2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Til

Artikulyatsiya o‘rni bo‘yicha		Lab		Til uchi oldi			Til o‘rta	Til orqa
		Qo‘sh lab	Lab-tish	Milk (old alveo-lyar)	Alveolyar	Orqa alveolyar
Artikulyatsiya usuli bo‘yicha
Qorishiq-portlovchi	Yarim jarangli nafasli	b		d				g
	Jarangsiz nafasli	p		t				k
Sirg‘aluvchi (frikativ)	Jarangli
	Jarangsiz		f	s			z	h
Qorishiq- Portlovchi	Jarangli
	Jarangsiz		c	c`			q
Sonantlar	Burun	m		n				n`
	og‘iz	u		l			i, u`

Bo‘g‘in fonemalari

[a] fonemasi barcha pozisiyalarda “a” harfi bilan doim bel­gilanadi: (ban, tian, hao). O‘z navbatida “a” harfi boshqa fone­malarni ifodalashda ishlatilmaydi.

[e] fonemasi butun bir bo‘g‘inni ifodalaganda o‘z tepasida diakretik belgi “qopqoqcha”ga ega bo‘ladi, boshqa holatlarda “e” harfi bilan ifodalanadi: (ben, wei). Boshqa fonemalarda “e” harfi ishlatilmaydi.

[o] fonemasi doim “o” harfi bilan ifodalanadi, [u] yarim unli fonemaning bo‘g‘in oxirida ifodalash uchun ham qo‘llani­ladi: (bao, biao) kabi so‘zlarda, shuningdek, [ng] bo‘g‘in oxirida­dagi [u] bo‘g‘in fonemasini ifodalash uchun ishlatiladi: (dong, yong) ([du`n], [iun`] o‘rniga).

[i] fonemasi faqat bo‘g‘in boshi undosh bilan boshlanganda “i” harfi bilan ifodlanadi, masalan, bi, li bo‘g‘inlarda, til o‘rta va til uchi oldi frikativ va affrikat undoshlarda ham [i] fonemasi “i” harfi orqali ifodalanadi:

Xi, shi, (si), ri, qi, chi (ci), ji, zhi (zi).

Bo‘g‘in boshi undosh va yarim unli oldida kelsa bu fonema “yi” ikki harfli birikma bilan ifodalanadi, masalan yi, yin, ying bo‘g‘inlarida. “u” harfi o‘tuvchi yarim unli [i] fonemasini ham ifo­dalaydi, masalan, yao, yang bo‘g‘inlarida “i” harfi (S) yarim unli fonemasini belgilash uchun ishlatiladi: bo‘g‘in boshi undosh oldin kelgan o‘tuvchi pozisiyada (bao, xian) ham, bo‘g‘in oxiri (mei, huai) pozisiyasida ham.

[u] fonemasi faqat faqat bitta harf bilan ifodalanadi va bo‘­g‘in boshi unndoshi bor bo‘lganda, masalan, bu, cun, hun bo‘g‘in­larida.

Agar [u] fonemasi oldida bo‘g‘in boshi undosh yoki yarim unli kelsa, uning ifodasi ikki harfli birikma “wu” orqali beri­ladi. Shuni nazarda tutish kerakki, bu harf bo‘g‘inni boshlab bera­digan o‘tuvchi yarim unli [i] fonemasini ifodalaydi, masa­lan, wan, wang bo‘g‘inlarida; “i” harfi bo‘g‘in boshi undoshi oldi­da kelgan bo‘g‘inlarda o‘tuvchi yarim unlini belgilaydi (suan, huang) hamda bo‘g‘in oxiridagi [o] unlisidan keyin ishlatiladi (zou, hou va h.k.). Shuningdek, j, q, x undoshlaridan keyin [i] bo‘­g‘in unlisini ifodalashda qo‘llaniladi (ju, qu, xu bo‘g‘inlarida) va [u] o‘tuvchi yarim unli bilan bo‘g‘in boshida ham (jue, que, xue), bo‘g‘in oxirida ham keldi (yuan, yue).

[u`] fonemasi ikki holat “i” harfi bilan ifodalanadi: “l” undoshidan keyin lu` bo‘g‘inida va “n” undoshidan keyin nu` bo‘g‘inida. Til o‘rta bo‘g‘in boshidagi x, j, q undoshlaridan keyin [u`] fonemasi “u” harfi bilan ifodalanadi (xu, xun, ju, jun, qu, qun). Agar [u`] fonemasidan oldin bo‘g‘in boshi undoshi va yarim unli bo‘lmasa, unda uni ifodalash uchun ikki harfli birikma ishlatiladi, yun bo‘g‘inidagi yu kabi.

Yangi xitoy fonetik alifbosida “u`” harfi umuman mavjud emas, biroq u [u`] bo‘g‘in unlisi uchun ham, o‘tuvchi yarim unli [u`] fonemasi uchun ham ishlatiladi, masalan lue, luan, nue bo‘g‘in­la­rida.