2 lekciya. Telekommunikatsiya texnologiyalarında hálsiz jayları, olarǵa bolatuǵın abaylar hám buzıwǵa qaratılǵan modeli

2 - lekciya. Telekommunikatsiya texnologiyalarında hálsiz jayları, olarǵa bolatuǵın abaylar hám buzıwǵa qaratılǵan modeli

Házirde ruxsatsız paydalanıwǵa yamasa maǵlıwmattı modifikatsiyalawǵa, ótirik maǵlıwmattıń mámilege kirisiw imkaniyatınıń saldamlı asıwına tómendegiler sebep boladı:

- komp'yuterda islenetuǵın, uzatılatuǵın hám saqlanatuǵın maǵlıwmat koleminiń asıwı;
- ma'lumotlar bazasında kereklilik hám jasırınlıq dárejesi túrli bolǵan maǵlıwmatlardıń toplanıwı;
- ma'lumotlar bazasında saqlanıp atırǵan maǵlıwmattan hám esaplaw texnikası tarmaq resurslarınan paydalanıwshılar sheńberiniń keńeyiwi;
- masofadagi jumısshı jaylar sanınıń asıwı;
- foydalanuvchilarni bólew ushın telekommunikatsiya, informaciya tarmaqları global tarmaǵınıń hám túrli baylanıs kanallarınıń keń qollanılıwı;
- foydalanuvchilar kompyuterleri ortasında maǵlıwmat almasınıwınıń avtomatlashtirilishi.
Ulıwma alǵanda, shólkemdiń kompyuter ortalıqı eki qıylı qáwip -xaterge dús boladı:
- ma'lumotlarning joq etiliwi yamasa ózgertiliwi;
- xizmat kórsetiwdiń toqtatılıwı.
Tásir etiw maqseti boyınsha qawipsizlik qáwpiniń ush tiykarǵı túri parıq etedi:
1. Maǵlıwmat jasırınlıǵınıń buzılıw qáwipi.
2. Maǵlıwmat pútinliginiń buzılıw qáwipi.
3. Sistemanıń islew uqıplıgining buzılıw qáwipi (xizmet kórsetiw degi biykar (biykarlaw) etisler).
Maǵlıwmat jasırınlıǵınıń buzılıw qáwipi degende, jasırın maǵlıwmattıń oǵan shaqırıq etiwi múmkin bolmaǵan xızmetkerlerge belgili bolıp qalıwı túsiniledi. Telekommunikatsiya sistemasında, bir sistemadan basqasına uzatılıp atırǵan yamasa kompyuter sistemasında saqlanıp atırǵan qandayda bir jabıq maǵlıwmatqa ruxsat etilmegen tárzde shaqırıq qılıw bolǵanda, hár sapar maǵlıwmat jasırınlıǵınıń buzılıw havfi júz boladı.
Maǵlıwmat pútinliginiń buzılıw qáwipi onıń sapası hám isenimliligin aynıwına, tolıq joǵatılıwına alıp keletuǵın ırkinishlerge yamasa maǵlıwmattıń ózgeriwine jóneltirilgen bolıp tabıladı. Maǵlıwmattıń pútinligi buzıwǵa qaratılǵan tárepinen kóre bila turıp, hám de sistemanı qorshap turǵan ortalıq tárepinen ob'ektiv tásirinler nátiyjesinde aynıwı múmkin. Bul havf ásirese, maǵlıwmat uzatıw sistemaları, kompyuter tarmaqları hám radiotexnika sistemaları ushın aktual bolıp tabıladı.
Sistema islew uqıplılıǵınıń buzılıw qáwipi (xizmet kórsetiw degi biykar etisler) belgili bir aldınan mólsherlengen tásirinler, sistemanıń islew uqıplılıǵın susaytiradigan yamasa onıń birpara resurslarına shaqırıq qılıwdı blokirovkalaydigan jaǵdaylardı jaratılıwma jóneltirilgen bolıp tabıladı. Mısalı, sistemanıń bir paydalanıwshısı qandayda bir xızmetke shaqırıq etiwge soraw bersa, basqası bolsa bul shaqırıq qılıwdı blokirovkalash boyınsha háreketlerdi ámelge asırsa, ol jaǵdayda birinshi paydalanıwshı xizmet kórsetiwge biykarlaw juwabın aladı.
Resursqa shaqırıq qılıwdı blokirovkalash turaqlı jáne waqtınsha bolıwı múmkin.
Maǵlıwmat qawipsizligin buzıw boyınsha sebepler tosınarlı yamasa aldınan mólsherlengen bolıwı múmkin. Birinshi halda buzıwǵa qaratılǵan, ırkinish beretuǵın hám basqa processlerdiń dárekleri tómendegishe bolıwı múmkin:
- tosınarlı jaǵdaylar (jer silkiniwi, órt, dawıl hám b.);
- tizim strukturalıq elementleriniń izdan shıǵıwı (texnikalıq buzılıwlar);
- foydalanuvchilar hám xizmet kórsetiw xızmetkerleriniń qáte háreketleri;
- dasturiy támiynat daǵı aljasıqlar;
- tashqi ortalıq tásiri nátiyjesinde baylanıs kanalındaǵı ırkinishler hám basqalar.
Ruxsat etilmegen tárzde paydalana alıwda buzıwǵa qaratılǵanlardıń kiriwinden, tap kompyuter viruslarına shekem túsiniledi. Abaylardıń dáreklerin anıqlaw ańsat emes. 1. 4 - suwretde dereklerde hálsiz jaylardıń payda bolıwı keltirilgen.
Jáhánda finans -bank kompyuter tarmaqları aldınan mólsherlengen qáwiplerge eń joqarı dárejede táqip etiledi.
1. 4 - súwret. Dereklerde hálsiz jaylardıń payda bolıwı
Bunday qáwiplerge tómendegiler tiyisli bolıp tabıladı:
- begona xızmetkerlerlerdiń ruxsat etilmegen tárzde shaqırıq etiwi hám saqlanıp atırǵan jasırın maǵlıwmat menen tanısıwı;
- bank xizmetkerleriniń, olar shaqırıq etiwi múmkin bolmaǵan maǵlıwmat menen tanısıp shıǵıwı;
- dasturlardan ruxsatsız nusqa kóshiriw;
- maxfiy maǵlıwmattı óz ishine alǵan magnit tasıwshılardı urlaw;
- chop etilgen bank hújjetlerin urlaw;
- maǵlıwmattı kózaba joytıw;
- bank xızmetkerleri tárepinen finanslıq hújjetler, esabat hám maǵlıwmatlar bazasın ruxsatsız ózgertiw;
- aloqa kanalları boyınsha uzatılıp atırǵan maǵlıwmatlardı jasamalastırıw;
- aloqa kanalları boyınsha uzatılıp atırǵan maǵlıwmatlar avtorların biykarlaw etiw;
- avval uzatılǵan maǵlıwmatlardı toqtatıp qoyıw;
- virusli háreketler keltirip shıǵarǵan maǵlıwmattıń aynıwı;
- magnit tasıwshılarda saqlanıp atırǵan arxiv daǵı bank maǵlıwmatlarınıń aynıwı.
Informaciya qawipsizligi tiykarǵı abay túrleri tómendegishe (1. 5 - súwret):
- texnikalıq qurallarda maǵlıwmatlardı saqlanıwı yamasa ruxsatsız kirisiw degi qayta islewler;
- telekommunikatsiya kanalları arqalı uzatılıp atırǵan maǵlıwmatlardı texnikalıq qurallar járdeminde tutıp qalıw;
- qayta islengen maǵlıwmatlardı elektromagnit nurlanıw arqalı shıǵıp ketiwi (tarqalıwı);
- texnikalıq qurallar, elektron apparatlar járdeminde maǵlıwmatlardı tutıp qalıw hám ob'ektlerdi qosıw;

1. 5 - súwret. Qawipsizlikke abay

- telekommunikatsiya apparatları jumısında isten shıǵıw yamasa maǵlıwmatlardıń aynıwı, shaqırıwshı buzılıwlar, arnawlı programmalıq texnikalıq tásirinler.
Shólkem jeke kompyuterlerdi qorǵaw sistemasına bolǵan haqıyqıy zárúriyatın anıqlaw hám qawipsizliktiń barlıq ámeldegi ilajlarınan kerekligini tańlawda túrli jantasıwlardan paydalanıladı. Bunday jantasıwlardan biri maǵlıwmat qáwipsizliginiń tómendegi ush tárepine tiykarlanǵan:
Qorǵawdıń aynıwı. Kárxanaǵa tiyisli maǵlıwmattı saqlaw hám isletiw qawipsizligine zálel keltiretuǵın hár qanday háreketler.
Qorǵaw mexanizmi. Qáwipsizliktiń buzılıwların anıqlaw hám saplastırıw hám de, buzılıw aqıbetlerin joytıw mexanizmleri.
Qorǵaw xızmeti. Maǵlıwmatlardı qayta islew sistemaları hám kárxanaǵa tiyisli maǵlıwmattı tasıw qawipsizligi dárejesin kóteriwge mólsherlengen servis xızmeti.
Qorǵawdıń aynıwı. Telekommunikatsiya tarmaqları qáwipsizligin buzıwǵa urınıslardı telekommunikatsiya sistemasın maǵlıwmat menen támiyinleytuǵın ob'ekt retinde kóriw arqalı klassifikaciyalaw múmkin. Ulıwma halda qanday da derekten (mısalı, fayl yamasa yad bólegi) maǵlıwmat aǵımınıń adresatga (mısalı, basqa fayl yamasa tikkeley paydalanıwshına) uzatılıwı gúzetiledi. Sol kózqarastan tómendegi hújimlerdi parıqlaw múmkin:
- úziw;
- ustap qalıw;
- ózgertiw (modifikatsiya);
- jalǵanlastırıw.
Úziw. Sistema resursı joq etiledi, maǵlıwmattan paydalanıwshılıq buz'ladı. Bunday buzılıwlarǵa mısal jol menende apparattıń isten shıǵıwı, baylanıs liniyasining úzilisi yamasa fayllardı basqarıwshı sistemanıń aynıwın kórsetiw múmkin.
Ustap qalıw. Resurstan ruxsat berilmegen tárzde paydalanıwǵa jol ashıladı. Nátiyjede maǵlıwmat jasırınlıǵı (jasırınlıǵı) buz'ladı. Bunday buzılıwlarǵa mısal jol menende maǵlıwmatlardı ustap qalıw maqsetinde baylanıs kabeliga jalǵanıw hám fayllardan yamasa programmalardan nızamǵa qarsı nusqa kóshiriwdi kórsetiw múmkin.
Ózgertiw (modifikatsiya). Resurstan tekǵana nızamǵa qarsı paydalanıwǵa jol ashıladı, bálki resurs buzıwǵa qaratılǵan tárepinen ózgertiriledi. Nátiyjede maǵlıwmattıń pútinligi buz'ladı. Bunday buzılıwlarǵa mısal jol menende fayl daǵı maǵlıwmatlar mazmunın ózgertiliwin, programmanıń wazıypaları hám xarakteristikaların ózgertiw maqsetinde onı modifikatsiyalawdı, tarmaq arqalı uzatılıp atırǵan maǵlıwmatlar mazmunınıń ózgertiliwin hám h. larni kórsetiw múmkin.
Jalǵanlastırıw. Sistemaǵa jalǵan ob'ekt kiritiledi. Nátiyjede maǵlıwmattıń tuwrılıǵı buz'ladı. Bunday buzılıwlarǵa mısal jol menende tarmaq arqalı jasalma maǵlıwmatlardı uzatıwdı kórsetiw múmkin.
Joqarıda keltirilgen buzılıwlar passiv hám aktiv hújim atamaları boyınsha klassifikaciyalaganda, passiv abayǵa ustap qalıw tiyisli bolsa, úziw, turlash (modifikatsiya) hám jalǵanlastırıw aktiv abayǵa tiyisli ekenligin kóriw qıyın emes.
Passiv hújimler nátiyjesinde uzatılıp atırǵan maǵlıwmatlar ustap qalınadı. Bunda buzıwǵa qaratılǵandıń maqseti uzatılıp atırǵan maǵlıwmattı ustap qalıw bolıp tabıladı. Passiv buzılıwlardı eki gruppaǵa ajıratıw múmkin:
- ma'lumotlar mazmunın fosh etiw;
- ma'lumotlar aǵımın analiz etiw.
Maǵlıwmatlar mazmunın fosh etiw ne ekenligi belgili. Telefon arqalı sáwbette, elektron pochta informaciyaında, uzatılıp atırǵan faylda zárúrli yamasa jasırın maǵlıwmat bolıwı múmkin.
Maǵlıwmatlar aǵımınıń analizi jetilisken esaplanadı. Shama menen oylayıq, biz maǵlıwmat yamasa basqa uzatılıwshı maǵlıwmatlar mazmunın sonday nıqaplaylikki, buzıwǵa qaratılǵan maǵlıwmattı kirgizgeninde de, odaǵı maǵlıwmattı shıǵarıp ololmasin. Kóbinese maǵlıwmat mazmunın nıqaplawda shifrlaw qollanıladı. Biraq, maǵlıwmat mazmunı shifrlaw járdeminde isenimli tárzde jasırılǵan bolsada, buzıwǵa qaratılǵanda uzatılıwshı maǵlıwmatlardıń ózine has belgilerin baqlaw múmkinshiligi qaladı.
Qáwipsizliktiń passiv buzılıwların anıqlaw júdá qıyın, sebebi olarda maǵlıwmatlarǵa qanday da ózgertiwler kirgiziw názerde shaqqandı. Biraq, bunday buzılıwlardı aldın alıwdı ámelge asırsa boladı. Usınıń sebepinen passiv buzılıwlarda itibardı olardı anıqlawǵa emes, bálki olardı aldın alıwǵa qaratıw kerek.
Aktiv hújimler nátiyjesinde maǵlıwmatlar aǵımı ózgertiriledi yamasa jalǵan aǵıslar payda etinadi. Bunday buzılıwlardı tórtew gruppaǵa ajıratıw múmkin:
- imitatsiya qılıw;
- qayta tiklew;
- informaciyanı ózgertiw (modifikatsiyalaw);
- xizmet kórsetiw degi ırkinishler.
Imitatsiya degende, ob'ekttiń ózin basqa ob'ekt etip kórsetiwi túsiniledi. Ádetde imitatsiya aktiv buzılıwlardıń basqa birdeyiniń urınıwı menen birge atqarıladı. Mısalı, buzıwǵa qaratılǵan sistemalar almasinayotgan autentifikatsiya maǵlıwmatlarınıń aǵımın ustap qalıp keyininen, autentifikatsiya maǵlıwmatlarınıń haqıyqıy ketma - ketligini qayta tiklewi múmkin. Bul bolsa kepilligi shegaralanǵan ob'ektke óz kepilligi keńlew ob'ekt etip kórsetiwi arqalı, kepillikin keńeytiwine múmkinshilik beredi.
Qayta tiklew degende, maǵlıwmatlar blokın passiv ustap qalıp, keyin onı ruxsat etilmegen nátiyjeni payda etiw maqsetinde retranslyatsiya qılıw túsiniledi.
Maǵlıwmatlardı modifikatsiyalaw degende, ruxsat berilmegen nátiyjeni payda etiw maqsetinde nızamlı maǵlıwmat bólegin ózgertiw, yamasa maǵlıwmattıń keliw ketma - ketligini ózgertiw túsiniledi.
Xizmet kórsetiw degi ırkinishler degende, baylanıs yamasa olardı basqarıwshı qurallardıń normal islewine tosqınlıq etiw kiredi. Bunday buzılıwlarda arnawlı bir maqset kózlenedi: mısalı, ob'ekt belgili adresatga jóneltirilgen barlıq maǵlıwmatlardı toqtatıp qalıwı múmkin. Taǵı bir mısal, tarmaqtı maǵlıwmatlar aǵımı menen bile-tura júklew yamasa tarmaqtı isten shıǵarıw jolı arqalı barlıq tarmaq jumısın blokirovka etiwi múmkin.
Qáwipsizliktiń aktiv buzılıwlarınıń pútkilley aldın alıw júdá quramalı, sebebi buǵan tek barlıq baylanıs quralların úzliksiz fizikalıq qorǵaw arqalı erisiw múmkin. Usınıń sebepinen, qáwipsizliktiń aktiv buzılıwlarınan tiykarǵı maqset, olardı operativ tárzde anıqlaw hám demde sistemanıń iskerligin qayta tiklewden ibarat. Buzılıwlardıń óz vaktida anıqlanıwı buzıwǵa qaratılǵandı toqtatıw wazıypasın xam oteydi jáne bul wazıypanı buzılıwlardan eskertiw sistemasınıń bir bólegi dep kóriw de múmkin.
Qorǵaw mexanizmleri. Ámeliyatda isletiletuǵın qorǵaw mexanizmleriniń kópshiligi kriptografik usıllarǵa tiykarlanǵan. Shifrlaw yamasa shifrlawǵa jaqın maǵlıwmattı ózgertiwler, maǵlıwmatlardı qorǵaw usılları esaplanadi.
Buzıwǵa qaratılǵan modeli. Bolıwı múmkin bolǵan abaylardıń aldın alıw ushın tekǵana operatsion sistemalardı, bálki programmalıq támiynattı qorǵaw hám paydalanıwdı baqlaw, buzıwǵa qaratılǵanlar gruppaın hám olar paydalanatuǵın usıllardı anıqlaw kerek. 1. 6 -suwretde informaciya qawipsizligine abaylardı ámelge asırıw modeli keltirilgen.

1. 6 - súwret. Informaciya qawipsizligine abaylardı ámelge asırıw modeli.

Sebepler, maqsetler hám usıllarǵa baylanıslı túrde informaciya qawipsizligin buzıwǵa qaratılǵanların 4-ta taypaǵa ajıratıw múmkin (1. 7 - súwret):

- sarguzasht izlewshiler;
- g'oyaviy xakerlar,
- xaker-professionallar;
- ishonchsiz xızmetkerler.

1. 7 - súwret. Axorot qawipsizligin buzıwǵa qaratılǵandıń modeli

Informaciya qawipsizligin buzıwǵa qaratılǵan, ádetde, belgili qánige bolǵan túrde telekommunikatsiya tarmaqları atap aytqanda, olardı qáwipsizliklew quralları jóninde barlıq zatlardı biliwge urınadı. Usınıń sebepinen buzıwǵa qaratılǵan modeli tómendegilerdi anıqlaydı:
- buzıwǵa qaratılǵan múmkin bolǵan xızmetkerler qatlamı;
- buzıwǵa qaratılǵandıń múmkin bolǵan nıshanları, olardıń kereklilik hám qawipsizlik dárejesi;
- onıń ilmiy tájriybesi jónindegi shamalar, texnikalıq buyımlanganligining bahası;
- onıń háreketi boyınsha sheklewler hám shamalar.
Barlıq tásirinlerdiń sebebi túrli faktorlar bolıwı múmkin. 1. 8 - suwretde telekommunikatsiya tarmaqlarında maǵlıwmat qáwipsizliklanganligini buzıwshi faktorlar hám olar tásiriniń aqıbetleri keltirilgen. Bul suwretden kórinip turıptı, olda, maǵlıwmat qawipsizligin qáwpin jaratılıwma destabillashtiruvchi faktorlardıń dárekleri de, destabillashtiruvchi faktorlardıń ózi de tikkeley tásir kórsetedi.

1. 8 - súwret. Maǵlıwmatlar qáwipsizlik etilgenligin buzıwshi faktorlar

hám olar tásiriniń aqıbetleri.
Destabillastiriwshi faktorlardıń tiykarǵı dáreklerine tómendegiler tiyisligi bolıp tabıladı:
- adamlar. Telekommunikatsiya sistemasına shaqırıq qılıw huqıqına hám ámeliy tárepten tek eki taypa daǵı xızmetkerler iye esaplanadılar, paydalanıwshı qánigeler hám biyganalar. Maǵlıwmattı buzıwshilerdiń tolıq kóbisin biygana adamlar quraydı. Bul bolsa saldamlı hám havfli aqıbetlerge alıp keledi. Buzıwǵa qaratılǵan retinde telekommunikatsiya tarmaqlarınıń ózin xızmetkerleri bolıwı múmkinligi de itibardan shette emes.
- modeller, algoritmlar, programmalar. Olar maǵlıwmattı qorǵaw qáwipine alıp keletuǵın kúshli derek bolıwı múmkin, sebebi maǵlıwmattı qayta islew programmaları, modelleri hám algoritmlarınıń jetilisken emesligi esaplaw procesin toqtap qalıwına, túrli ko'ngilsiz nátiyjelerge, maǵlıwmattıń ózgeriwi hám shıǵıp ketiwine alıp keledi.
- texnikalıq qurallar. Olar telekommunikatsiya tarmaqlarında úlken, oǵada úlken integral optikalıq talshıqlı hám lazerli sistemalarǵa tiykarlanadı. Bunday sistemalardı islewinde kernewler, impul's hám toklardıń dárejelerin joqarı chastotalı ózgerisleri bolıp ótedi. Bul óz gezeginde, elektr shınjırlarında, efirda, jaqında jaylasqan apparaturada hám soǵan uqsas túrli hil elektromagnit maydanlardı payda bolıwına alıp keledi.
- sırtqı ortalıq da maǵlıwmattı qorǵaw havfining payda bolıwına tásir etetuǵın negativ faktorlardıń deregi bolıwı múmkin.
Óz gezeginde joqarıda sanap ótilgen destabillashtiruvchi faktorlardıń dárekleri maǵlıwmat qawipsizlik havfini tikkeley jaratatuǵın bir qatar ob'ektiv, sub'ektiv faktorlardıń payda bolıwın aldınan anıqlaydı. Olarǵa tómendegiler tiyisli bolıp tabıladı:
1. Sistemanıń islewge tayın emesligi, proektlestiriw hám sınap kóriw basqıshlarında qanday da qátelerdiń áqibeti. Bul programma - algoritmik támiyinleytuǵın islerdiń aqırına jetpegenligi, maǵlıwmatlar bazasın rawajlanbaǵanlıǵı, texnologiyalıq yondosha almaslik, bólek ámellerdiń óz-ara tuwrı kelmewi hám t.b. bolıwı múmkin.
2. Mikdoriy jetpewshilik bul, birdey qurallardıń basqalarına zálel alıp kelgen halda tolıq butlanmaganligi yamasa artıqsha butlanganligi, olardıń bir- biri menen óz-ara tuwrı kelmewi, sırtdan shaqırıq qılıw ashıqlıǵı hám t.b. lar.
3. Biykar etisler, toqtap qalıwlar hám aljasıqlar olar telekommunikatsiya tarmaqların islew procesiniń aynıwı. Sistemaǵa xızmet kórsetiwshi qánigeler kásiplik qánigeliginiń tómenligi, olardıń óz wazıypalarına salıstırǵanda itibarsızlıǵı hám biyparqligi sebepli kelip shıǵadı. Tuwrısıda, áne sol negativ faktorlar materiallıq hám fizikalıq tárepten gónergen úskeneler, olardıń artıqsha júkleniwi áqibetinde de payda bolıwı múmkin.
4. Ayrıqsha jaǵdaylar (órt, suw tasqını, jer silkiniwi, elektr energiyanıń izdan shıǵıwı hám b. lar) telekommunikatsiya tarmaqların havfsiz islewine unamsız tásir kórsetedi.
5. Jaman niyetli háreketler - sistema ob'ektleri hám elementlerine, hám de odaǵı bolıp ótip atırǵan processlerge túrli sebepler (materiallıq qızıǵıwshılıq, zálel ótkeriw qálewi, ozınikini maqullaw hám t.b) boyınsha insannıń aktiv tartılıp ketiwi nátiyjesi bolıp tabıladı.
6. Yoqimsiz hádiyseler - bul sistemanıń hám hizmat kórsetiw xızmetkerleriniń islewi menen tikkeley baylanıslı bolmaǵan faktorlar.
Telekommunikatsiya tarmaqların informaciya qawipsizligi qáwpin ámelge asırıw júdá quramalı hám qáwipli aqıbetler menen baylanısqan bolıp tabıladı. Olarǵa tómendegiler tiyisli bolıp tabıladı:
- fizik pútinlikti buzıw - informaciya sapasın buzıwǵa yamasa onı tolıq joq etiwge jóneltirilgen, ásirese maǵlıwmat uzatıw sistemalarında, telekommunikatsiya tarmaqları hám radiotexnik sistemalarda;
- ruxsat etilmegen tárzde ózgertiw - ol hár qıylı hújjetlerde, esabatlarda hám maǵlıwmatlar bazalarında maǵlıwmatlardıń jasamalastırıw yamasa ırkinishge dús keliwine alıp keliwi múmkin;
- ruxsat etilmegen tárzde alıw - jasırın maǵlıwmatlardı tikkeley telekommunikatsiya sistemaları hám tarmaqlarına jalǵanıw jolı menen urlaw;
- ruxsat etilmegen tárzde kóbeytiw - programma hám maǵlıwmatlardan nusqa kóshiriwge jóneltirilgen.