tizimi tarkibi konfiguratsiya deyiladi. Odatda hisoblash texnikasining axborot 
va dasturiy vositalari alohida olib o`rganiladi. Shuning uchun ham mos ravishda 
hisoblash tizimlari apparat funksiyasi va dasturiy konfiguratsiyasi alohida olib 
o`rganiladi. Dastur buyruqlarining tartiblangan ketma – ketligidir. Kompyuter uchun 
tuzilgan dastur vazifasi axborot vositalarini boshqarishdir. Bir qaraganda dasturlarning 
qurilmalar bilan hech qanday bog`liqligi yo`qdek ko`rinadi. Yani dastur kiritish 
qurilmalaridan ma’lumotlarni kiritishni va chiqarish qurilmalaridan ma’lumotlarni 
chiqarishni talab qilmasa ham baribir uning ishi kompyuter qurilmalarini boshqarishga 
asoslangan. 
Operatsion tizim – bu boshqaruv va qayta ishlab beradigan dasturlar majmuasi. 
Har xil hisoblash tizimining qurilmalar va amaliy dasturlar orasida interfeys bilan 
qo`llaniladi. Boshqa tarafdan hisoblash jaroyonni boshqarish, boshqarish tizimlarini 

---

hisoblash, resurslarni effektiv taqsimlanishi va aniq hisoblanishini aniq tashkillashtirish 
uchun qo`llaniladi. 
-
Operatsion tizim qurilmalarini boshqaradigan dasturlar to`plami 
-
Boshqa dasturlarni boshqaradigan dasturlar to`plami 
Har bir hisoblash tizimining mantiqiy strukturasida operatsion tizim fizikaviy 
qurilmalar ichki mikrodasturlar hamda amaliy dasturlar orasida joylashadi. Dasturiy 
interfeys – hisoblash tizimining chegarasidan dasturlar va qurilmalar bir – biri bilan 
ta’minlab beruvchi vositalar yig`indisi. 
Foydalanuvchi interfeys – foydalanuvchi dastur yoki EHM bilan ishlashni ta’minlab 
beruvchi dasturiy va tizimli vositalar. Foydalanuvchining interfeysi buyruqli yoki 
obektga yo`naltirilgan bo`lishi mumkin. 
Buyruqli interfeysga ega operatsion tizimga misol: DOS 
Obektga yo`naltirilgan interfeysga misol: Windows 
Buyruq interfeys foydalanuvchi tomonidan kiritiladigan buyruqlarga va so`rovlarga 
asoslangan. Ushbu buyruqlar kompyuter resurslarini boshqarishga mo`ljallangan. 
Obektga yo`naltirilgan interfeys hisoblash tizimining resurslari bilan ushbu tizim 
obektlari ustida harakatlar bilan boshqarilishi. 
Operatsion tizimning asosiy funksiyalari: 
-
Dastur tomonidan berilgan so`rovlarni bajarish 
-
Operativ xotiraga dasturlarni yuklash va ularni boshqarish 
-
Periferiya qurilmalariga standartlangan ruxsat 
-
Operativ xotirani boshqarish 
-
Elektroenergiyaga ta’sir qilmaydigan disklar ruxsatnomasini boshqarish 
-
Fayl tizimlarini boshqarish 
-
Foydalanuvchining interfeysini ta’minlab berish 
-
Tizimning xatoliklari haqida ma’lumotlarni saqlab olish 
Qo`shimcha funksiyalar: 
-
Parallel va psevdoparallel vazifalarni bajarish 
-
Jaroyonlar orasda hisoblash tizimining resurslarini effektiv taqsimlash 
-
Har xil jarayonlarning resurslarga ruxsatnomasini cheklash 
-
Aniq hisoblashni tashkillashtirish, resurslarga ruxsatnomasini cheklashga 
asoslangan 
-
Jarayonlar orasidagi birgalikda ishlashi 
-
Tizimning o`zini va foydalanuvchi ma’lumotlarini boshqa dasturlardan yoki 
foydalanuvchilardan himoyalash 
-
Ko`p foydalanuvchilar ishlash rejimini ruxsatnomalarini chegaralash