2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Venyanga qarama-qarshi qilib, og‘zaki nutqning me’yorlariga tayangan adabiy tilning boshqa shakli – bayxua, yoki bayxuaven («sodda til») qo‘yilar edi. Hozirgi zamonda Xitoydagi milliy tilning adabiy shakli putunxua («umumtarqalgan til») deb nomlanadi.

Bayxua va putunxuada ba’zi bir istisnoliklarni e’tiborga olmasak, hozirgi zamon yevropalik tillardagidek xitoy tilining og‘­­zaki va yozma nutq o‘rtasidagi mutanosiblikni ko‘rishimiz mumkin.

Venyanga kelsak, u yozma shaklning bir turi bo‘lib, ba’zi­larning fikriga ko‘ra, xitoy tilining «stili» hisoblanadi, og‘­za­ki tilda qo‘llaniladigan bir xil ierogliflar bilan yozilgan bo‘lsa ham, venyanni faqat «o‘z ichida» o‘qish jarayonida tushunish mumkin.

Venyanning mavjud bo‘lishi nafaqat lingvistik, balki ijtimoiy omillar tufayli bo‘lgan. Eng keng tarqalgan fikrga ko‘ra, venyan negizida eramizning avvalgi 9 – 11 asrlarning qa­dim­gi og‘zaki tili yotmoqda.

Bu davrda uzoq vaqt mobaynida til va shakl nuqtai nazaridan namunaviy bo‘lib hisoblangan ajoyib falsafiy va badiiy ada­biyot asarlari yaratilgan edi. Biroq zamon o‘tishi bilan qadimgi asarlar tili keyingi avlodlar uchun tushunarsiz tilga aylana boshladi. Shunga qaramasdan ta’lim sohasida ham o‘z imtiyozlari saqlanib qolishiga manfaatdor bo‘lgan hukmdor sinflar ushbu tildan muloqot tili sifatida foydalanganlar. Qadimgi asarlar tilida grammatik me’yorlar o‘zgarmas (sobit) edi, biroq tirik so‘zlashuv (og‘zaki) tili muomalasidan chiqib ketgan eski leksika anchagina saqlanib qolgan edi.

Yozma tilning og‘zaki tildan uzoqlashishga ieroglifik yozuv sababchi edi, chunki qadimgi namunalar bo‘yicha aytilgan gapning mazmuni tirik og‘zaki nutqning aniq yozib olinishiga qaraganda kamroq belgilar bilan yozilar edi.

Ikki ming yillikdan oshiq davr mobaynida, ya’ni bizning yuz yilligimizning yigirmanchi yillarigacha, venyan Xitoyning adabiy-yozma tili bo‘lgan edi; bu tilda deyarli barcha ijtimoiy-siyosiy, ilmiy va badiiy adabiyotning aksariyat qismi yozilar edi.

Barcha uchun tushunarli bo‘lgan tilda yozish yomon odat (qiliq) hisoblanar edi. Maktab ta’limi ham venyan asosida olib bori­lar edi. Venyanni mukammal bilmay turib, davlat mansabla­ri­ni egallashga umid qilish qiyin edi. Eramizdan avval ikkinchi asrda U Di imperatori tomonidan joriy etilgan va 1905 yil­gacha mav­jud bo‘lgan maxsus davlat imtihonlarni topshirgangina shaxslar mazkur lavozimlarni egallashi mumkin edi. Lekin venyanni mu­kam­mal bilib olish ko‘p yillik serdiqqat o‘rganish va muntazam ravishda mashq qilishni talab qilar edi, bu esa meh­natkashlarning keng ommasi uchun ta’limni egallab bo‘lmay­digan qilib, hukmdor sinflarning imtiyozlarini yanada mustahkamlab qo‘ygan edi.

Venyanda negizi bir bo‘g‘indan iborat bo‘lgan leksikaning asosiy qismi ko‘p bo‘g‘inli leksikaga o‘tishi yetarli darajada aks ettirilmagan. Faqatgina 19 asrning oxiri va 20 asrning boshida venyan i bayxuaning leksik tarkibi bir oz bir xil bo‘la bosh­ladi. Xitoy tilida paydo bo‘lgan yangi ijtimoiy va ilmiy-tex­nik atamalarning katta hajmi ham venyan uchun, ham tirik so‘z­lashuv (og‘zaki) tili uchun umumiy bo‘lib qolyapti. Xitoydagi xalqning ta’limga bo‘lgan intilishini aks ettirgan har qanday keng demokratik harakat u yoki bu shaklda venyanni bekor qilish talabini qo‘yar edi. Faqatgina 1919 yildagi «4-may harakati» deb nomlangan kuchli ijtimoiy harakat natijasida og‘zaki nutq me’yor­larini aks ettiradigan yozma til keng muomalaga kiritil­gan edi. Biroq «4-may harakati»dan keyin ham venyan roli bir oz chegaralangan bo‘lib, u muomaladan butunlay chiqma­gan edi. Barcha rasmiy va diplomatik yozishmalar, pressa (ba’zi gazetalar faqat venyandan foydalanishgan) va ba’zilarda bosh maqolalar va telegrammalarda rasmiy til sifatida qolar edi. Venyan ilmiy adabiyotda ham hukmronlik qilib kelar edi.

So‘zlashuv tilga yaqin bo‘lgan xitoy adabiy tildagi birinchi asar bo‘lib, Lu Sinning (1913) «Aqldan ozganning xatchalari» bo‘l­gan edi. Biroq venyan o‘z o‘rnini darrov bo‘shatib bergani yo‘qituvchi Xitoyda 40-50-yillarga qadar ilmiy asarlar venyan­da yoki talaygina «venyanizmlar» bilan boy gibrid tilida yozil­gan edi.

Venyan qiyin til bo‘lib hisoblanadi, asrlar davomida u o‘lik til bo‘lib kelgan. O‘rta asr lotin tili qadimgi rumliklar tirik so‘zlashuv (og‘zaki) tiliga borib taqalgandek, huddi shun­day venyan ham tirik qadimgi xitoy til asosida paydo bo‘lgan. Hozirgi zamon tadqiqotlari dalolat berishicha, qadimgi Xitoy­dagi adabiyot tili og‘zaki so‘zlashuv (og‘zaki) tildan hech qancha farq qilmas ekan.

Taxmin qilishadiki, «Lunyuy» devonida yozib olingan Kon­fusiyning fikrlari eshitganda tushunarli bo‘lgan ekan. Yozma va so‘zlashuv (og‘zaki) til o‘rtasidagi uzilishning birinchi belgi­lari II – III asrlarda paydo bo‘la boshlagan. So‘zlashuv (og‘zaki) til rivojlanib borar edi, uning leksikasi va gramma­tikasi ketma-ketlikda o‘zgarar, yozma til esa o‘zgarmas bo‘lib qola­verar edi, shu sababli venyanni tushunish uchun qadimgi xitoy tilini mukammal bilish talab qilgan.

Maxsus adabiyotda keng tarqalgan fikrga ko‘ra, qadimgi xi­toy tili yagona va o‘zgarmas bir narsadek talqin qilinadi. Venyanga nisbatan aytilgan gaplar to‘g‘ri hisoblansa, tirik qadimgi xitoy tiliga nisbatan mutlaqo noto‘g‘ri bo‘lib hisob­lanadi. Bu til rivojlanishning uzoq yo‘lini bosib o‘tgan bo‘lib, uning eng qadimgi yodgorliklari grammatik tuzilishi jihatidan eramizning avvalgi II – I asrlarning matnlaridan ancha farq qila­di. Shuning uchun qadimgi xitoy tili o‘rganishda uning ri­voj­lanishidagi asosiy davrlarni aniq farqlay olish kerak.

Xitoy xalqining keng ommalari harakatga kelib, xalq re­volyusiyasi g‘alabasi va Xitoy Xalq Respublikasi tuzilishi bilan venyan ildizlari butunlay uzilgan edi. Hukumat dekre­tida bosma nashrlarda va davlat idoralarida venyandan foyda­lanishni to‘xtatish rasman e’lon qilingan edi. Yangi adabiy til – putunxua – zamonaviy Xitoyning adabiy tili, hozirgi zamon ijtimoiy-siyosiy, ilmiy va badiiy adabiyot tilidir.

Xitoy hududidagi lahjalarning katta soni bilan bog‘liq bo‘lgan qiyinchiliklar xitoy adabiy tilining grammatik, leksik va fonetik me’yorlarining o‘rnatilishini qattiq talab qilgan. Mazkur narsa Xitoyning barcha aholisi uchun yagona bo‘lgan goyuy umumdavlat tili uchun boshlangan harakatda o‘z aksini topdi.

Goyuy uchun harakat Sin sulolasi ag‘darilib tashlanganidan va Respublika zrnatilganidan so‘ng keng miqyosga ega bo‘ldi.Biroq bu harakat xato yo‘ldan yurgan edi: uning tarafdorlari xitoy tilining turli xil lahjalaridan mexanik ravishda saralab olin­gan yagona ohangli elementlar asosida umumdavlat tilini yaratish tamoyiliga asoslangan edilar.

Ular hisoblashardiki, umumdavlat tili muammosi bilan bog‘­liq barcha masalalar mamlakatning har xil tumanlari vakil­lari – tilshunoslardan iborat bo‘lgan maxsus komissiyaning ko‘pchilik ovozi bilan hal bo‘lishi mumkin edi.

Bunday komissiya 1913 yilda ishlay boshladi va uning fao­liyati natijasida 1921 yilda talaffuzi yagona tartibga kelti­ril­gan (unifikatsiyalashtirilgan) «Goin szidyan» lug‘ati yara­til­gan edi. Biroq mazkur komissiyaning ko‘p yillik mashaqqatli ishi undan kutilayotgan natijalarni bermadi. Pekin lahja­sidagi asosiy elementlarini boshqa lahjalardagi elementlar bilan mexanik tarzda birlashtirish borasidagi islohotlar ta­raf­dorlari tomoni­dan yaratilgan til halqda o‘z asosini topa olmadi. Xalq har doim so‘zlashib yashagan lahjalarida so‘zlashish­ni davom ettirar edi.