2-маъруза Меҳнат ресурслари ва меҳнат унумдорлиги моҳияти

3. Меҳнат унумдорлигини ўлчаш методлари
Турли ташкилотлардаги мавжуд резервларни баҳолаш, меҳнат унумдорлигининг даражасини ўлчаш, ўтган бир қатор йиллар давомида меҳнат унумдорлигининг динамикасини юзага чиқариш учун қурилишда меҳнат унумдорлигини тўғри (объектив) ўлчаш муҳим аҳамият касб этади.
Қурилишда меҳнат унумдорлигининг даражасини иккита асосий кўрсаткич билан аниқлаш мумкин: вақт бирлигида ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори (унумдорлик), ва маҳсулот бирлигини тайёрлашга сарфланадиган вақт (меҳнат сиғими).
Меҳнат унумдорлиги маҳсулот ҳажми ва сарфланган меҳнат қандай бирликларда ўлчанишига боғлиқ равишда турли усуллар билан аниқланади.
Ўлчаш методлари:

1. 
   маҳсулотлар (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ҳажми;
   
   1. 
      натуравий;
      
   2. 
      меъёрий;
      
   3. 
      нархли: жамланма (валовой), товарли, шартли тоза, соф
      

маҳсулотли.

2. 
   Сарфланган меҳнат (меҳнат сарфи):
   
   1. 
      киши-соатлар;
      
   2. 
      киши-кунлар;
      
   3. 
      персоналнинг ўртача рўйхатли сони.
      

Натуравий метод. Ишлаб чиқаришнинг натуравий методи иш турлари бўйича ишчининг касби бўйича иш унумини натураль кўрсаткичларда аниқлаб беради (терилган ғиштнинг кубометрдаги ҳажми, конструкцияларнинг кубометри, юзаларнинг кватрат метрлари) ёки якуний маҳсулотни битта ишчига тўғрикеладиган ҳажмда умумий ўлчам бирликларида ўлчаш (яшаш майдонинг квадрат метрлари, қувур ўтказгичларнинг километри ва ҳ.к.).
Иш турлдари бўйича натуравий кўрсаткичини (ишчининг натуравий кўрсаткичлардаги иш унуми ни) натурал кўрсаткичларда (кубометрлар, погонометрлар, кватрат метрлар) да ўлчанган алоҳида иш тури ҳажмининг ушбу иш турини бажарган ишчилар сонига (киши) нисбати орқали аниқлаш мумкин.
Натурал кўрсаткич (ишалб чиқарилган натуравий миқдор) меҳнат унумдорлигининг энг объектив ва ишончли кўрсаткичи деб ҳисобланади. Ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорининг натуравий ўлчамлардаги кўрсаткичлари алоҳида биргадалар ва ишчиларнинг меҳнат унумдорлигини аниқлаш ҳамда таққослаш, уларнинг сонини режалаштириш, профессиональ ва савиявий (кваликацион) таркибини, турли ташкилотларда бир хил типли объектларни қуришда бир жинсли ишларни бажаришдаги меҳнат унумдорлигини қиёслаш имконини беради. Бироқ унумдорликнинг бундай кўрсаткичлари ҳам камчиликлардан ҳоли эмас. Масалан улар қурилиш ҳар хил жинсли ишларнинг бир нечта турларининг бажарилишида ташкилоти бўйича меҳнат унумдорлигининг умумлашган кўрсаткичини аниқлаш имкониятини бера олмайди, тугатилмаган ишлаб чиқариш қолдиқларининг ўзгаришини ҳисобга олмайди.
Меъёрий метод. Меҳнат унумдорлигини ўлчашнинг меъёрий методи меъёрларда кўсатилган меҳнат сарфи асосида фактли меҳнат сарфининг аниқ иш ҳажмига нисбатини кўрсатади, яъни ишчилар томонидан ишалб чиқариш меъёрларининг бажарилиш даражасини тавсифлайди. Меъёрий кўрсаткич ишлар меҳнат сиғимининг меъёр бўйича (киши-кунлар) нисбатини 100% га кўпайтириш орқали ифодалаб беради. Меъёрий метод ёхуд меъёрий вақтнинг қисқариш даржасини, ёки ишлаб чиқариш меъёрининг бажарилиш даражаси (миқдори)ни аниқлаш имконини беради.
Нархли метод. Меҳнат унумдорлигини аниқлашнинг нархли методи энг кўп талқалган бўлиб, бунда маҳсулот миқдори сметавий нархда ёки шартнома асосида келишилган нархда ҳисобга олинади. Бу методда меҳнат унумдорлигининг даражаси асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш, яъни қурилиш ташкилотининг қурилиш – ишлаб чиқариш персонали бўйича битта ишчига тўғри келадиган қурилиш-монтаж ишларининг сметавий нархлари орқали ўлчаниши билан тавсифланади.
Нархли кўрсаткични қурилиш ташкилоти (қурилиш бошқармаси, қурилиш трести) бўйича ҳамда бирлашма, вазирлик миқиёсида умумий меҳнат унумдорлигини белгилайдиган кўрсаткич деб ҳисоблаш мумкин. Ушбу кўрсаткичнинг устунлик томонлари – ҳисоблашнинг оддийлиги, турли объектлар, қурилишларда унумдорликнинг даражасини таққослаш имконияти мавжудлиги, ўтган қатор йиллар давомида унумдорликнинг динамикасини аниқлаш, унинг камчиликлари – жонли меҳнат самарадорлигига ҳеч қандай алоқаси бўлмаган ишларнинг материалли сиғимга, меҳнат қуроллари ва предметларининг динамикасига бўлган таъсири. Ахир қурилиш – монтаж ишлари орқали йиғма темирбетонни монтаж қилишда материаллар сиғими (ҳажми, миқдори) 70 - 75% га чиқади, ер ишларида эса материаллар сиғими (ҳажми, миқдори) атиги 5 - 8% ни ташкил этади. Шунинг учун бажарилаётган ишларнинг структурали силжишини ҳисоблашда (ёки ҳисобга, яъни инобатга олишда) муаммо юзага келади.