Variatsiya koeffitsienti (Kv) sutka (dekada, oy, chorak) uchun reja topshirig’idan o’rtacha kvadratik og’ishning o’rtacha sutkalik (o’rtacha dekadalik, o’rtacha oylik, o’rtacha choraklik) rejaviy mahsulot ishlab chiqarishga nisbati sifatida aniqlanadi:
Kv = = = = 0,069
= 33,3
Nomaromiylik– bu mahsulot sotish qiyinchiliklari, tashkilotchilik, texnologiyalar va ishlab chiqarish moddiy-texnik ta’minotining past darajasi. Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi tahlilida turli dekadalarda ish kunlari sonini hisobga olish talab qilinadi, chunki bunga alohida dekadalar bo’yicha mahsulot ishlab chiqarishning ulushi bog’liq sanaladi.
Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi tahlili uchun asosan operativ-texnik hisob, dekada ma’lumotlari, davriy hisobot ma’lumotlaridan foydalaniladi.
6. Mahsulot sotish mohiyati, vazifalari va tahlil manbalari Korxona faoliyatining asosiy natijaviy ko’rsatkichi sotilgan mahsulot hajmi hisoblanadi.
Sotilgan mahsulot uchun etkazib beruvchi korxona qilingan xarajatlarni qoplash va xo’jalik faoliyatini davom ettirish uchun zarur bo’lgan pul mablag’larini oladi. Mahsulot sotishda foyda olinib, uning bir qismi korxonada qoladi va uning kapital qo’yilmalari, aylanma mablag’larni to’ldirish, rag’batlantirish jamg’armalarini shakllantirish va boshqalarga yo’naltiriladi, bir qismi esa davlat byudjetiga kiritiladi.
Sotish hajmi ishlab chiqarish majmuasi sifatida korxona faoliyatining yakuniy natijasi bo’lganligi uchun tushum tahlili butun korxona bo’yicha ham, uning tuzilmaviy bo’linmalari yoki mahsulotlar turlari kesimida ham, shuningdek, uning ixtisoslashtirilgan xo’jalik birliklari bo’yicha, etakchi mustaqil ishlab chiqarish faoliyati (tsexlar, filiallar) bo’yicha amalga oshiriladi. Albatta, bunday tahlil butun korxonaning moliyaviy oqimlarida muayyan bo’linma tushumini ajratish mumkin bo’lgan, shuningdek, agar ushbu tushum miqdori umuman korxona uchun jiddiy bo’lganda ma’noga ega bo’ladi. mahsulot ishlab chiqarish tahlilida bo’lgani kabi tushum tahlilda ham analitik xizmatlar va chiziqli bo’linmalar xodimlarining sezilarli darajada vaqt sarflashi talab qilinadi. Shuning uchun korxona va uning alohida bo’linmalari istiqbolini aniqlash uchun qanday foydali axborot berishigna qarab uni o’zini oqlagan deb hisoblash mumkin.
Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushum O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunga muvofiq belgilanadi.
Mazkur ko’rsatkichning moliyaviy hisobotga kiritilishi shu bilan izohlanadiki, kiritilayotgan o’zgarishlar maqsadlaridan biri moliyaviy hisobot analitikligini oshirish hisoblanadi. Bundan tashqari, mazkur ko’rsatkich korxona o’z tasarrufidagi mahsulotni sotishdan olingan daromadni tavsiflaydi. U foyda ko’rsatkichlarini barcha keyingi hisoblashlar uchun baza hisoblanadi. Bu esa korxonalar hisobotida “Sotishdan sof tushumlar” ko’rsatkichi paydo bo’lishiga olib keldi.
“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunga muvofiq mahsulotni sotishdan olingan tushumlar uning bank muassasalari hisobiga tovarlar uchun to’lovi yoki tovarlar jo’natish va xaridorga hisob-kitob hujjatlarini ko’rsatishiga asosan aniqlanadi. Umumqabul qilingan atamashunoslikka muvofiq tushumni uning to’lovi asosida aks ettirish kassa usuli, tushumni uning jo’natilishi asosida aks ettirish esa ustama usuli deb yuritiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitiga tushumni jo’natish bo’yicha sotish asosida aks ettirish usuli ko’proq mos keladi. Aynan ushbu usul bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda qabul qilingan standart hisoblanadi. Biroq shuni ham hisobga olish zarurki, tushumni jo’natish bo’yicha sotish asosida aks ettirish (ustuma usuli) usulida korxona ushbu sotilgan mahsulotlar bo’yicha ulardan daromadlar ro’yxatga olingan hisobot davrida shubhali debitorlik qarzlarining bir qismini hisobdan chiqarish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim.
Korxonaning boshqa tashkilot va korxonalar bilan, shuningdek, alohida shaxslar bilan hisoblashishlari bo’yicha shubhali qarzlar miqdori zaxiralanadi hamda foyda va zararlar hisobiga kiritiladi.
Belgilangan muddatda (agar belgilangan muddat bo’lmasa, buning uchun me’yoriy zarur vaqt davomida) qaytarilmagan va mutanosib kafolatlar bilan ta’minlanmagan korxonaning debitorlik qarzi shubhali deb e’tirof etiladi.
Shubhali qarzlar bo’yicha zaxiralar yil oxirida amalga oshirilgan korxonaning debitorlik qarzi inventarizatsiyasi natijalari asosida tashkil qilinadi. Zaxira miqdori qarzdorning moliyaviy ahvoli (to’lov qobiliyati) va qarzni to’liq yoki bir qismini qaytarish ehtimolini baholashga bog’liq ravigda har bir shubhali qarz bo’yicha alohida belgilanadi.
Agar shubhali qarzlar bo’yicha zaxira tashkil qilingandan keyingi yil oxirigacha ushbu zaxiraning qandaydir qismi foydalanilmagan bo’lsa, u holda sarflanmagan summa mutanosib yilning foydasiga qo’shiladi.
Bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda shubhali debitorlik qarzlarini hisobdan chiqarish oxirgi 3-5 yil uchun sotilgan mahsulot hajmiga foiz nisbatidan kelib chiqqan holda potentsial shubhali qarzlarni hisoblash asosida ham amalga oshirilishi mumkin. Bu mutanosiblik tamoyilidan chetga chiqmaslikka imkon berib, unga muvofiq mazkur hisobot davrida daromad olinishini ta’minlagan xarajatlar aks ettiriladi.
Ustama usuli o’ziga xos afzalliklarga ega chunki u:
a) bozor iqtisodiyoti talablariga ko’p jihatdan mos keladi;
b) Hozirgi vaqtda O’zbekistonda mavjud daromad va xarajatlarni aks ettirish nomutanosibligini bartaraf etadi: aksariyat hollarda daromadlar kassa usulida, xarajatlar esa ustama usulida aks ettiriladi;
v) xalqaro standartlarga mos keladi va potentsial investorlar uchun yagona qoniqarli hisoblanadi;
g) aksariyat hollarda korxonalar moliyaviy ahvoli o’zgarishiga olib kelmaydi, chunki ko’pincha ular mahsulotlarni oldindan to’lov shartlariga ko’ra sotadi.
Tahlilning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
– rejaning bajarilish darajasini va mahsulotlar sotish dinamikasini baholash;
– turli omillarning ushbu ko’rsatkichlar miqdori o’zgarishiga ta’sirini aniqlash;
– mahsulot sotishni oshirishning ichki xo’jalik zaxiralarini aniqlash;
– aniqlangan zaxiralarni o’zlashtirish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish.
