2-Maruza Biosfera. Tabiiy resurslar, ulardan oqilona foydalanish va atmosfera muhofazasi. Suv va Tuproq resurslari va uni muhofazasi. O‘simlik, hayvonot dunyosi va ularni muhofaza qilish

6.3 Noosfera muammolari. Biosfera tuzilmasi moddalar va ularni funktsiyalkari. Tabiatni 
muhofaza qilish aspekti. 
Sayeramizdagi barcha tirik oganizmlar yig‘indisini V.İ.Vernadskiy tirik modda deb ataydi. Tirik 
moddalarning eng muh‘im xususiyatlari esa uning umumiy vazni, kimeviy tarkibi va energiyasi 
h‘isoblanadi. 
Tirik moddalar - bir tekis tarqalgan joylar, suv qatlami, yani zamburug‘lar, mikroorganizmlar, 
tuproqda h‘aet kechiruvchi boshqa h‘ayvonlar, usimliklarning er osti organlari qismi joylashgan 
qatlam h‘isoblanadi. Bk erda o‘simliklarning sporalari, chang donachalari va urug‘larining aosiy 
massasi h‘am uchib yuradi. Biosferada faqat tirik moddaning bwlishi xarakterli bwlib qolmasdan, 
balki quydagi xususiyatlarga h‘am ega bwladi: suvning bwlishi biosferaga quesh nuri oximining 
tushishi, biosfera moddalarning uch agregat h‘olatida bwlgan chegarada, yani qattiq, suyuq va 
gazsimon h‘olatlarini wz ichiga oladi. Shuning uchun h‘am biosfera uchun uzluksiz h‘oldagi 
moddalar va energiya aylanishi xarakterlidir. 
Biosferaning ikkinchi tarkibiy qismi -wlik modda h‘isoblanadi. Bular biosferadagi shunday 
moddalarning twplamiki, ularning h‘osil bwlishida tirik organizmlar ishtirok etmaydi. Undan 
tashqari biosferada oraliq moddalar h‘am ajratiladi -ular tirik va wlik moddalarning birgalikdagi 
faoliyatidan h‘osil bwladi. Tirik organizmlar oraliq moddalar h‘osil bwlishda etakchi wrinni 
egallaydi. Oraliq moddalar -erdagi tirik moddalarning faoliyati bilan bog‘liq bwlgan tuproq, 
emirilgan tog‘ jinislari va barcha tabiiy suvlardir. Buni V.İ.Vernadskiy biokos moddalar deb ataydi. 
Bundan tashqari - biogen moddalar h‘am ajratiladi. Ular tirik organizmlarning h‘aet davomida 
h‘osil bwladi va wzgarishlarga uchraydi. Ular katta potentsial energiyaga ega bwlgan toshkwmir, 
bitum, naft, oh‘aktosh h‘isoblanadi. 
Biogen moddalar h‘osil bwladigan keyin tirik organizmlar unda kam faoliyat kwrstadi. Demak, 
biosfera tirik modda tasiridagi erning qobig‘i h‘isoblanadi. 

---

Hozirgi vaqtda biosferani sayeramizdagi eng yirik ekotizm deb qaraladi va unda katta 
doiradagi moddalar aylanishi amalga oshadi. Twxtovsiz davom etadigan va tirik organizmlar 
faoliyati tufayli tartibga solinib turadigan moddalarning doiymiy aylanishi -biosferaningsh wziga xos 
belgisidir. 
Tirik mavjudotlar wzining yashash shsharoitida muh‘it bilan doimo aloqada bwlib turadi va 
geografitk qobiqda narsalarning aylanishini vjudga keltiradi. Bu biologik aylanish deb ataladi. 
Biosferada tirik mavjudotlarning massasi 2,7 10
12
tonnaga teng, bwlib u fotosintez orqali h‘ar yili 
0,2
10
t wsadi. Yiliga shuncha tirik mavjudotlar h‘alok bwladi. Atmosferada sarf bwladigan kislorod 
wrni fotosintez jaraeni natijasida (h‘ar yili 460 mlrd. t) twldirib turiladi. O‘simliklar SO
2 
ni yutib 
turadi. 
Biosferada suvning almashinuvchiga tirik moddalar katta tasir kwrsatadi.O‘simliklar yiliga 140 
mlrd. t uglerodni wzlashtirib 460 mlrd. kislorodni ajratib chiqarish jaraenida 2,25 10 t. suvdan 
foydalanar ekan. Biosferadagi organizmlar azot, kaliy, kremniy, fosfor, oltin gugurt va boshqalarning 
aylanib yurishida h‘am ishtirok etadi. Demak, moddalarning tabiatda twtovsiz aylanib yurishida tirik 
mavjudotlarning ah‘amiyati katta ekan. 
Biosferadagi tirik organizmlar massasining 94,5 o‘simliklar biomassasiga twg‘ri keladi. Bu esa 
er kurrasida modda va energiya almashinuvini tartibga solib turishda o‘simliklarning ah‘amiyatini 
nih‘oyatda katta ekanligini kwrsatadi. Sizlarga malum -tabiatda moddalarning aylanishi uchun 3 
guruxdan iborat organizmlar qatnashishi shart h‘isoblanadi. Produtsentlarsiz h‘aetni tasavur qilib 
bwlmaydi. Ular birlamchi mah‘suldorlikni keltirib chiqaradi. Konsumentlarning turli darajadagi 
tartiblari birinchi va ikkilamchi mah‘sulotni istemol qilgan h‘olda organik moddalarni bir h‘olatdan 
ikkinchi h‘olatga wtkazadi. Ular shu bilan erda h‘aetning xilma xilligini keltirib chiqaradi. Bu wz 
navbatida turlarning evolyutsiyasiga olib keladi. Redutsentlar esa organik moddalarni mineral 
moddalarga parchalab, sayeramizda wlik qoldiqlardan iborat bwlgan katta mozor ning kelib 
chiqishiga imkon bermaydi. 
Demak, erug‘lik tasirida boradigan yashil o‘simliklardagi fotosintez jaraeni natijasida organik 
modda twplanadi. Fotosintezning foydali ish kwrsatgichi juda past bwlib, er yuziga tushadigan quesh 
nurining faqat 1prtsentidan foydalaniladi. Foydali qazilmalarda (toshkwmir, neft, torf va b) quesh 
energiyasi twplangan h‘olda uzoq vaqtlar davomida saqlnib kelmoqda. Bazi bir organizmlar organik 
modda h‘osil qilishi uchun moddalarning oksidlanishi natijasida ajralib chiqadigan energiyadan 
foydalanadi. Bu jaraen xemosintez deb ataladi. Energining aylanish moddalarinining aylanishi bilan 
chambarchas bog‘liq. Modalarning kichik doirada (biologik) va katta (geologik) doirada aylanishlari 
ajratiladi. Kichik doirada aylanish -organizmlar wrtasida, quruqlikda tuproq bilan organizm wrtasida,
gidrosfera esa organizm bilan suv wrtasida sodir bwladi. Katta doiradagi aylanish -quruqlik bilan 
dune okeanlari wrtasida boradigan jaraenlardir. 
Planetamizda tirik moddalarning 5 ta asosiy funktsiyasi ajratiladi. 
1. Energetik. 2. Gaz almashinuvi 3. Jamg‘arish 4. Oksidlanish-qaytarilish 
5. Desstruktiv (parchalovchi) (organik moddalarning parchalanishi). 
1. Energetik funktsiyasi asosida yashil o‘simliklarning fotosintez jaraeni etadi. Quesh 
energiyasining akkumilyatsiya qilinishi va uning biosfera ayrim komponentlarida qayta taqsimlanishi 
boradi. Quesh energiyasining twplaishi natijasida erda h‘amma h‘aetiy h‘olatlar sodir bwladi.
2. Bu fotosintez funktsiyasi va nafas olish jaraenlariga bog‘liq bwladi. Gazlarning kwchib 
yurishni taminlaydi. Biosferaning gaz tarkibini taminlaydi. Tirik organizmlarning funktsiyasi 
jaraenida asosiy gazlar h‘osil bwladi, azot, kislorod, karbonat angdrid, metan va boshqalar. 
3. Bu funktsiyasi atrof-muh‘itida biogen elementlarning tirik organizmlar tomonidan 
twplanishida kwrinadi. Masalan, o‘simliklar fotosintez jaraenida kimeviy elementlarni tuproqdan 
kaliy, fosfor, azot, vodorod va boshqalarni, h‘avodan esa uglerod olib, xujayraning organik 
moddalari tarkibiga kiritadi. Jamg‘arish funktsiyalari tufayli tirik organizmlar kwp miqdorda 
chwkma jinslarni masalan, bur, oh‘ak kabi jinislarni h‘osil qiladi. Vodorod, uglerod, azot, kislorod, 
natriy, magniy, alyuminiy, kremniy, xlor, kaliy, kaltsiylarning kontsentratsiyasi tirik orgnizimlarning 
tanasida tashqi muh‘itga qaraganda yuzlagan, minglagan marta yuqari bwladi. 
4. Bu funktsisi antijasida wzgaruvchan valentlikga ega bwlgan kwpchilik kimeviy 
elementlarning temir, lotingugurt, marganets, azot va boshqalarning aylanishi etadi. Masalan, 
tuproqdagi xemosintezlovchi bakteriyalar ana shu jaraenlarni amalga oshiradi. Buning natijasida

---

N
2
S temir rudasining bazi turlari, h‘ar xil azot oksidlari h‘osil bwladi. Bunda er yuzasida 
oksidlanish -qaytarilishning biogen jaraenlari ustunlik qiladi. 
5. Bunda organimlarning nobud bwlishidan keyingi parchalanish jaraenlari bilan bog‘liq 
bwladi. Buning natijasida organik moddalarning minerallashuvi sodir bwladi h‘amda biosferaning 
biogen vabiokos moddalri h‘osil bwladi. 
Noosfera (yunoncha «nooc»-idrok degani) -fikrlovchi qobiq degan lug‘aviy manoni beradi. 
İnsoniyat jamiyati zining xususiyatlari bilan birga er yuzidagi h‘aet rivojlanishning navbatdagi 
bosqichidir. U eng kuchli tabiiy omil sifatida sayeramizni wzgartirib yubormaqda. Biosfera wzining 
keyingi taraqqietida noosferaga wtadi. U biosferaning eng yuqori taraqqiet bosqichi bwlib, odam va 
tabiat wrtasidagi munosabatda asosiy faoliyati taraqqietning asosiy omili h‘isoblanadi. 
V.İ.Vernadskiy tasdiqlashicha -noosfera planetamizda yangi geologik h‘odisa h‘isoblanadi. Odam 
tirik geologik kuchdir. Uning fikricha, noosfera biosferaning qonuniy rivojlanishi natijasida kelib 
chiqadigan bosqich bwlib, inson bilan tabiat wrtasidagi wzaro ongli aloqa munosabatlarni wz ichiga 
oladi. 
Biosferani-insonning wzi evolyutsion ywl bilan vjudga kelgan vaqtdagidek va biologik tur 
sifatida yashab bora oladigan h‘amda wz sog‘lig‘ining eh‘tietlab, mustah‘kamlab, xwjaligini yurita 
oladigan h‘olda saqlab qolishga h‘arakat qilishi kerak. Bu shartlar tabiatni qayta wzgartirishga 
barh‘am beradi. 
Tabiat butun jonli mavjudotlarning rivojlanishiga imkon yaratib bergan asos va inson uchun 
h‘aet kechirish, uning moddiy, manaviy eh‘tiejlarini qondiruvchi birlamchi manbadir. İnson 
tabiatning ajralmas bir qismi h‘isoblanadi, lekin u tabiatning boshqa elementlaridan wzining aql-
zakovati, ongliligi bilan ajralib turadi.
Odamning biosferadagi roli nimadan iborat. İnson dastlabki vaqtlarda biosferaning tuzilmasiga 
tasir etmasdan, ibtidoiy h‘aet kechirgan. Uning turli qurollar va olovdan foydalanishi, evvoyi 
h‘ayvonlarni qwlga wrgatishi, o‘simliklarni madaniylashtirish kabilarni ovat mah‘sulotlarining 
kwpayishiga, ah‘oli sonining ortishiga sabab bwladi, bu esa albatta insonning biosferaga bwlgan 
tasirini kuchayttiradi. 
İnsonning biosferaga tasirini shartli ravishda quydagi ywnalishlarga ajratish mumkin. 
1. wrmonlarni kesish, yangi erlarni wzlashtirish birinchi navbatda suv rejimiga salbiy tasir 
kwrsatadi. Natijada darelar saezlashadi, botqoqlanish, wt bosish, baliqlar sonining kamayishi 
kuzatiladi. Er osti suvlar zaxirasi kamayadi, qor va emg‘ir suvlari tuproqqa singmay uning yuza 
qismini yuvib ketadi. Suv va shamol eroziyasi birgalikda tuproqqa yanada kuchli tasir etadi. 
2. ikkinchi muh‘im omil sug‘orish ishlaridir. Sug‘orish ishlari unumsiz erlarni unumdor erlarga 
aylanishiga imkon berish bilan birga, er osti suvlari sath‘ining kwtarilishiga, tuproqning 
shwrlanishiga, bazi joylarning botqoqlanishi va suv bosishiga olib klishi mumkin. Sug‘oriladigan 
erlarning kengayishi -dare suvlarining qurib qolishiga h‘am sababchi bwladi. 
3. Kimeviy wg‘itlardan foydalanish. Bu bilan h‘osildorlikni bir necha martka oshirish mumkin. 
Shu bilan birga ichimlik suvlarining sifatining emonlashuvchi, nitrat va nitritlarning suvda twplanishi 
natijasida h‘avfli bwlgan kontserogen modda -nitrozaminlar h‘osil bwlmoqda. Suv h‘avzlarida 
fosforli wg‘itlarning bwlishi azot va kaliy miqdorini cheklaydi, shu bilan birga fitoplanktonlarning 
kwpayib ketishiga sababchi bwladi. Kwk -yashil suv wtlarining h‘avodagi azotini wzlashtirishi 
h‘ususiyati bwlgani uchun tez kwpayib suvda erigan O2 ni wzlashtiradi. Suv yuzasida gullash 
h‘odisasi kuzatiladi va baliqlarning yalpisiga qirilib ketishini, qwling asta-sekin botqoqlanishga olib 
keladi. 
4. İnsonning biosferaga kwrsatadigan kuchli tasirlaridan biri o‘simliklar kasalliklari, 
zararkunanda h‘ashoratlar va begona wtlarga qarshi kurashda foydalanadigan kimeviy kurash 
vositasidir. 
Albatta qishloq xwjaligida gerbitsidlar, defoliantlarni qwllash natijasida oziq mah‘sulotlari 
ishlab chiqarish ortadi. Ammo DDT (dixlordifeniltrixloretan) va boshqa xlor -va fosfororagnik 
birikmalar kwpchilik h‘ayvonlar, h‘attoki inson sog‘ligi uchun h‘am h‘avflidir. Bu zaxarli moddalar 
biogeotsenozlarda uzoq vaqt saqlanib qoladi va twplanadi. 
İnsonlar bugungi kunda kishloq xwjalik soh‘asida zaxarli kimeviy moddalardan 
foydalanishdan h‘ali h‘am voz kecha olmayapti. Zararkunandalarga qarshi kurashda biologik 
usullardan foydalanish endigina amalda qwllanilmoqda. 

---

Yuqarida takidlaganlar faqat inson ozua bilan taminlanishi bilan bog‘liq bwlgan ravishda 
biosferaga kwrsataetgan tasirining dalilidir. 
Atom energiyasi va sanoatning rivojlanishi bilan birga radioaktiv chiqindilarning twplanishi 
jiddiy muammo h‘isoblanadi. 
Yirik shah‘arlarning paydo bwlishi, urbanizatsiya jaraenining kuchayishi, turar joylar 
qurlishlari, sanoat korxonalarining katta maydonlarini egallashi tabiiy biogeotsenozlarning 
qisqarishiga olib kelmoqda. 
Umuman, inson biosfera resurslaridan maksimal foydalanish uchun h‘arakat qilmoqda. Biz 
shuni doimo edda tutishimiz kerakki, tabiat qonunlarini oeq osti qilolmaymiz, inson wzini tabiatning 
tarkibiy qismi sifatida h‘isoblashi zarur. 
Biosfera nimalardan tashkil topgan? Birinchi shakl ko'rsatadiki, Biosfera turli xil 
organizmlardan, bir biridan farqlanuvchi muhitlardan iborat.
Cho'l zonasida yomg'ir miqdori kam bo'ladi. Kaktus o'simligi, Amerika bo'risi (koyot), 
kaltakesaklar
cho'l zonasiga xos o‘simlik va hayvonlardir. Tropic zonalar esa ko‘p miqdorda 
yog‘ingarchilik bo‘ladigan issiq zonalar hisoblanadi. To'tiqush, maymun va minglab boshqa 
organizmlar tropik o'rmonlarda yashaydi. 
Marjon qoyalar okean suvining issiq va sayoz joylarida hosil bo'ladi. Qor va muz bilan 
qoplangan Arktika zonasi shimolda joylashgan Qutb ayig'l, tyulen, morjlar Arktikada yashaydi. 
Biosfera okean , tropik cho'l va qutblardan iborat bo'lgan ko'plab zonalarni o'z ichiga oladi.