2 к –от сиртқи Ш. Э. Эрназаров Ўзбекистон тарихи маъруза матни кириш

Ҳаётий ўзгаришлар. Кўчманчи қабилаларнинг деҳқончилик воҳалари атрофига келиб ўтроқлашиши билан маълум даражада дашт удумлари ва эътиқодий тасаввурлари ўтроқ аҳолининг ҳаётига кириб борди. Асрий маданий анаъналари кучли бўлган Тохористон ва Шарқий Суғд воҳаларида кўчманчилар тез орада ўтроқлашди. Самарқанд, Бухоро, Нахшаб, Чоч (Тошкент) каби деҳқончилик воҳаларида баланд пойдевор устига бино қилинган истеҳкомли қасрлар ва қўрғонлар қад кўтарди. Уларнинг айримлари икки қаватли бўлиб, юқорисига пандус (қия кўтарма йўлак) орқали чиқилган.
Тил ва маданий алоқалар. Ўрта Осиё аҳолиси турли тилларда сўзлашган. Чорвадор аҳоли ўртасида туркий тил муҳити ҳукмрон эди. Ўтроқ аҳолининг бир қисми суғд тилида, иккинчи қисми туркий тилда сўзлашган. Бу даврда суғд тили халқаро савдо тили сифатида Фарғона ва Еттисув орқали Шарқий Туркистон ва Хитойга етиб борган. V-VI асрларда Суғд, Хоразм ва эфтал ёзувлари тарқалган эди. Эфталлар хати Бақтрия ёзуви асосида пайдо бўлган. Эфталлар ёзуви 25 ҳарфдан иборат бўлган, хат чапдан ўнгга томон кўндалангига ёзилган.
Эфталлар ўт (олов) ва қуёшга сиғинувчи оташпараст бўлган. Марказий Осиёдаги бошқа халқлар будда, насроний ва зардушт динларига эътиқод қилган. Уларнинг сўнгги авлодлари ўзбек, туркман ва турк элатлари таркибига синггиб кетган. Замонамизгача туркман ва анатолиялик турклар таркибида «абдал» номли этник гуруҳ сақланган. Туркий дунё Евроосиёда муқим ўрин эгаллаган.
Бу даврда иқтисодий ва маданий алоқалар Хитой, Ҳиндистон ва Эрон билан кенгайиб боради. Ўрта Осиё шишасозлари V асрда Хитой ҳунармандларга рангли шиша ва шиша буюмлар ясашни ўргатади. Ўрта Осиё шишаси рангдорлиги, ярқироқлиги, тиниқлиги жиҳатидан Византия шишасидан устун турган. Хитой императорлари ўз саройларини безашда Ўрта Осиёдан келтирилган рангли шишадан фойдаланган. Ўрта Осиёнинг маданий анъаналари қўшни мамлакатлар, хусусан Ҳиндистон ва Эрон тасвирий услублари билан уйғунлашиб шаклланди.
(Эфталлар ҳукмдори Миҳиракула танга зарб қилган. Чағониён жез тангасида қўш тасвири бўлган.)


Таянч сўзлар ва атамалар: Африғ, Кидар, Грумбат. Вахшунвар; Шопур, Перўз, Кубод, Анушервон; Харкон (Каспий), Зоғариқ (Зовариқ), Бўзсув, Дарғом.
Чархпалак - суғориш иншооти. Обикор – суғориладиган ер майдони. Деҳқон (қишлоқ ҳокими) - илк ўрта асрларда мулкдор табақа. Кошаварз - зироатчи оддий қўшчилар. Кадивар - қишлоқнинг деҳқонларга қарам аҳлиси. Чокар - деҳқон мулкини қўриқловчи, ҳарбий посбон. Обжувоз – сув кучи билан юрадиган, шоли оқлайдиган қурилма. Мойжувоз – ўсимлик уруғидан мой оладиган қурилма.