2. Ish topshirilgan vaqti: «18» 01. 2021 y

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

NAVOIY KON - METALLURGIYA KOMBINATI

NAVOIY DAVLAT KONCHILIK INSTITUTI
KIMYO METALLURGIYA FAKULTETI
«METALLURGIYA » KAFEDRASI
KURS ISHI

Mavzu: Asbest rudalarini boyitishning texnologik sxemasini tanlash va hisoblash

11D-18 FQB guruhi talabasi: Toshbo’riyev D

Rahbar: ______________ Qalandarova Z

NAVOIY – 2022 y.

NAVOIY KON - METALLURGIYA KOMBINATI
NAVOIY DAVLAT KONCHILIK INSTITUTI
KIMYO METALLURGIYA FAKULTETI
«Metallurgiya» kafedrasi

«Tasdiqlayman» Kaf.mud. dots. O.A.Azimov __________«___»___. 2021 y.

T O P SH I R I Q

1. Mavzu: « Asbest rudalarini boyitishning maqbul texnologik sxemasini tanlash va hisoblash»

2. Ish topshirilgan vaqti: « 18 » 01. 2021 y.

Tugallangan ishni topshirish muddati: « 26 » 04. 2021 y.

3. Ishni bajarish uchun berilgan boshlang‘ich malumotlar:

Q=4 mln t/yil.
Maydalangan ruda bo‘lagi o‘lchami d=0.5 mm
Rudaning mustahkamligi Protodyakonov shkalasi bo‘yicha f=16-18.

4. Kurs loyihasiga hisob-tushuntirish malumoti (bo‘limlarni ko‘rsatma bo‘yicha ko‘rib chiqish

Kirish;
Nazariy qism;
Texnologik qism;
Hayot faoliyati xavfsizligi qismi

5. Grafika qismining tarkibi (kerakli chizmalar bilan)

Umumiy texnologik yoki uskunalar zanjir sxemasi – 1 ta;
Asosiy uskunaning konstrkutiv sxemasi – 1 ta.

Ish topshirilgan vaqti: « 26 » 04. 2021y. ____________________

(imzo)
Kurs loyihasi rahbari: _____________________________________

Topshiriqni qabul qildim: « 18 » 01. 2021y. ____________________

(imzo)
Talaba: ___________________________________________________

	MUNDARIJA
	KIRISH………………………………………………………………..
I	NAZARIY QISM…………………………………………………….
1.1	Asbest rudalari haqida umumiy ma’lumot…………………………
1.2	Tayyorlash jarayonlari uchun talablar……………………………….
1.3	Foydali qazilmalarni maydalash jarayoni……………………...…
1.3.1.	Maydalash mashinalarining turlari……………………….............
II	TEXNOLOGIK QISM……………………………………………….
2.1	Boyitishning texnologik sxemani tanlash va asoslash…………...
2.2	Maydalash sxemasi va uskunasini tanlash va hisoblash……….....
III	HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI QISMI………………………………………………………………..
3.1	Umumiy xavfsizlik talablari………………………………………
3.1.1	Ma’danni tashib kelish, qabul qilish va oraliq bunkerlarida xavfsizlik koidalari………………………………………………..
3.1.2.	Maydalash jarayonida xavfsizlik koidalari……………………….
3.1.3.	Yanchish va tasniflashda xavfsizlik koidalari…………………….
3.1.4	Yong‘in xavfsizligi……………………………………………………
3.2	Fuqaro muxofazasi…………………………………………………...
3.2.1	Fabrikaning joylashishi…………………………………………….
3.2.2.	Ishlab chiqarish binolariningiqlimi……………………………...
3.2.3.	Inson organizmiga ta’sir darajasiga qarab zararli moddalarning sinflanishi…………………………………
3.2.4.	SHovqin va tebranishlardan himoyalash …………………………...
3.2.5.	Binolarni yoritish …………………………………………………...
3.3	Atrof muhit muhofazasi……………………………………………
3.3.1	Atmosferaga chiqadigan chiqindilarni kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar…………………………………………………………….

Kirish
Jahon iqtisodiyoti rivoji yoqilgi-energetik va boshqa turdagi mineral resurslarning qollanilishining doimiy ortishi bilan boradi. Rangli va ligerlovchi metallarning ishlatilishi oxirgi 100 yil ichida 35 marta ortdi. XXI asrda barcha turdagi mineral xomashyolarning ishlatilishi jadallashgan suratda davom etmoqda. Yaqin 50 yilda mineral xomashyolarni qazib olishning hajmi 5 martadan koproq ortishi taxmin qilinmoqda.
Shu bilan bir qatorda qayta ishlanayotgan rudalarning tarkibidagi qimmatbaho komponentlarning miqdori toxtovsiz pasaymoqda. Oxirgi 20 yil ichida rudalar tarkibidagi rangli metallarning miqdori 1,31,5 marta kamaydi, boyitishga kelayotgan umumiy massa boyicha murakkab tarkibli rudalarning miqdori 40 % gacha ortdi.
Qayta ishlanadigan foydali qazilmalar tarkibining murakkablashishi, ekspluatatsiyaga yangi turdagi konlarni jalb qilish va xomashyodan kompleks foydalanish konchilik sohalarining barcha jabhalarini bitta umumiy texnologiyaga integratsiyalash zaruratini yuzaga keltiradi.
Foydali qazilmalarni birlamchi qayta ishlash texnika va texnologiya saviyasidan kelib chiqib, tabiiy resurslardan kompleks foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish choralariga bogliq.
Hozirgi vaqtda qazib olinayotgan rangli va nodir metall rudalarining 100 foizi, qora metallarning 90 foizi va energetik komirning kop qismi, kimyoviy xomashyolarning barchasi va qurilish materiallari ishlab chiqariladigan xomashyolarning asosiy qismi boyitishga yonaltiriladi.
O’zbekiston oz taraqqiyot istiqbollari jihatidan qulay geografik strategik mavqeyiga ega bolib, tabiiy xomashyo resurslari boyicha dunyoda yetakchi orinlardan birini egallaydi. Hozirgi kunda turli foydali qazilma konlari va madan namoyon bolgan istiqbolli makon va joylar aniqlanib, bu borada keng kolamda ilmiy tadqiqot izlanish ishlari jadallashib bormoqda.
Mazkur oquv qollanmada hozirgi zamon fan va texnika yutuqlarini inobatga olgan holda, foydali qazilmalarni boyitishga tayyorlash jarayonlari: maydalash, galvirlash, yanchish va tasniflash jarayonlarining, foydali qazilmalardan qimmatbaho komponentlarni ajratish usullari: gravitatsiya, flotatsiya, magnit va elektr maydonlarida foydali qazilmalarni boyitish jarayonlarining va boyitishda yordamchi jaryonlarining nazariyalari keltirilgan.
Ushbu oquv qollanma Oliy oquv yurtlarining Konchilik ishi hamda Metallurgiya yonalishlari boyicha talim olayotgan bakalavrlar, shu sohada tahsil olayotgan magistr va yosh boyituvchi mutaxassislar uchun mo`ljanlangan.
Hozirgi vaqtda Respublikamizda sanoat rivojiga katta e’tibor qaratilgan bo‘lib, unda ishlab chiqarishning o‘rni beqiyosdir. Davlatimizning iqtisodiy o‘sishini ta’minlash uchun yurtboshimiz SH.M.Mirziyoev tashabbusi bilan rangli va nodir metallarni ishlab chiqarish hajmini 30 foizga ko‘tarish rejalashtirildi. Bu maqsadlarni amalga oshirishda metallurgiya sanoatining ko‘lami va hissasi muhim axamiyat kasb etadi.
Maxsulotning eksportda yuqori qo‘shimcha qiymat bilan o‘sishi iqtisodiyotimizning imkoniyatlari va rivojlanayotgan potensiali xaqida guvohlik beradi. SHuning bilan birga xomashyo resusrlarida tez-tez takrorlanadigan jaxon qiymati o‘zgarishlari eksportga aloqador muxim yutuqlarning pasyishiga olib keladi. Xozirgi jaxon iqtisodiy krizis sharoitida eksportga muxim xom ashyo yunalishini va ortiqcha xavf xatar tasiri xolida jaxon bozorining injiqliklari valyuta qiymatining pasyishiga olib keladi. Ayrim mamlakatlar iqtisodining moliyaviy barqarorlashuvi yomonlashuviga sabab buladi.
O‘zbekiston Respublikasi er osti va usti boyliklarining mo‘lligi, shuningdek mis, qo‘rg‘oshin, rux, oltin, kumush, volfram, yonuvchi gazlar va boshqa ayrim foydali qazilmalar bo‘yicha dunyo mamlakatlari orasida etakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bugungi kunda 100 ga yaqin mineral xom-ashyolar turlari izlab topilgan va tasdiqlangan zaxiraga kiritilgan.
Kon metallurgiya sohasida metal olisha ketadigan umumiy xarajatlarning 50% dan ko‘pi aynan rudalarni maydalash va yanchish jarayonlariga to‘g‘ri keladi. SHunday ekan rudalarni qayta ishlashga tayyorlashda maydalash va yanchish jarayonlarida yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan energiyatejamkor texnika va texnologiyalardan foydalangan holda mahsulot tannarxini pasaytirishni ta’minlash bugungi kundagi dolzarb vazifalardan biri sanadali.

1. NAZARIY QISM

1.1 Asbest rudalari haqida umumiy ma’lumot
Asbest tolasi tarkibidagi tarkibiy qismiga va ularning tarkibiga qaramasdan, turli-tuman konlar va qatlamlarning javhari boyitish jihatidan teng emas. Hatto o'sha konida ham turli xil sxemalar va boyitish usullarini talab qiladigan rudalar mavjud.
Asbest va uning tarkibidagi jinslarning jismoniy xususiyatlari turli xil, shuning uchun zamonaviy texnologiyada ma'lum bo'lgan mineralni qayta ishlashning deyarli barcha usullari asbest rudalarini boyitish uchun katta yoki kamroq muvaffaqiyat bilan qo'llanilishi mumkin, ammo quyidagilar amalga oshirilishi kerak:
• tolaning tabiiy uzunligi va to'qimalarini saqlab qolish, i. tolalarni qisqartirish va haddan tashqari bulanmaslikni oldini olish;
• javhardan asbest tolasini maksimal ajratib olishni ta'minlash;
• asbest tolalarini ghoul va changdan, shuningdek tasodifan begona qo'shimchalardan ozod qilish;
• Asbest tovarining uzunligi uchun etarlicha bir xil tolalarni olish.
Rudalardan asbestni qazib olishning turli usullarini qo'llashning asosiy imkoniyatlariga qaramasdan, ulardan faqat bittasi amalda qo'llanilgan. Asbest rudasi asosan quruq tortish usullari bilan boyitiladi: assimilyatsiya, ajratish, qisman tekisliklar.

Bu usul pushti asbest tolasi (0,5 g / sm3) va suyuq jinslarning zich donalari (2,5 g / sm3) volumetrik vazndagi farqlarga va buning natijasida, chayqalish stavkasidagi farqga asoslangan.

Aspiratsiya bilan boyitish tamoyili quyidagicha. Katta va o'rta darajada maydalab, quritilishi natijasida 2% dan ortiq bo'lmagan namlik ko'p qavatli mayda maydalab olinadi, natijada asbest tolasi toshdan chiqariladi va qisman shishadi va unga qo'shiladigan tosh kichik bo'laklar va donlar shaklida qoladi.
Har bir bosqichda ochilgan asbest tolasi uning tabiiy uzunligini va to'qimasini yo'q qilishdan keyingi bosqichlarda yo'q qilish uchun rudali massadan zudlik bilan chiqarib olinishi kerak.
Shamolning tezligi havo oqimining tezligi deb ataladi, unda qattiq zarralar vertikal havo oqimida to'xtaydi.
Shuni esda tutish kerakki, aylanish tezligi bilan ezilgan javharda donalar va tolalar mavjudligi tufayli ular qora kontsentrat shaklida birgalikda ekstrakte qilinadi.
Aspiratsiya bilan boyitish ekranlarda yoki havo o'tkazuvchan aylanishda bajariladi.
Kichik amplituda va nisbatan yuqori salınım chastotasi bilan o'zaro harakatni harakatga keltirgan eğimli ekranlarda ustki besleme uchidan pastki deşarja ketayotib ezilgan javhar qatlamlantiriladi. Bu holda, tolalar yuqori qatlamga "suzadi" va tog' jinslari quyi qatlamda to'plangan. Javhar oqimining yuzasida suzuvchi asbest tolasi ekrandan havo oqimi bilan chiqariladi va u cho'kmalarga ko'chiriladi (7.1-rasm).
Qolgan mahsulotlar asosan javhari va tog' jinslaridan iborat bo'lib, ular maydalashning keyingi bosqichiga o'tadi.
Havo-o'tishni ajratuvchi qismda boyitilgan paytda kontsentratlar nisbatan nozik bir qatlamli ezilgan javhari qatlamini puflab chiqaradi. Qattiq kontsentratlarga ega bo'lgan havo oqimi quvurlar orqali tsiklonlarga ko'chiriladi, u erda u erda to'xtatilgan zarralardan ozod qilinadi.
Olingan konsentrenani quvurlar orqali tashish, fan tomonidan yaratilgan havo oqimining harakati bilan amalga oshiriladi.
Asbest minerallashgan jinslarning eng yaxshi ekstrakti atmosfera havosidagi havo oqimi tezligi asbest aylanish tezligidan kattaroq va tosh jinsidan tezroq bo'lish sharti bilan amalga oshiriladi.

1.2. Tayyorlash jarayonlari uchun talablar

Boyitish jarayonlarining samaradorligi ularni qayta ishlashga tayyorlashda ajratiladigan minarallarning qanchalik darajada yuzalarini ochilganligiga va ularni gravitatsiya, flotatsiya va boshqa to‘liq ajratib olish usullari uchun zarur sinflarga ustuvor ajratishga bog‘liq.
Malumki so‘ngi yillarda katta zahiraga ega bo‘lgan qiyin boyitiluvchan kambag‘al rangli metal rudalarini qayta ishlashga to‘g‘ri kelmoqda. Bunday rudalari o‘ta mayin yanchishni va boyitishning texnologik ko‘rsatkichlarini oshirishni talab qiladi. SHu maqsadda maydalash va yanchish jarayonlari rivojlanishining quyidagi yo‘nalishlariga e’tibor berish zaruriyati tug‘ildi:

1. 
   YAnchish va maydalash uskunalarining quvvati sezilarli o‘sdi;
   
2. 
   Bir vaqtning o‘zida rudaning fizika kimyoviy xossadariga asoslangan holdi bir nechta vazifani bajaradigan, po‘lat yanchuvchi jismni kam sarflaydigan mashinalarni ishlab chiqarishga joriy etish;
   
3. 
   YAnchish va maydalash sxemalarini takomillashtirish va avtomatlashtirish;
   
4. 
   Amaldagi va yangi tayyorlash jarayonlari va uskunalarini o‘rganish va takomillashtirish.
   

Rangli metal rudalarini asosiy boyitish usuli (flotatsiya) ga tayyorlash jarayonida yanchilgan ruda o‘lchamini ta’minlashda ikkita asosiy talabni bajarilishi zarur. Birinchidan, flotatsiyalanadigan mineral zarrasining o‘lchami flotatsiyaning samarali olib boriladigan (zarrachalar havo pufakchasiga samarali yopishadigan) zarracha o‘lchamining yuqori chegarasidan baland va pastki chegarasidan kichik bo‘lmasligini ta’minlash. Ikkinchidan, flotatsiyalanadigan zarralarning asosiy massasi kollektiv flotatsiyadan avval bo‘sh tog‘ jinsidan ajralgan va selektiv flotatsiyadan avval bir biridan ajralgan, xolos bo‘lgan bo‘lishi zarur.
Ko‘p hollarda minerallarning barcha yuzalarini to‘liq ochishning imkoni bo‘lmaydi. Barcha qimmatbaho komponentlar yuzasini ochish uchun o‘ta mayin yanchish kerak bo‘ladi, bu esa minerallarni o‘ta yanchilib ketishi (pereizmelcheniya)ga olib keladi va bu iqtisodiy va texnologik jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. SHuning uchun har bir ruda o‘zining iqtisodiy samarali yanchilish darajasiga ega. Rudadagi metal miqdorining kamayishi va uni mayin yanchish zarurligi tayyorlash jarayonida iqtisodiy omillarni zudlik bilan oshishiga olib keladi. SHunday ekan, tayyorlash jarayoni, uskunalari va sxemalariga zaruriy talablar quyidagilar:
1) o‘ta yanchilib ketishning oldini olish va samarali uskunalarni tanlash maqsadida rudaning ashyoviy tarkibini o‘ziga xosligini hisobga olish;
2) yuqori unumdorlikka ega bo‘lgan bitta uskunada bir nechta texnologik jarayonlarni amalga oshirish orqali mahsulot o‘lchamini yuqori darajada qisqartirishga erishish;
3) energetik va material xarajatlarni minimal darajada bo‘lishini ta’minlash;
4) uskunalar chidamliligini va emirilishga qarshiligini yuqori darajaga ko‘tarish;
5) avtomatlashtirish imkoniyatlari, mexnat sharoitini va atrof–muhit muhofazasini yaxshilash.
Kapital xarajatlarni, ishlatish uchun xarajatlarni kamaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, maydalash yanchish uskunalarining o‘lchami va quvvatini oshirish uchun hal qiluvchi omillarni hisobga olgan holda hozirgi vaqtda yuqori solishtirma unumdorlikka va texnologik ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan bir qator yangi mashina va uskunalar o‘zlashtirilmoqda. Ular orasida:
1) konusli yirik maydalagich, qo‘zg‘aluvchi konus diametri asosi 2900 mm (KKD 1500/270 GRSH);
2) inersiyali maydalagichlar (KID-1750 va KID-2200), ochiq siklda mahsulotni 100 mm dan 10-12 mm gacha maydalab berishni ta’minlaydi;
3) yuqori unumdorlikka ega g‘alvirlash mashinalari, elash yuzasi 15m² (GST-72M) va 24m² (GST-81R );
4) sharli tegirmonlar, deametri 6 m (MSHR-60x80, hajmi 190 m³) va 5,5 m (MSHR-55x65, hajmi 140 m³);
5) deametri 10,5 m bo‘lgan o‘ziyanchar va yarimo‘ziyanchar tegirmonlash (MMS-105x38 hajmi 300 m³ va MMS-105x50 hajmi 350-400 m³);
6) diametri 6 m bo‘lgan MSHS-60x85(hajmi-220 m³) va 7 m bo‘lgan MSHS-70x90 (hajmi– 320 m³) yanchilgan mahsulotni markazdan bo‘shatuvchi sharli tegirmonlar ishlab chiqilgan.
Tayyorlash jarayonlari sohasida amaldagi uskunalarni takomillashtirish, solishtirma ish unumdorligini va emirilishga qarshiligini oshirish yaqin kelajakda bajarish zarur bo‘lgan asosiy ishlardandir. Gidrosiklonlar bundan mustasno. YAnchish jarayoni siklida yanada yuqori samarali klassifikasiyalashga erishish maqsadida deametri 500 va 710 mm bo‘lgan, boyitma va yarim oraliq mahsulotlarni qayta yanchish siklida deametri 360 mm dan kichik bo‘lgan gidrosiklonlar ishlatilmoqda.
Unimdorlik bo‘yicha eng yahshi ko‘rsatkichlar yirik konusli va rotorli maydalagichlar uchun (3000 t\soat gacha); barabanli tegirmonlar (sterjenli, sharli va o‘ziyanchar) 300 m/soat.
Abraziv mahsulotlarni maydalashda zarbali, yopishqoq rudalarni maydalashda juvali maydalagichlardan foytdalaniladi.
Tegirmon va maydalagichlarda maydalangan ruda o‘lchamining kichiklashishi unumdorlikning kamayishiga olib keladi. Bararanli tegirmonlar uchun esa dastlabki mahsulotning yirikligi pasayishi unumdorlikning oshishiga olib keladi.
Maydalangan mahsulot o‘lchamining kichiklashishi bilan sharli tegirmonning unumdorligi oshadi va yanchishga ketadigan xarajatlar kamayadi, ammo, maydalash uchun xarajatlar oshadi.
O‘ziyanchar tegirmonlarni qo‘llashga o‘tish energiya xarajatlarini 10-15 % ga oshishiga olib keladi, ammo, o‘ziyanchar tegirmonlarni qo‘llash 2 ta bosqichda maydalash va 1-2 bosqichda po‘lat muhitda yanchish jarayonlarini o‘rnini bosadi. Bu esa ekspluatatsion xarajatlarni 8-10 % ga kamayishiga olib keladi. Mahsulot yirikligining qisqarish darajasi kamayadi. Biroq, o‘ziyanchar tegirmonlar muayyan fizik–mexanik xususiyatlarga ega bo‘lgan rudalar uchun qo‘llaniladi.
Tayyorlash jarayonlari sxemasi dastlabki rudalarning o‘ziga xosligi va fizik xususiyatlarini (mustahkamligi, yoriqligi, tayyor mahsulot miqdori mavjudligi, namlik va gilning miqlori) inobatga olgan holda tanlanadi.
YAnchishga yuboriladigan maydalangan oxirgi mahsulotning maksimal yirikligi quyidagi o‘lchamlardan oshmasligi kerak:
1) rudali o‘zi va yarimo‘ziyanchar tegirmonlar uchun 300-350 mm ;
2) sterjenli tegirmonlar uchun 15-20 mm;
3) sharli tegirmonlar uchun 10-13 mm.
YAnchish sxemasini tanlashda quyidagilar e’tiborga olinadi:
1) boyitish uchun etarli bo‘lgan yiriklikdagi mahsulot olishni ta’minlash;
2) rudaning ashyoviy tarkibi;
3) rudaning fizik xossalari;
4) birlamchi shlamning mavjudligi va rudaning uta yanchiluvchanlikka moyilligi;
5) ruda tarkibida qimmatbaho metallarning mavjudligi;
6) fabrikaning unumdorligi;
7) yanchuvchi muhit va elektr energiyasi narxi.
1.3. Foydali kazilmalarni maydalash jarayoni

Rudalarni maydalash uchun ishlatiladigan dastgox va shu dastgoxlar yordamida maydalash bir yoki bir nechta boskichlarda amalga oshiriladi.

Maydalash va yanchish jarayonlari yordamida foydali qazilma yoki ruda bo‘laklari o‘zining tashqi kuchlar va minerallarning ichki urilish kuchlari ta’sirida maydalanadi. Maydalash jarayoni bilan yanchish bir biridan o‘zaro quyidagicha farklanib, maydalangan maxsulot 5 mm va undan katta o‘lchamlarda chiqadi. YAnchilgan maxsulot esa yirigi 5 mm gacha bo‘lishi mumkin. Maydalash jarayonlari gidrometallurgiya zavodlari va boyitish fabrikalarida foydali qazilmalarni maydalash maqsadida qo‘llanilib bu jarayon tayyorlov jarayonlariga mansubdir, ya’ni ruda bo‘laklari tarkibidan qimmatbaxo komponent va minerallarni maydalab, ajratib boyitish uchun tayyorlab beradi. Maydalash vaqtida qattikligi yuqori bo‘lgan rudalarning maydalanishi anchagina qiyin kechadi va ma’lum bir kattalikdagi o‘lchamlarga bo‘linadi. G‘ovak, mo‘rt va yumshoq tog jinslari tezda maydalanadi va o‘lchamlari juda xam kichik bo‘ladi.
Maydalash jarayonlari nafakat boyitish fabrikalarida balki elektrostansiyalarda ko‘mir yoki slanetslarni maydalashda; kokslash zavodida, kokslashdan oldin ko‘mirni maydalashda; metallurgiya zavodlarida flyuslar sifatida dolomitlar va oxaktoshni maydalashda; yo‘l qurilishlari uchun xar xil kattalikdagi toshlarni maydalashda ishlatiladi.