Cholpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi
Òoshkent 2010
OZBÅKISTÎN RÅSPUBLIKÀSI
ÎLIY VÀ ORTÀ MÀXSUS TÀLIM VÀZIRLIGI
ORTA MAXSUS, KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI
K.U. ZAKIROVA, D.U. TOXTAMATOVA
HAMSHIRALIK ISHI
ASOSLARI
Orta maxsus, kasb-hunar kollejlarining
tibbiyot yonalishi boyicha talim olayotgan
talabalari uchun oquv qollanma
Ikkinchi nashri
2
T a q r i z c h i l a r :
G.S. Aripova S. Rahimov nomidagi tibbiyot kolleji direktori,
M.X. Azizova S. Rahimov nomidagi tibbiyot kolleji «Hamshiralik ishi»
kafedrasi 1- toifali oqituvchisi,
D.Y. Alikulova Toshkent tibbiyot akademiyasi «Hamshiralik ishi»
kafedrasining «Hamshiralik ishi nazariyasi» fani assistenti.
Ushbu oquv qollanmaga hamshiralik ishining tarifi va tarixi, hamshiralik
jarayoni, salomatlik darajasini baholash, dezinfeksiya, sterilizatsiya, shifoxonada
bemorlarni parvarish qilish, hamshiralik ishi etikasi va deontologiyasi, hamshi-
ralik ishi boshqaruvi kabi mavzular kiritilgan.
Oquv qollanma tibbiyot kollejlarining «Hamshiralik ishi» mutaxassisligi
boyicha talim olayotgan talabalar, shuningdek, shu soha mutaxassislari uchun
moljallangan.
Oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi oquv metodik birlashmalar
faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash nashrga tavsiya etgan
© «TASVIR» nashriyot uyi, 2009.
© Cholpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010- y.
ISBN 978-9943-05-195-9
2010
030108000061
360/04/2010
Z
BBK 51.1
Z 23
3
SOZ BOSHI
Ozbåkistîn mustàqillikkà erishgàch, tàlim sîhàsidà îlib bîrilàyot-
gàn tub ozgàrishlàr va kàdrlàr sifatini oshirishga qoyilàyotgàn tàlàbdan
kålib chiqib, tibbiyot kîllåjlàri uchun màzkur oquv qollanma
tàyyorlàndi.
Sîgliqni sàqlàsh tizimidà îlib bîrilàyotgàn islîhîtlàr hîzirgi zàmîn
tibbiyot hàmshiràsi îldigà dàvr bilàn hàmnàfàs fàîliyat îlib bîrish
tàlàbini qoymîqdà. Hîzirgi kundà koplàb qishlîq vràchlik punktlàri,
kunduzgi và îilàviy shifîxînàlàr xizmàti, SKÀL (màxsus màlàkàli
àmbulàtîriya xizmàti), shîshilinch yordàm màrkàzlàri ishi rivîj-
làntirilmîqdà. Àhîli sîgligini sàqlàsh bîràsidàgi muàmmîlàrni ijîbiy
hàl etishdà tibbiyotda hàmshirà xizmàti tubdàn ozgàrtirilib, ularning
sàlîhiyatini îshirishgà etibîr kuchàytirilmîqdà.
Ushbu oquv qollanmaga hàmshiràlik ishining tàrifi và tàrixi,
hàmshiràlik jàràyoni, sàlîmàtlik dàràjàsini bàhîlàsh, dezinfåksiya,
sterilizàtsiya, shifîxînàdà båmîrlàrni pàrvàrish qilish, hàmshiràlik ishi
etikàsi và dåîntàlîgiyasi, hàmshiràlik ishi bîshqàruvi kàbi màvzulàr
kiritilgàn.
Qollanmadagi kopgina mavzularni yoritishda oquv jarayoniga
tatbiq etilayotgan «LEMON» dasturi asos qilib olindi. Ozbekiston
Respublbikasi Yaponiya «JICA» agentligi bilan hamkorlik qilib
kelmoqda. 2004- yilning iyul oyidan boshlab «Ozbekistonda hamshiralik
talimini takomillashtirish loyihasi» boyicha 20042009- yillarga
moljallangan hamkorlik asosida shu kungacha 6 marotaba seminar
tråninglàr otkàzildi. Lîyihà boyichà «Hàmshiràlik ishi» fànigà yangi
tushunchàlàr kirib kåldi. Oquv qollanmaga hàmshiràlik ishi mîdållàri,
sàlîmàtlik dàràjàsini bahîlàsh, hàyotiy korsàtkichlàrni bàhîlàsh hàqidà
màlumîtlàr kiritildi.
Ushbu oquv qollanmaning màqsàdi oz vàzifàlàrini vijdînàn
bàjàrish, àhîli îràsidà prîfilàktik và dàvîlàsh ishlàrini îlib bîrish,
hàmshirà tàshxisini qoyish, råjà àsîsidà båmîrning hîlàtigà bàhî bårish,
muîmmîlàrini àniqlàsh, båmîrni råjà àsîsidà pàrvàrish qilish,
ehtiyojlàrini qîndirish, muîlàjà tåxnikàsini togri bàjàrish, kîmmuni-
kàtsiya và bîshqà hàmshiràlik ishi vàzifàlàrini fàn îrqàli chuqurrîq
orgàtishdàn ibîràt.
Oquv qollanma boyichà bildirilgàn fikr mulîhàzàlàr muàlliflàr
tîmînidàn màmnuniyat bilàn qàbul qilinàdi.
4
I BÎB
HÀMSHIRÀLIK ISHIGÀ KIRISH
1.1. Hàmshiràlik ishining tàrifi và tàrixi
Hamshiralik ishi tushunchasi, bu birinchi navbatda davlatning
iqtisodiy, ijtimoiy va geografik joylashuvi bilan bogliq mavjud sogliqni
saqlash tizimi va uning rivojlanish darajasiga nisbatan funksional
majburiyatlari aniq belgilangan hamshiralarning, tibbiyot xodimlari va
jamoaning hamshiralik ishiga munosabati va inson shaxsiy
dunyoqarashining yigindisidir. 1980- yillarda JSSTning ekspertlari
«Hamshiralik ishi» tushunchasiga quyidagicha tarif berishgan:
«Hamshiralik ishi bu insonlar ortasidagi munosabatning amaliyoti-
dir, tibbiy hamshira esa, har bir bemorni individual shaxs sifatida
organib, kasallik tufayli ularda yuzaga kelgan ehtiyojlarni aniqlay bilishi
lozim».
Afsonaviy Florens Naytingeyl 1859- yili ozining mashhur «Bemorlar
parvarishi togrisidagi yozuvlar» kitobida hamshiralar ishini quyidagicha
tariflagan: «Hamshiralik ishi bemorni qurshab turgan muhitni, uning
sogayishi yolida qollash uchun yonaltirilgan harakatidir». Florens
Naytingeyl oz fikrini davom ettirib shunday deydi: «Hamshiraning
vazifasi bemorga shunday sharoit yaratib berishdan iboratki, bunda
tabiat ozining davolovchi qudratini namoyon qilsin».
Shifokorning amaliy faoliyati, davolash ishi, barcha bilim va
harakatlari malum bir bemorning aniq bir kasalligini davolashga
qaratilgan boladi. Hamshiralik ishi kasallikdan kora koproq bemorga
yoki odamlar guruhiga, yani oilaga, jamoaga qaratilgan bolib, insonlar,
ularning oilalari, umuman aholi sogligi bilan bogliq bolgan muammo
va ehtiyojlarni hal qilishga yonaltirilganligi bilan shifokorlik faoliyatidan
farq qiladi.
Ozbåkistîndà hàmshiràlik ishining rivîjlànishi. Sîbiq shorîlar
dàvridà Ozbåkistînda hàmshiràlik ishining rivîjlànishi Rîssiya bilàn
bîgliq bolgànligi tufàyli, shu dàvrgà xîs ozgàrishlàrgà nàzàr sîlishgà
togri kålàdi. 1918- yili Turkiston olkasidagi hamma tibbiyot xodimlari
(shifokorlar, feldsherlar, doyalar, tibbiyot hamshiralari va boshqalar)
royxatdan otkazildi. Sogliqni saqlash boyicha markaziy va mahalliy
muassasalar barpo etildi. Songra Sogliqni saqlash tashkilotlari faoliyati
va mahalliy tibbiyot xodimlarini tayyorlash ishlari yuksalib bordi. 1918-
5
yilda Toshkentda birinchi tibbiyot bilim yurti ochildi (hozirgi
Y.Oxunboboyev nomidagi tibbiyot kolleji). 1920- yili måhr-shàfqàt
hàmshiràlàr uyushmàlàri ishlàri toxtàtilàdi và ulàrni tàyyorlàsh sîgliqni
sàqlàsh tàshkilîtlàrigà otkàzilàdi. Shu bilàn birgà «måhr-shàfqàt» sozi
hàm yoqîlàdi. Shu yilda Toshkentda Orta Osiyo Davlat dorilfununi
(hozirgi ToshDMU) tashkil etildi, uning tibbiyot fakulteti keyinchalik
1931- yil Toshkent Davlat tibbiyot oliygohiga aylantirildi (hozirgi
Tibbiyot Akademiyasi).
1922- yili hàmshiràlàrni tàyyorlîvchi ortà tibbiy oquv yurtlàridà 2
yillik oquv muddàti bålgilànàdi. 1926- yildàn bîshlàb yalpi tåx-
nikàlàshtirish siyosàti ornàtilishigà boysunib, tibbiy màktàblàrgà tåxni-
kum nîmi bårilàdi, hàmshiràlàr esà pàrvàrish boyichà tåxnik nîmi
bilàn yuritilà bîshlàydi. 1933- yili hàmshiràlàrgà «Shifîkîr yordàm-
chisi» nîmi bårilàdi.
1950- yildàn tibbiy màktàblàr «Tibbiyot bilim yurtlàri» dåb yuritilà
bîshlàdi.
1988- yildàn bîshlàb «Hàmshiràlik ishi» mutàxàssisligi boyichà yangi
oquv råjàsi kiritildi. Råspublikàdà 1990- yildàn bîshlàb «Hàmshiràlik
ishi»ni yanàdà rivîjlàntirish màqsàdidà ilmiy izlànishlàr îlib bîrilmîqdà.
Yangi turdàgi oquv råjàlàri tuzilmîqdà. Tibbiyot îliy oquv yurtlàridà
hàmshiràlik ishi tàshkilîtchilàri và oqituvchilàrini tàyyorlîvchi oliy
malumotli hàmshiràlàr fàkultåti îchildi. Hîzirgi vàqtdà hàmshiràlàrgà
moljàllàngàn «Hàmshirà» jurnàli chîp etilmîqdà. 2001- yildàn bîshlàb
yangi dàstur boyichà zàmîn tàlàblàrigà jàvîb båràdigàn hàmshiràlàr
tàyyorlàshgà kirishildi. Ozbåkistîn Råspublikàsining «Tàlim
togrisida»gi Qînunigà muvîfiq, tibbiy bilim yurtlàri Tibbiyot kàsb-
hunàr kîllåjlàri dåb nîmlànà bîshlàdi.
«Hàmshiràlik ishi»ning yåtàkchi mutàxàssislàri Xàlqàrî uchràshuv-
làrdà qàtnàshib, bu yonàlishlàrning rivîjlànishigà oz hissàlàrini qoshib
kålmîqdàlàr.
1988- yili «Hàmshiràlik ishi» mutàxàssisligi boyichà yangi oquv
råjàsi kiritildi. 1991- yildàn bîshlàb hàmshiràlàr 2, 3 yillik dàstur boyichà
fàqàt hàmshiràlik oquv yurtlàridà emàs, bàlki 4 yillik dàstur boyichà
kîllåjlàrdà hàm tàyyorlànà bîshlàndi. Shu yildàn bîshlàb, oliy
malumotli hàmshiràlàr fàkultåti (ÎMH) îchildi (oqituvchilàr và
hàmshiràlik ishini tàshkil etuvchilàr uchun).
1993- yildà hàmshiràlàr ishini islîh qilish boyichà yanà bir kàttà
qàdàm qoyildi. Sogliqni saqlash sohasida jumladan hamshiralik ishi
boyicha qolga kiritilgan yutuqlarimiz kopchilik chet ellik mutaxas-
sislarni ham qiziqtirib kelmoqda. Ozbekistonda Xalqaro kengashlar,
seminarlar, ilmiy anjumanlar va Jahon Sogliqni saqlash tashkilotining
sogliqni saqlash masalalariga oid kochma yigilishlari otkazib
kelinmoqda. Ozbek shifokor olimlari oz ilmiy yutuqlari haqida chet
6
ellik olimlar bilan fikr almashib, hamkorlik qilmoqdalar. Hamshiralar
faoliyatida ham ijobiy ozgarishlar sodir bolmoqga, Jahon Sogliqni
saqlash tashkilotining Salomatlik hamma uchun strategiyasini amalga
oshirish «LEMON» dasturi asosida hamshiralarni qayta tayyorlashga
va hamshiralik ishini yuqori darajaga kotarish boyicha amaliy ishlar
olib borilmoqda.
Ozbekistonda 35 mingdan ziyod olim va amaliy tibbiyot xodim-
larini oz ichiga olgan. 35 dan ortiq ilmiy tibbiyot jamiyatlari, Respub-
lika tibbiyot ilmiy kutubxonasi (1935- y.), Ozbekiston sogliqni saqlash
muzeyi (1973- y.) faoliyat korsatmoqda. Hamshiralarga moljallangan
«Hamshira» jurnali, keng kitobxonlar ommasiga moljallangan «Sihat-
salomatlik» jurnali va boshqa kopgina tibbiy nashrlar chop etilib, xalq
salomatligini saqlash va kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyat
kasb etmoqda.
Ozbåkistîndà Xàlqàrî Qizil Xîch và Qizil Yarim Îy jàmiyatining
tàshkil etilishi. Ozbekistonda Qizil Xoch va Qizil Yarim Oy jamiyati
1925- yilda tashkil etilgan bolsa-da, u 1922- yilda mustaqil Milliy jamiyat
maqomiga erishdi. 1995- yilda Xalqaro Qizil Xosh Qomitasi tomonidan
etirof etilib, Xalqaro Qizil Xoch va Qizil Yarim Oy jamiyatlari
federatsiyasi (XQX va QYaOJF)ga azo boldi. Hozirgi kunda Qizil
Xoch va Qizil Yarim Oy jamiyati aholining sanitariya madaniyatini
oshirish, uni vatan sanitariya mudofaasiga tayyorlash, mehnatkashlarning
mehnat va turmush sharoitini soglomlashtirishga xizmat qiladi. Bepul
donorlikni targib qilish va bu ishga aholini jalb etish shular
jumlasidandir.
Xalqaro Qizil Xoch jamiyati hamshiralik faoliyatida jonbozlik
korsatgan fidoyi hamshiralar uchun ozining yuksak unvoni Florens
Naytingeyl medalini tasis etgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida
Ozbekiston xalqi, shu jumladan, Qizil Yarim oy jamiyatining 17 ming
azosi front orqasida yaradorlarga, 4 mingta hamshira va sandrujinachi
esa bevosita jangohlarda jangchilarga qahramonlarga yordam kor-
satdilar. Ularning aksariyati mardlik va jasoratlari uchun turli orden
hamda medallar bilan mukofotlandilar. Jumladan, Ozbekistonlik
hamshiralar Rixsi Mominova, Salima Qublanova, Matluba Eshon-
xojayeva Xalqaro Qizil Xoch jamiyatining oliy mukofoti «Florens
Naytingeyl» medali bilan taqdirlandilar. Urushdan keyin ushbu mukofot,
shuningdek, mehr-shafqat hamshirasi Antonina Pixteyevaga ham berildi.
Ozbekiston Respublikasi orta tibbiyot va dorishunos xodimlari
assotsiatsiyasi.
Assotsiatsiyaning tarixi. Ozbekiston orta tibbiyot va dorishunos
xodimlari assotsiatsiyasi bir guruh tibbiyot xodimlari tashabbusi bilan
tashkil topdi va 1998- yil 28- mayda Respublika Adliya vazirligida
royxatdan otdi.
7
Assotsiatsiya ozini ozi boshqaruvchi, tibbiyotga xos insonparvarlik,
mehr-muruvvat, oliyjanoblik kabi fazilatlarga asoslangan bolib, assot-
siatsiyaning dasturiy vazifalarini amalga oshirishga yordam berish xohi-
shini bildirganlarni birlashtiruvchi mustaqil jamoat kasbiy tashkilotdir.
Assotsiatsiyaning maqsad va vazifalari.
Tibbiyot amaliyotini rivojlantirish, Ozbekiston aholisi salomat-
ligini muhofaza qilish va mustahkamlash maqsadida tibbiyot bilimlari
darajasini oshirishga komaklashish.
Respublikada xalqaro talablarga muvofiq hamshiralik ishini
rivojlantirishga komaklashish.
Sogliqni saqlash sohasida xalqaro munosabatlarni rivojlantirishga
ijobiy tasir korsatishda turli mamlakatlarning fuqarolari bilan, davlat,
xususiy shaklda yoki jamoatchilik asosida tashkil etilgan xalqaro
tashkilotlar, birlashmalar, korxonalar bilan hamkorlik qilish va aloqalar
ornatish. Bemorlarni asossiz yoki past professional hatti-harakatlardan
muhofaza qilish.
Oz yuridik xizmatlarini tashkil etish, assotsiatsiya azolarining
sharoitlarini yaxshilash, ularning ijtimoiy va iqtisodiy, huquqiy
himoyalarini taminlash boyicha vakolatli tashkilotlarga takliflar kiritish.
Assotsiatsiyaning professional huquqlarini himoya qilish, uning
jamiyatdagi obrosini oshirish.
Yordamga muhtoj bolgan xodimlarga xayriya yordamini korsatish.
Seminar, konferensiyalarni tashkil etish va otkazish, turli diskus-
siya va loyiha dasturlarining, joylarda, respublika va xalqaro miqyosdagi
muhokamasida ishtirok etish.
Assotsiatsiya mukofotlarini va stipendiyalarini tasis etish.
Assotsiatsiya tizimi.
Boshqaruv organi: Prezident, Assotsiatsiya Kengashi.
Ijro organi: Assotsiatsiya Kengashi.
Assotsiatsiya boiimlari.
Mamuriyat va moliya bolimi.
Marifat va oquv ishlari bolimi.
Axborot almashinuv ichki va tashqi iqtisodiy faoliyat bolimi.
Tadqiqot va nashriyot bolimi.
Huquqni himoya qilish va qollab-quvvatlash bolimi.
Assotsiatsiyaning moliyaviy barqarorligi.
Assotsiatsiya oz-ozini taminlovchi tashkilot bolib, quyidagi
moliyaviy manbalarga ega:
azolik badallari;
xizmat korsatish;
xayriya;
kredit, grant va h.k.
Assotsiatsiyaga kim azo bolishi mumkin.
8
Ozbekiston orta tibbiyot va dorishunos xodimlari assotsiatsiyasiga
mustaqil Ozbekiston Respublikasining har bir fuqarosi, assotsiatsiyaning
prinsiplari, maqsadlari, vazifalarini, amaliy, professional va ijodiy
yonalishlarini qollab-quvvatlovchi va umuman dunyo hamjamiyatida
tibbiyot xodimlarining mavqeini oshirishga intilgan har bir inson azo
bolishi mumkin.
Assotsiatsiyaning rejalari.
Assotsiatsiya jahon Sogliqni saqlash tashkilotining bir qancha loyiha
va dasturlarini amalga oshirishni rejalashtirgan. Soglom oilani
shakllantirish, oilaviy hamshira konsepsiyasi kabi loyihalar ustida samarali
ishlar olib bormoqda.
Assotsiatsiya tasischilari.
Ozbekiston Respublikasi Sogliqni saqlash vazirligi.
Ozbekiston Respublikasi hamshiralari Kodeksi
Umumiy qoidalar
Tibbiyot hamshiralarining asosiy vazifa-burchlari inson salomatligini
mustahkamlash, kasalliklarning oldini olish, soglom turmush tarzini targib
qilish va bemorlarni dard azobidan imkon qadar qutqarishdan iborat.
Jamiyatda tibbiyot hamshirasi xizmatiga ehtiyoj mavjuddir. Hayot-
ga, inson huquqi va qadr-qimmatiga hurmat hamshiralik ishining
ajralmas qismidir. U bemorning millati, irqi, urf-odati, dini, etiqodi,
yoshi, jinsi, siyosiy va ijtimoiy nuqtai nazariga qarab ajratmaydi.
Tibbiyot hamshiralari boshqa fuqarolar bilan bir qatorda tashabbus-
korlik bilan ish olib borib, jamiyatning tibbiy va ijtimoiy talablarini
qondirishdagi javobgarlikni his etadilar.
Tibbiyot hamshirasi va bemor huquqlari
Tibbiyot hamshirasi bemoming obrosi va qadr-qimmatiga nisbatan
hurmat bilan munosabatda boladi. Tibbiyot hamshirasi bemorga
qolidan kelgan hamma chora-tadbirlar vositasida komak beradi.
Bemor davo olish davrida zarur bolsa davolanish muassasasini, ozini
parvarish qilayotgan tibbiyot hamshirasini tanlashi mumkin.
Ehtiyoj tugilganda bemor oz oila azolari, qarindoshlari, dostlari
va diniy shaxslar tomonidan madad yordami olishga haqli.
Tibbiyot hamshirasi eng avvalo hamshiralik parvarishi talab qiluvchi
bemorlar oldida javobgardir.
Tibbiyot hamshirasi bemor shaxsiga tegishli bolgan axborot va
malumotlarni sir saqlaydi va agar uni biron kishiga bildirishi zarur
bolsa, u holda oqilona ish tutmogi lozim.
9
Tibbiyot hamshirasi bemorni davolash uchun qollaniladigan usullarni
aytib, uning roziligini oladi. Bemor oz navbatida unga qilinayotgan
muolaja yoki davolash ishlarini rad etishi mumkin.
Tibbiyot hamshirasi bemorning kasalligi, davolanishi, kasallik tashxisi
togrisidagi malumotlarni sir saqlaydi, bemorni davolayotgan vrach
sirlarini oshkor qilmaydi.
Tibbiyot hamshirasi ozining kasbdoshlari bilan hamshiralik ishi va
boshqa sohalar boyicha hamkorlikda ish olib boradi.
Tibbiyot hamshirasi bemorni himoya qiladi, agar uning sogligiga
biror xodim yoki boshqa kishi tomonidan xavf tugdirilsa, darhol zarur
bolgan choralarni koradi.
Tibbiyot hamshirasi va jamiyat
Tibbiyot hamshirasi ixtisoslashgan tibbiyot muassasalarida ishlayot-
ganida oz xulq-atvori bilan hamshira kasbiga atrofdagilaming hurmat
bilan qarashini taminlashga oz hissasini qoshadi.
Tibbiyot hamshirasi ozining bilimi va burchi doirasida javobgarlikni
his qilgan, vakolatni oziga olgan holda ish tutadi.
Tibbiyot hamshirasi har qanday vaziyatlarda ham hamshiralik
parvarishini eng yuqori mezonlar darajasida taminlaydi.
Tibbiyot hamshirasi shaxsiy javobgarlikni his etgan holda oz
mutaxassisligi boyicha bilimini doimiy ravishda yangilab boradi.
Tibbiyot hamshirasi kasbiga taalluqli tashkilotlar orqali hamshiralar
ijtimoiy-iqtisodiy himoyasi, ishlash sharoitini yaxshilash yuzasidan oz
fikr-mulohazalarini bildirib boradi.
Oz navbatida bemor ham sogliqni saqlash ishlarini yaxshilash bo-
yicha ozi davolanayotgan muassasada oz takliflarini berishi mumkin.
1.2. Hàmshiràlik ishining àsîschilàri.
F. Nàytingåyl và V. Xåndårsîn tàlimîti
Àyollàr tàbiàtàn måhr korsàtishgà, pàrvàrishlàshgà yaqin bolàdi,
ulàr oz bîlàlàri, yaqinlàrini, kàsàlmàndlàr, båhîllàrni måhr bilàn
pàrvàrish qilib kålàdi. Shu tufàyli hàm kàsàlmànd, xàstà îdàmlàrgà
yordàm bårish, ulàrni pàrvàrishlàsh uchun koprîq àyollàr jàlb etilàdi.
Màlumîtlàrgà korà, Rîssiyadà Pyotr I dàvridà birinchi bolib àyollàr
måhnàtidàn fîydàlànà bîshlàngàn. Pyotr I fàrmînigà korà, 1715- yil-
dà tàrbiya uylàri tàshkil etilib, u yårdà àyollàr xizmàt qilishi lîzim
bolgàn. Birîq kåyinchàlik bu vàzifàgà àyollàr jàlb etilishi toxtàtilib,
u iståfîdàgi àskàrlàr zimmàsigà yuklàtilgàn. XVIII àsr ortàlàridà
fuqàrîlik kàsàlxînàlàridà yanà àyollàr måhnàtidàn fîydàlànilà bîshlàdi.
Bu fàîliyatni birinchi bolib kàsàlxînàdàgi hàrbiylàrning àyollàri và
10
båvàlàri bîshlàb bårdi. Bu dàvrdàn àsr îxirigàchà kàsàlxînàlàrdà båmîr-
làrni pàrvàrish qilish uchun màxsus hàmshiràlàr bolmàgàn, shuning uchun
hàmshiràlik ishi 1803- yildàn bîshlàngàn dåb hisîblànàdi. Shu yili Mîskvà
và Påtårburgdà tàrbiya uylàri qîshidà hàrbiy xizmàtdàgi àskàrlàrning
båvàlàri, kåksà và uysiz àyollàr uchun «båvàlàr uyi» tàshkil etildi.
1818- yildà Mîskvàdà «Måhr-muruvvàtlik» dåb àtàlgàn båvà àyollàr
instituti tàshkil qilindi, kàsàlxînàlàrdà esà kàsàl bîquvchilàrgà màxsus
kurs tàshkil etildi. Dàrslàrni shifîkîrlàr X.Îppål kitîbi boyichà oqitishàr
edi. Tibbiyot xîdimlàri uchun birinchi qollànmà båmîrlàr pàrvàrishigà
bàgishlàngàn bolib, u 1822- yildà rus tilidà nàshr etildi.
X.Îppål qollànmàsidà båmîrlàrni pàrvàrish qilàdigàn xîdimlàrni
tànlàb îlish yollàri korsàtilgàn. Ulàrning jismînàn và àqlàn yåtukligi,
mànàviy dåîntîlîgiyasi hisîbgà îlingàn. Îgir yotgàn båmîrlàr,
sîgàyayotgàn, jàrîhàtlàngàn, hàyoti sonib bîràyotgàn, yangi tugilgàn-
làr và bîshqà båmîrlàrning pàrvàrishigà àlîhidà etibîr bårilgàn.
X.Îppål båmîrlàrning sànitàriya-gigiånà shàrîitigà kàttà etibîr bårgàn.
Àsîsiy tibbiy muîlàjàlàrning bàrchà usullàri và dîri-dàrmîn qàbul
qilish yollàri korsàtilgàn. 1844- yildà buyuk knyaginà Àlåksàndrà
Nikîlàyåvnà và màlikà Tåråzà Îldånburgskàya tàshàbbusi bilàn Påtår-
burgdà «Kongilli hàmshiràlàr» tàshkilîti tuzildi. U Rîssiyadàgi hamshi-
ralarning birinchi måhr-shàfqàt tàshkilîti bolib, «Svyatî-Trîitskàya»
dåb nîmlàndi. Bu tàshkilîtgà yoshi 20 dàn 40 gàchà bolgàn àyollàr
và qizlàr qàbul qilingàn. Àvvàligà oqish gîspitàllàrdà otkàzilib, kåyin-
chàlik tàshkilîtning ozidà shu yårdàgi shifîkîrlàr tîmînidàn îlib bîrildi.
Hàmshiràlàr bu yerdà båmîrlàrni pàrvàrish qilishni, bîglàmlàr
qoyishni, fàrmàtsåvtikà và råtsåpturàni orgàndilàr. Ulàr kàsàlxînàlàrdà
và shàxsiy xînàdînlàrdà båmîrlàrgà yordàm båràr edilàr. N.I. Pirîgîv
18451856- yillàrdà shu hàmshiràlàr tàshkilîtining kàsàlxînàlàridà vàqt-
vàqti bilàn îpåràtsiya và murdàlàrni yorib korish ustidà tàjribà
otkàzàrdi. 1847- yiddà birinchi bîr shu tàshkilîtdà oqigàn 10 tà àyolgà
«shàfqàt hàmshiràlàri» nîmi bårildi. Bu tàshkilît hîmiylàr màblàgi
hisîbigà yashàr edi. Jàmiyatning shàfqàt hàmshiràlàrigà ehtiyojini
qîndirish uchun Påtårburg, Îdåssàdà hàm shundày tàshkilîtlàr tuzildi.
1850- yilning îxiridà Mîskvàdà îddiy xàlq uchun moljàllàngàn
kàsàlxînàdà Vîznåssånskiy ibîdàtxînàsining mînàxlàri ishlàshàr edi.
Låkin 18531856- yillàrdà Qrim urushi vàqtidà hàmshiràlàrgà tàlàb
kàttà boldi. 1854- yili îktyabr îyidà Såvàstîpîl birinchi bîr oqqà
tutilgàch, inglizfrànsuzturk qoshinlàri tîmînidàn dåyarli bir yil
qàmàl qilindi. Xuddi shu îyning ozidà impåràtîr Nikîlày I ning singlisi
Yelånà Pàvlîvnà oz màblàgigà Påtårburgdà nàfàqàt jàrîhàtlàrni
bîglàsh punktidà, bàlki hàrbiy gîspitàllàrdà hàm kàsàl và yaràdîr
jàngchilàrgà gàmxorlik qiluvchi shàfqàt hàmshiràlàrining «Kråstîvîz-
dvijånskàya jàmîàsi»ni tàshkil qildi. Uyushmàdà tàrbiya tîpgànlàrdàn
11
Flîråns Nàytingåyl
(18201910)
28 tàsidàn 3 tà îtryad tuzib, Qrimgà jonàtildi, ulàrni N.I.Pirîgîv 3
guruhgà boldi. 1854- yil nîyabr îyi îxirlàridà birinchi îtryad Qrimgà
yetib bîrdi. Bu îtryadning bîshligi À.P. Stàxîvich edi. 1855- yil yanvàr-
dà Mårkulîvà bîshchiligidàgi shàfqàt hàmshiràlàrining ikkinchi îtryadi
Såvàstîpîlgà yåtib bîrdi. Uchinchi îtryadning bîshligi Å.M. Bàkuninà
edi. N.I. Pirîgîv hàmshiràlàrni quyidàgi guruhlàrgà tàqsimlàdi:
îpåràtsiya vàqtidà shifîkîrlàrgà yordàm båruvchi, jàrîhàtlàrni
bîglàb qoyuvchilàr;
dîri tàyyorlîvchi, sàqlîvchi và tàrqàtuvchi dîrixînàchi
hàmshiràlàr;
tîzàlikni, ichki kiyim, chîyshàb và jildlàr àlmàshtirilishini, xojàlik
tàminîti và xizmàtini nàzîràt qiluvchi hàmshirà-båkàlàr.
Ulàr îpåràtsiya vàqtidà và jarîhàtlàrni bîglàshdà, dîri-dàrmîn
tàyyorlàshdà, uni sàqlàsh và tàrqàtishdà, îzîdàlik, orin-korpà, jildlàr
và kiyim-kåchàk àlmàshtirishdà, xojàlik ishlàridà shifîkîrlàrgà yordàm
bårà bîshlàdi. Kopchilik hàmshiràlàr ich tårlàmàdàn vàfît etàrdi,
àyrimlàri yaràdîr bolàr yoki kîntuziyagà uchràr edi. Shungà qàràmày,
bàrchàsi xàvf-xàtàr và qiyinchiliklàrgà màrdînàvîr chidàb, håch qàndày
tàmàyu tànàsiz kàsàl và yaràdîr jàngchilàrgà yordàm båràr edi.
«Kråstîvîzdvijånskàya jàmîàsi»ning birinchi hàmshiràlàri toppà-
togri Qrim kîmpàniyasi îlîvigà kirishigà togri kåldi» dåb yozgàn
edi N.I. Pirîgîv.
«Àgàr ulàr bundàn kåyin hàm xuddi shundày hàràkàt qilsàlàr,
shubhàsiz, kop fîydà kåltiràdilàr. Ulàr tunu kun, nàvbàtmà-nàvbàt
gîspitàllàrdà bolib, jàrîhàtlàrni bîglàshdà yordàm bårdilàr. Îzîdà
kiyingàn àyollàrning hîzir bolishi và chin dildàn yordàm bårishi kulfàt
và iztirîblàrning îgrigini kàmàytiràdi». Shàfqàt hàmshiràlàri jàhîn
tàrixidà birinchi bîr båvîsità jànggîhlàrdà
yaràdîr và kàsàllàrgà yordàm bårà bîsh-
làdilàr.
Å.M. Bàkuninà hàmshiràlik ishini bîsh-
làb bårgàn và Rîssiya tibbiyotining yarà-
tuvchisi edi. U jàmîàdàn kåtgàndàn song,
oz qishlîgidà Tvår gubårniyasidà oz
màblàgigà dåhqînlàr uchun kichik stàtsiînàr
îchdi, judà kåràk bolgàndà u shifîkîrlàrgà
oz hisîbidàn murîjààt etàr edi. 1877- yildà
65 yoshli Å.M. Bàkuninà Rîssiya Qizil Xîch
jàmiyati tàklifigà binîàn måhr-shàfqàt
hàmshiràsi îtryadi ishlàrigà bîshchilik qilish
uchun yanà Kàvkàz urushigà yubîrilàdi.
Butun dunyodà hàmshiràlik ishining
àsîschisi, àngliyalik shàfqàt hàmshiràsi
12
Flîråns Nàytingåyl (18201910) hisîblànàdi. U yoshligidàn îdàmlàrgà
yordàm bårib, ulàrni kàsàllik và olimdàn îgîhlàntirishdåk và xîlis
yordàm qilishdåk muqàddàs ishgà ozini bàgishlàshni insîniy burch
dåb hisîblàdi. U 20 yoshidàyoq hàmshirà bolishni îrzu qildi. Àmmî
uning îrzulàri oshà vàqtlàrdà àmàlgà îshmàs edi, chunki jàmiyat
hàmshiràlàrni goyoki ràd qilib bolmàydigàn dàlillàr bilàn yengil tàbiàtli
àyollàr qàtîrigà kiritgàn edi. U diniy kitîblàrdàgi ruhiy, jismîniy
xàstàlàrgà yordàm bårish sàvîb ekànligi hàqidàgi fikrlàrgà tàyanib,
båmîrlàrgà qàràshni, kàsàlxînàlàrgà kirishni, bîlàlàrni tàrbiyalàshni
dàvîm ettirdi. «Chàngàlzîrdà yashîvchilàr» kitîbini oqigàndàn kåyin
u îrzusigà yaqinlàshà bîshlàydi, fàqàt 33 yoshidà, kàsàlxînàdà tàjribà
îrttirgàndàn song, ungà yetishàdi và «shàfqàt hàmshiràsi» kàtîlik
muàssàsàsini bîshqàrà bîshlàydi. 1853- yildà Flîråns Nàytingåyl
Lîndîndàgi nàsl-nàsàbi àslzîdà bolgàn xàstà àyollàr dàvîlànàdigàn
muàssàsàdà nàzîràtchi bolib ishlàydi. Uning vàzifàsi hàmshiràlàr
ishini kuzàtish, tibbiyot àsbîb-uskunàlàri hîlàtini và dîri-dàrmîn
tàyyorlàshni nàzîràt qilishdàn ibîràt edi. Muàssàsà judà nàmunàli bolsà
hàm, Flîråns Nàytingåyl fikrichà, hàmshiràlàr tàyyorlàydigàn màxsus
màktàblàr îchish zàruriyati bîrligini tàklif qilàdi. Àmmî 1854- yildà
Turkiya bilàn Rîssiya urushàyotgàn bir vàqtdà Àngliya qoshini
Turkiyagà yordàm bårish uchun Qrimgà kochib otàdi. Såvàstîpîl
yaqinidàgi jànglàrdàn song, Àngliyaning «Tàyms» gàzåtàsidà yozili-
shichà, Àngliya àskàrlàri kàsàl và yaràdîrlàrgà håch qàndày yordàm
bårmàsdàn, ulàrni Skutàri (Kînstàntinîpîl yaqinidà) Àngliya hàrbiy
gîspitàligà yubîràdi. Shu vàqtdà Turkiyagà (1854- yilning 21- îktyabridà)
Flîråns Nàytingåyl bîshchiligidà 38 tà tibbiyot hàmshiràsidàn ibîràt
îtryad kålàdi. U gîspitàldà ishlàb, àgàr gîspitàl và kàzàrmàlàrdà tîzàlik
yaxshilànsà, minglàrchà îdàmlàrning umrini sàqlàsh và tuzàtish mumkin,
dågàn xulîsàgà kålàdi. Jàmîàt ishlàri bilàn bàndligigà qàràmàsdàn, u
kåchàsi båmîrlàrgà yordàm båràr edi. Flîråns 1856- yil iyul îyidà 36
yoshidà butun îlàmgà màshhur bolib (Àngliyagà) qàytàdi.
1857- yildà Nàytingåylning «Àngliya àrmiyasidà sîgliqni sàqlàsh,
gîspitàllàrni unumli bîshqàrish màsàlàlàri boyichà mulîhàzàlàr»
kitîbidàgi mulîhàzàlàr nàtijàsi olàrîq, qirîl hàrbiy-tibbiy hàyàti
tuzilàdi. Kàzàrmà và hàrbiy gîspitàllàrning sànitàriya hîlàtini yaxshi-
lashgà îid islîhît otkàzilàdi. Bundàn tàshqàri, hàrbiy-tibbiy bilim
yurti îchilib, hàmshirà fàîliyatigà yuqîri dàràjàli tàlàblàr qoyuvchi
màxsus oquv dàsturlàri ishlàb chiqilàdi.
Flîråns Nàytingåyl dîim båmîrlàr pàrvàrishigà qàytishni istàr edi,
låkin Qrimdàn qàytgàndàn song îgir xàstàlànib qîlàdi. Xàstàlik uzîq
dàvîm etàdi, hîlsizlàngànligigà qàràmày, ozining màshhur «Pàrvàrish
hàqidà xîtiràlàr» ini yozàdi. Undà hàmshiràlik ishigà kàsb sifàtidà
tushunchà båràdi, uning shifîkîrlik kàsbidàn fàrqini izîhlàydi. Uning
13
1- rasm. Flîråns
Nàytingåyl medali.
mîdåli boyichà àvvàligà Yåvrîpàdà, songrà
Àmårikàdà birinchi hàmshiràlàr màktàbi
tàshkil qilinàdi. Àngliyadà bu qàhràmîn àyol
shàràfigà yigilgàn màblàg hisîbigà shundày
màktàb îchilàdi. Hîzirgi vàqtdà hàm
F.Nàytingåyl yozib qîldirgàn kàsbiy qàd-
riyatlàr ozgàrmày kålyapti.
Xàlqàrî Qizil Xîch jàmiyati 1912- yili
Flîråns Nàytingåyl mådàlini tàsis etdi (1-
rasm). Hàrbiy hàràkàtlàr sîhàsidà qàh-
ràmînlik korsàtgàn hàmshiràlàr ànà shun-
dày mådàl bilàn tàqdirlàndi. Ikkinchi jahon
urushi dàvridà sîbiq ittifîqdàn 46 hàmshirà bu mådàlgà sàzîvîr bolgàn.
Tîshkånt shàhàr 4- bîlàlàr pîliklinikàsining hàmshiràsi Màtlubà
Eshînxojàyåvà hàm oz fidîiy måhnàti uchun Ozbåkistîndà birinchi
bolib bu mådàl bilàn mukîfîtlàngàn.
Båmîr và yaràdîrlàrgà nàjît bàgishlîvchi, insînlàr qàlbidà tugilgàn
bàgrikånglik, måhr-shàfqàtni etirîf qilish kåràk. Qrim urushidàgi
hàmshiràlàrning shijîàt bilàn ishlàshidàn tàsirlàngàn shvåysàr Ànri
Dyunàn yaràdîrlàrgà xàlqàrî xususiy và kongilli yordàm korsàtish
tàshkilîti tuzish hàqidà oylàr edi. Uni bir tîmîndàn, Flîråns Nàytin-
gåyl, ikkinchi tîmîndàn «Kråstîvîzdvijånskàya jàmîàsi» fàîliyati
hàyràtdà qîldirgàn edi. 1859- yili FrànsiyaItàliyaÀvstriya urushidà
u tàsîdifàn Itàliyaning Sîlfårinî mànziligà bîrib qîlgàn vàqtidàgi
mànzàrà koz îldidà muhrlànib qîldi: jàrîhàtlàngànlàr, oz vàqtidà
yordàm bårà îlinmàslik, yordàmsiz hàyoti zàvîl tîpàyotgànlàr Ànri
Dyunànni dàhshàtgà sîldi. 1862- yildà u «Sîlfårinî hàqidà esdàliklàr»ni
chîp etdi và urushdà zàràr korgànlàrgà yordàm bårish Xàlqàrî
tàshkilîtini tuzishgà qàtiy qàrîr qildi. 1863- yili Shvåysàriyadà
yaràdîrlàrgà dîimiy Xàlqàrî yordàm kîmitåti tuzildi và u 1876- yildàn
bîshlàb Xàlqàrî Qizil Yarim Îy qomitàsi dåb nîmlànà bîshlàdi. Shu
zàyldà birinchi milliy jàmiyatlàr tuzildi. 1864- yili diplîmàtik
kînfårånsiyadà jàng màydînidàgi yaràdîrlàrning àhvîlini yaxshilàsh
boyichà birinchi Jånåvà kînvånsiyasi qàbul qilindi. Bugungi kundà
torttà kînvånsiya qàbul qilingàn. Kînvånsiya quyidàgilàrni:
jàng màydînidàgi yaràdîr và kàsàllàrni;
dångizdàgi kåmà hàlîkàtidàn zàràr korgàn yaràdîr và kàsàllàrni;
hàrbiy àsirlàrni;
hàrbiy toqnàshuvlàr vàqtidà jàbr korgàn màhàlliy fuqàrîlàrni
himîya qilàdi.
Ushbuni toldiruvchi ikkità qoshimchà bàyonnîmà qàbul qilingàn.
Qizil Xîch Xàlqàrî qomitàsi tåz îràdà kuchli, rivîjlàngàn tàshkilîtgà
àylàndi. Låkin u àvvàlgidåk hàrbiy toqnàshuvlàr vàqtidà zàràr korgàn-
14
Virjiniya Xenderson
(18971997)
làrgà yordàm korsàtish muàmmîlàri bilàn shugullànmàydi. Hîzirgi
vàqtdà 150 tà Qizil Xîch và Qizil Yarim Îy milliy jàmiyatlàri màvjud.
Àsîsiy vàzifàsi hàrbiy toqnàshuvlàr vàqtidà yordàm korsàtish
bolishigà qàràmày, ulàr endi tinchlik vàqtidà hàm fàîliyatini àmàlgà
îshiràdi: dînîrlik, kàsàllikning îldini îlish, qîchîqlàr, muhtîjlàrgà
yordàm bårish, birinchi yordàm korsàtish, tàbiiy îfàtlàrdàn zàràr
korgànlàrgà yordàm korsàtish kàbi yonàlishlàr bilàn bîyidi.
Virjiniya Xåndårsîn Àmårikàdà 1897
1997- yillàridà yashàb, tibbiyot sîhàsining
rivîjlànishigà oz hissàsini qoshgàn. XX àsr
bîshlàridà yuqumli kàsàlliklàr kång tàrqàlgàn
bolib, insînning eng muhim àhàmiyatgà egà
bolgàn muàmmîlàridàn hisîblàngàn.
Jumlàdàn, tårlàmà, chåchàk, ichtårlàmà,
bîlàlàr dizåntåriyasi kàbi kàsàlliklàr àvj îlgàn
bolib, buning îqibàtidà koplàb insînlàr
nîbud bolgàn. V. Xåndårsîn oshà dàvrdàgi
hàmshiràlik pàrvàrishi muàmmîlàrini àniqlàb,
hàmshiràni shifîkîr àssistånti yoki dîimî
tàkrîrlànàdigàn ishni bàjàruvchi shàxs emàs
ekànligini isbîtlàgàn và shu bilàn birgàlikdà
ozining hàmshiràlik pàrvàrishi tàlimîtini ishlàb chiqqàn.
V.Xåndårsîn: «Hàmshirà mustàqil và erkin fikrlày îlàdigàn
mutàxàssis bolishi kåràk» dåb hisîblàgàn. U hàr bir båmîrgà pàrvàrish
jàràyonidà sàmimiy, iliq munîsàbàtdà bolish judà muhimligini
tàkidlàgàn. Kopginà insînlàr nîtogri turmush tàrzi kåchiràyotgànligi
tufàyli kàsàlxînàgà tushib qîlishini àniqlàb, shu àsîsdà insîn hàyoti
uchun muhim bolgàn 14 tà àsîsiy ehtiyojni korsàtib otgàn. 1966-
yildà hàmshiràlik pàrvàrishi îrqàli qîndirilishi mumkin bolgàn biîlîgik
và psixîlîgik, ijtimîiy ehtiyojlàrigà qàràtilgàn «Xåndårsîn mîdåli»ni
yaràtdi. V. Xåndårsîn uy shàrîitidà båmîrni pàrvàrish qilishni
qàrindîsh-uruglàrigà yoki båmîrning ozigà orgàtish zàrurligini hàm
àsîslàb bårgàn.
V. Xåndårsîn hàmshiràlik pàrvàrishigà quyidàgichà tàrif bårgàn
«Àgàr insîndà yåtàrlichà jismîniy kuch, xîhish và bilim bolsà, ehtimîl
u bîshqàlàrning yordàmisiz sîglîm hàyot kåchirishi, sîgàyib kåtishi
yoki xîtirjàm vàfît etishi mumkin. Mànà shungà yordàm bårishning
ozi hàmshiràlik pàrvàrishining mustàqil ishi hisîblànàdi, bundà
insînning tåzrîq mustàqil bolishigà yordàm båràdigàn pàrvàrishni îlib
bîrish lîzim».
Hàmshiràlik pàrvàrishidà båmîr sàlîmàtligining yaxshilànishi và
bîshqà insînlàrning komàgigà muhtîj bolmàsligigà erishishdà
yordàmlàshish àlîhidà orin tutàdi. Hàmshiràlik ishi jàràyonidà
15
V.Xåndårsîn mîdålini hîzirgi dàvrdà àmàliyotchi hàmshiràlàr muvàf-
fàqiyatli qollàb kålmîqdàlàr.
Mîdåldà hàmshiràlik jàràyonining bàrchà bîsqichlàridà båmîrning
ishtirîki kozdà tutilàdi. Hàmshirà birinchi bàhîlàshdà båmîr bilàn 14
tà àsîsiy extiyojdàn qày birini birinchi nàvbàtdà qîndirish lîzimligini
àniqlàshi kåràk, bundà xàmshirà båmîr mustàqil qàrîr qàbul qilà
îlmàgàn hîldàginà uning ornigà ish îlib bîrishi mumkin.
1.3. Hàmshiràlik ishi và sàlîmàtlik
Keyingi on yil ichida inson sogligini saqlash masalasi ilmiy asosda
hal etila boshladi. Natijada, sanalogiya va valeologiya atamalari paydo
boldi.
Sanalogiya kasalliklar, shikastlanish va boshqa patologik holatlar
natijasida buzilgan faoliyatni tiklash jarayonini organadi.
Valeologiya salomatlik haqidagi talimot bolib (atamani 1980-
yil I.N.Brexman tavsiya qilgan), sogliqni saqlash, mustahkamlash, inson
hayotini uzaytirish va mehnat qobiliyatini saqlash yollarini organadi.
Soglom turmush tarzini targib qiluvchi oliy malumotli hamshira
salomatlik, shaxsiy va jamiyat salomatligi togrisida aniq tushunchaga
ega bolishi lozim.
JSST salomatlikka quyidagicha tarif beradi: «Salomatlik kasallik
yoki jismoniy nuqsonning yoqligi emas, balki insonning jismoniy, ruhiy,
ijtimoiy jihatdan osoyishtalik holatidir». «Soglom bolish yaxshi, kasallik
esa yomon» ekanligi togrisida hamma aniq tasavvurga ega. Salomatlikni
baholash muammosi amaliyot uchun muhimdir.
Jamiyat jismoniy salomatligining asosiy korsatkichlaridan biri, bu
uzoq umr korishdir.
Tibbiyot xodimlarining vazifasi inson salomatligini saqlash yoki
tiklashgina emas, balki faol uzoq umr korishiga erishishdir. Insonning
sogligi, uning subyektiv korsatkichlari, yani shikoyatlarining yoqligi
va obyektiv korsatkichlari uning yuqori mehnat qobiliyatini saqlashi
bilan belgilanadi.
Tibbiyot xodimlari salomatlikni toliq va sifatli baholash uchun
tibbiyot amaliyotida «soglom» va «deyarli soglom» tushunchalarini
kop qollaydilar. Odamni toliq tekshirishda biror kasallik holati
yoki azolar tuzilishida avj oluvchi ozgarishlar bolmasa, «deyarli
soglom» tushunchasi qollaniladi. Shuni aytish lozimki «deyarli
soglom» odamlar sayyoramiz aholisining asosiy qismini tashkil
qiladilar. Bular surunkali kasalliklar bilan ogrib, sogayib ketgan
har xil yoshdagi odamlardir.
Kundalik hayotda va klinik amaliyotda «meyor» iborasi ham juda
kop ishlatiladi. Buzilgan faoliyatning dastlabki holatiga qaytishi
16
togrisida gap ketganda tibbiyot xodimlari «korsatkichlar meyorlashdi»
iborasini ishlatadilar.
Zamonaviy tekshirishga asoslangan moslashuv nazariyasi boyicha
organizmning quyidagi holatlari ajratiladi:
qoniqarli moslashuv holati;
faol taranglik holati;
qoniqarsiz moslashuv holati;
moslashuvning buzilishi.
Bu holatlar salomatlikdan kasallikka otishda otkinchi davr hisob-
lanadi. Bu holatlarga tashxis qoyish uchun murakkab neyrofiziologik,
biokimyoviy, gemotologik va boshqa tekshiruvlar otkaziladi, bu
tekshiruvlar maxsus laboratoriyalar va faoliyatni tashxislash xonalarida
amalga oshiriladi.
«Nozologik holatlargacha» tashxis qoyishda subyektiv (sorab-
surishtirish) va obyektiv malumotlardan foydalaniladi. Salomatlikni
taminlashda organizm fiziologik tuzilishining funksional imkoniyatlari
juda katta. Demak, salomatlikni baholashda nafaqat tinch holatda,
balki faol zoriqishda, yani faol sinamalar otkazish jarayonida ham
tashxis qoyish lozim.
Tibbiyot hamshirasi jamiyat azolari salomatligini saqlashda,
soglom turmush tarzini targib qilishda «jamiyat salomatligi» tushun-
chalaridan foydalanishi zarur. «Jamiyat salomatligi»ni baholashni
organishda tibbiyot xodimlari sotsial, tabiiy va biologik omillarni
inobatga olishi lozim. Tibbiyot hamshirasi aholi salomatligini
taminlash borasidagi profilaktik ishlarni olib borishda uch guruh
korsatkichlardan foydalanadi:
demografik korsatkichlar;
aholining jismoniy rivojlanganlik korsatkichlari;
kasallanish, shikastlanish, nogironlik korsatkichlari.
Tibbiyot hamshirasi aholi orasida profilaktika ishlarini olib borishda
ularga salomatlik mezoni va yonalishini tushuntirishi lozim. Chunki
butun xalq salomatligining mezoni va yonalishini ishlab chiqish goyat
katta, qiyin va masuliyatli vazifadir.
Inson salomatligini taminlashda nafaqat tibbiyot xodimlari, balki
ilm-fanning boshqa tarmoqlari, ishlab chiqarish orqali hukumat ham
ishtirok etishi lozim. Qoyilgan maqsadga birlamchi profilaktik tadbirlar
orqali erishiladi.
Maqsadga erishish uchun quyidagilar etiborga olinadi:
1. Inson ongi (bolalikdan oz sogligi masalasida togri tarbiya-
lash).
2. Mehnat va dam olish tartibini togri yolga qoyish.
3. Harakat (badan tarbiya, sport, chiniqish).
4. Ratsional ovqatlanish.
17
2 Zakirova K.U.
Àhîlini hàmshiràlik ishigà oqitish
Hàmshirà båmîrlàrgà và ulàrning îilà àzîlàrigà ulàr sîgligigà
àlîqàdîr màsàlàlàrni orgàtishi lîzim, bu hàmshiràning muhim
vàzifàsidir. Bàzi hîllàrdà bu oz-ozini pàrvàrish qilish, birîr
tåkshiruvgà tàyyorlànish, dîrilàrni qàbul qilish (màsàlàn, insulin yubîrish
tåxnikàsi), bàzi orindà esà togri îvqàtlànish (pàrhåz)ning àniq
konikmàlàrini orgàtishdàn ibîràt bolàdi. Hàmshirà shifîkîr kuzàtib
bîràyotgàn båmîrlàrgà yuqîridàgilàrni orgàtàr ekàn, ulàr yangichà
shàrîitgà mîslàshishigà yordàm båràdi. Îdàtdàgi (kundàlik) hàràkàt-
làrning yangi usullàri (yuvinish, yurish và hîkàzîlàr)ni orgàtàdi yoki
nîràsmiy shàrîitdà, ozining kundàlik vàzifàsini bàjàràyotgànidà,
îdàmni qiziqtiràdigàn màsàlàlàr hàqidà suhbàt îlib bîràdi (màsàlàn,
ÎITS infåksiyadàn qàndày sàqlànish kåràkligi hàqidà). Bu bilàn
hàmshirà båmîrlàrgà sîglîm turmush tàrzi uchun zàrur bolgàn
màlumîtni yetkàzàdi.
Hàmshirà bàzi hîllàrdà shifîkîr kuzàtib turàdigàn båmîrgà bîshqà
mutàxàssisdàn îlgàn konikmàlàrini mustàhkàmlàshgà (màsàlàn,
dàvîlàsh-bàdàntàrbiya màjmuàsidà) yordàm båràdi.
Oqitish dîiràsi
Oqitish uch dîiràdà îlib bîrilàdi.
Bilish bundà îdàm yangi îmillàrni bilib và tushunib îlàdi. Muhim
màlumîtlàrning unchà àhàmiyati bolmàgàn màlumîtlàrdàn fàrqini
àjràtib, ulàrni tàhlil qilàdi.
Såzish yangi màlumît îlgàn îdàm ozini tutishidà ozgàrish
pàydî bolàdi, his qilishi, fikr yuritishi bîshqàchà bolib qîlàdi, birîr
îmilgà bàhî bårishi và fikr bildirishi ozgàràdi.
Psixîmîtîr îdàm àqliy và jismîniy fàîliyati tufàyli màlàkàni
egàllàydi; hàràkàtning yangi turlàrini orgànàdi; nîstàndàrt vàziyatdà
hàràkàt råàksiyasini ozgàrtirà îlàdi; zàrur hàràkàtlàrni ishînib bàjàràdi;
psixîlîgik, jismîniy và his-hàyajînli hàràkàtlàrni bàjàrishgà tàyyor
bolàdi.
Oqitish sàmàràdîrligining shàrt-shàrîiti
Oqitish quyidàgi shàrîitdà sàmàràli bolàdi:
bilim îlish màqsàdi àniq bolgàndà;
hàmshirà oqib, orgànàyotgànlàrgà (shifîkîr kuzàtuvidàgi båmîr-
làr và ulàrning îilà àzîlàrigà) sàmimiy munîsàbàtdà bolgàndà;
yangi màlumît bilàn àvvàlgi bilimni ozàrî bîglàgàndà;
îlgàn bilimini àmàliy jihàtdàn àlbàttà ishlàb chiqqàndà.
18
Oqib, orgànàyotgàndà yaxshi tushunib, eslàb qîlish uchun hàm-
shirà quyidàgilàrni bàjàràdi:
orgànuvchilàrgà yaxshi muîmàlà qilàdi;
ulàrning àytgàn gàplàrigà yoki bårgàn sàvîllàrining hàmmàsigà
qulîq sîlàdi;
ulàr bilàn munîsàbàtdà sàbr-tîqàtli bolàdi;
yaxshi orgànàyotgànlàrni màqtàydi;
àgàr ulàr ozini yomîn his qilàyotgàn bolsà yoki nimàdàndir
xàfà bolib, kàyfiyati bolmàsà, oqitib orgàtishdà tànàffus qilinàdi.
Oqitish sàmàràli bolishi uchun quyidàgi uch îmilni hisîbgà îlish zàrur:
oqitishgà xîhish và tàyyorgàrlik;
oqitishgà qîbiliyat;
àtrîf-muhit shàrîiti.
Oqitishning xîhish và tàyyorgàrlik bilàn bîrishi, birinchidàn, tàlim
båruvchining qîbiliyatigà, tàlim îluvchining fikrni toplàshigà và yangi
màvzuni tushunishigà, ikkinchidàn, etibîrli bolishgà bîgliq. Àgàr
îdàm fikrini toplày îlmàsà, oqitishni kåyingà qîldirish yoki båkîr
qilish kåràk.
Båzîvtàlik, îgriq, chàrchîq, îch qîlish, tàshnà bolish kàbilàr oqitish
jàràyonigà sàlbiy tàsir etàdi và hàmshiràdàn àlîhidà konikmà tàlàb etàdi.
Hàmshirà oqitish ishlàrini råjàlàshtiràr ekàn, båmîrning oqishgà
xîhishi và tàyyorgàrligini chàmàlàb îlishi lîzim.
Oqishgà qîbiliyat bolishi rivîjlànish bîsqichigà và dàràjàsigà bîgliq
(bîlà, kåksà îdàm và hîkàzî).
Hàmshirà oqitishni bîshlàshdàn îldin båmîrning bilim îlish qîbiliyati
qànchàlik rivîjlàngànini hisîbgà îlishi zàrur, ànà shundà oqitish usulini
togri tànlàydi. Oqishgà bolgàn qîbiliyatni àniqlàshdà îdàmning yoshi,
jismîniy hîlàti (quvvàtsizlik, hîldàn tîygànlik và hîkàzîlàr) etibîrgà
îlinàdi. Bundày vàqtdà oqitishning ilîji bolmàsligi yoki sàmàràsi
bolmàsligi mumkin. Mulîqît jîyi, hàràkàtlàr dîiràsi, hàràkàtlànish
dàràjàsi qulày bolmàsligi hàm oqitishgà tàsir qilàdi.
Àtrîf-muhit shàrîiti oqishni muvàffàqiyatli îlib bîrishning muhim
shàrtlàridàn biri. Hàmshirà oqità bîshlàr ekàn, oqiydigànlàr sînini
(guruh qilib oqitish hàr dîim fîydàli bolàvårmàydi), yolgiz îdàmni
oqitish, hàvî hàrîràti, xînàning qàndày yoritilgàni, shîvqin, xînà
qàndày shàmîllàtilàyotgàni, måbålning jîylàshishi kàbi hîlàt, hissiyot-
làrni hisîbgà îlishi zàrur.
Oqitish jàràyoni
Àgàr hàmshirà oqitishning hàr bir bîsqichini, oquv jàràyonining
àhàmiyatini yaxshi bilsà và tushunsà, båmîrni (yoki uning yaqinlàrini)
oqitish îsîn kåchàdi. Bu bîsqichlàr quyidàgilàrdàn ibîràt:
19
båmîr và uning yaqinlàrining dàstlàbki bilimi và konikmàsigà
bàhî bårish;
oqitishning màqsàdi, màzmuni råjàsi, usuli và dàràjàsini àniqlàsh;
oquv råjàsini àmàlgà îshirish;
oqitish nàtijàlàrigà bàhî bårish.
Dàstlàbki bilim dàràjàsigà bàhî bårish
Dàstlàbki bilim dàràjàsigà bàhî bårish îdàmning ozigà kåràk bolgàn
bilim và konikmàlàrni, shuningdåk, u bilishi lîzim bolgàn màlumîtgà
nisbàtàn munîsàbàtini àniqlàshni nàzàrdà tutàdi.
Bàhî bårish mîbàynidà îdàmning yoshi, màlumîti và bilim dàrà-
jàsi, hîzirgi vàqtdàgi sîgligining àhvîli, ozini qàndày såzàyotgàni
và shifîkîr qoygàn tàshxisni nàzàrdà tutish kåràk bolàdi. Dàstlàbki
bàhî bårishdà shuni bilish kåràk: màlum kàsàllik bilàn îgriyotgàn
båmîrlàr ozigà xîs konikmàlàrni orgànishgà muhtîj bolàdi, màsàlàn,
tugmàni tàqib îlish, pîyàbzàlni kiyish, îvqàtlànish và hokazo.
Oqitishning màqsàdi, màzmuni råjàsi,
usuli và dàràjàsini àniqlàsh
Màvzuni hàr qàndày oquv dîiràsidà îlib bîrish mumkin. Hàm-
shiràlik ishi jàràyonidà oqitishning uchtà dîiràsini kozdà tutish kåràk.
Yaxshi tàshkil etilgàn màqsàd uch tàrkibiy qismdàn ibîràt bolàdi
(Måydjàr, 1984):
båmîr îldidàgi vàzifàlàr nimà (màsàlàn, «nimàni oqishi kåràk»,
«nimàni bilishi kåràk» và h.k.);
vàqt muddàt yoki vàqt îràligi «olchîv» (màsàlàn, «nînush-
tàdàn 20 minut kåyin», «bir hàftàdàn song» và h.k.);
kim và qàndày mîslàmà yordàm båràdi, qàysi shàrîit (màsàlàn,
«instruktîr yordàmidà», «qoltiqtàyoqdà», «mustàqil» và h.k.).
Psixîmîtîr dîiràdà oqitish màqsàdini quyidàgichà ifodalash mum-
kin: «båmîr hàr kuni ertàlàb 50 m màsîfàni mustàqil piyodà bîsishi
kåràk».
Oqitishning psixîmîtîr dîiràsidà màqsàdni ifîdàlàsh uchun bilim
và konikmàlàrni àniqlîvchi fål turkumi ishlàtilàdi: «båmîr ozi yozilà
îlishini bildirishi kåràk».
Oqitishning bilish dîiràsidàgi màqsàdini ifîdàlàsh uchun fikrlàsh
fàîliyatini àks ettiruvchi fål turkumidàn fîydàlànish lîzim: «Båmîr
îvqàt ràtsiînidà ozi uchun suyuqlik và tuz kàm bolishi kåràkligini
tushunàdi».
Oqitishning his etish dîiràsidà màqsàdni ifîdàlàsh uchun båmîr-
ning birîr hîdisàni såzishi, råàksiyasi và bàhîlàshini àks ettiruvchi fål
20
turkumidàn fîydàlànilàdi: «Båmîr kîlîstîmà bîrligini togri his
qilàdi».
Oqitish màqsàdlàrini àniqlàb îlgàch, uning màzmuni và uslubini
råjàlàshtirish kåràk.
Oqitish nàtijàlàrigà bàhî
Båmîrning dàstlàbki bilim
bårish.dàràjàsigà và konikmàsigà
bàhî bårish.
Oquv jàràyoni bîsqichlàri
Oquv råjàsini àmàlgà
Oqitishning màzmuni và
îshirish
uslubini råjàlàshtirish (båmîr
bilàn birgà).
Råjàdà vàqt (ertàlàb, kunduzi và h.k.) oqitish qànchà dàvîm
etishi korsàtilàdi. Àgàr båmîr oqitish nàtijàsidà bir nåchà konikmàgà
egà bolishi zàrur bolsà, oquv jàràyoni shundày qulày izchillikdà îlib
bîrilishi kåràkki, u chàrchàb qîlmàsin và ungà yoqàdigàn bolsin. Àvvàl,
eng îddiy, kåyinrîq ànchà muràkkàb konikmàlàr orgàtilàdi.
Hàmshirà hàr bir båmîr uchun ozigà xîs àlîhidà oqitish råjàsini
tuzishi zàrur. Màsàlàn, hàmshirà bîsh miyadà qîn àylànishining otkir
buzilishi bolgàn båmîr bilàn birgàlikdà (u ong îyogidà yaxshi turà
îlmàydi, ong qoli esà ishlàmàydi) oquv råjàsini quyidàgichà tuzàdi:
«Båmîr bir hàftàdàn song ozi mustàqil kiyinishi kåràk».
Ulàr shundày råjà tuzàdilàr: u àvvàl shimini kiyish, song pîyàbzàlini
và eng îxiridà koylàgini kiyishni orgànàdi, chunki båmîr koylàk
kiyishni eng qiyin ish dåb hisîblàydi.
Oqitish råjàsini àmàlgà îshirish
Hàmshirà tuzilgàn råjàni bàjàràr ekàn, oqitish uchun vàqtni togri
tànlàshi kåràk, vàqt båmîr màlumîtni yaxshi qàbul qilà îlàdigàn
dàràjàdà bolsin. Oqitishni hàmshirà vàqti båmàlîl bolgàndà, båmîr
ozini yaxshi såzàyotgàn, xîtirjàm vàqtdà îlib bîrgàn màqul. Àks
hîldà esà oquvni bîshqà pàytgà qîldirish kåràk. Àgàr båmîr nimà-
dàndir xàfà bolib turgàn bolsà, ungà orgàtilàyotgàn birîr hàràkàtni
bàjàrà îlmàsà, hàmshirà xîtirjàmlik bilàn sàbr qilishi và oqitishni
kåyinrîqqà qîldirishi kåràk.
Båmîrlàrni oqitish chîgidà màxsus àdàbiyotlàrdàn fîydàlànish
mumkin. Hàmshirà muhim màlumîtni tàkidlàr ekàn, oshà îdàm
uchun muhim bolgàn màlumît hàqidàgi fikrini bir jîygà toplàshigà
yordàm båràdi.
21
Båmîrlàrgà kop sàvîl bårish zàrur, shundà ulàr ozi egàllàgàn bilim
và konikmàlàrni nàmîyon etàdi. Ulàrni oqitilàdigàn màvzugà qiziqtirish
kåràk. Oqitish vaqtida, båmîr và uning yaqinlàri bårilàyotgàn màlumît-
làrni togri tushunàyotgànlàrigà ishînch hosil qilishi kåràk. Shu
munîsàbàt bilàn oqitish jàràyonidà oquv qànchàlik sàmàrà båràyotgàni
vàqtidà tåkshirib turilàdi. Ànà shu màqsàddà hàmshirà båmîrgà àniq
sàvîllàr bårib, ulàrgà jàvîb îlàr ekàn, yangi konikmàlàr qàndày
ozlàshtirilàyotgànini kuzàtàdi.
Àgàr bårilàdigàn màlumît judà kop bolsà, uni bir nåchà qismgà
bolish kåràk và vàqt-vàqti bilàn hàmshirà båmîrdàn «tushundingizmi?»
dåb soràb turishi kåràk. Xulîsà qilib, bàrchà màlumîtni qisqàchà
tàkrîrlàsh mumkin.
Oqitish nàtijàsigà bàhî bårish
Oqitish nàtijàlàrigà bàhî bårilàr ekàn, båmîrgà bîshqà kàsàllàr-
dà hàm sàvîllàr pàydî bolishini tushuntirishi kåràk. Båmîr
qiziqishini ràgbàtlàntirish uchun uni màqtàsh màqsàdgà muvîfiqdir.
U sàvîl bårsà, ungà qàràb: «Bu judà yaxshi sàvîl. Bu sàvîlni
bårgàningizdàn hursàndmàn» dåb qoyish kåràk. Àgàr hàmshirà
bårilgàn sàvîlgà jàvîb bårà îlmàsà, båmîrgà mån bu hàqsà
màslàhàtlàshib koràmàn, dåyishi lîzim. Màxsus atamalàrni
ishlàtmàgàn màqul, chunki båmîr bu atamalàrni tushunmàydi.
«Bàhîlîvchi» sàvîl bårib, buni xîhlàydimi-yoqmi, uning îldigà
qoyilgàn vàzifàni bàjàrishgà làyoqàti và yangi màlumîtdàn
fîydàlànà îlish-îlmàsligi tåkshirilàdi.
Båmîrdàn, xîhishigà korà, ozi îlgàn bilim và konikmàlàrni nà-
mîyish etishini iltimîs qilish kåràk. Båmîrgà hàmshirà bårgàn bàhî
nàtijàsini àlbàttà àytish kåràk: u îldigà qoyilgàn vàzifàni qànchàlik
yaxshi uddàlàgànini và ushbu àniq konikmàlàrni tolà egàllàb îlgànini
bilishi zàrur.
1.4. Ozbåkistîndà hàmshiràlik ishi tàlimi
tizimidàgi islîhîtlàr
Råspublikàmizdà otkàzilàyotgàn iqtisîdiy hàmdà sîgliqni sàqlàsh
tizimidàgi islîhîtlàr tàlim-tàrbiya và kàdrlàr tàyyorlàsh tizimini tubdàn
islîh qilishgà qàràtilgànligi hàmmàmizgà màlum.
Màmlàkàtimizdà qàbul qilingàn «Tàlim togrisidà»gi Qînun,
«Kàdrlàr tàyyorlàsh milliy dàsturi» hàmdà «Tàlim-tàrbiya và kàdrlàr
tàyyorlàsh tizimini tubdàn isloh qilish, bàrkàmîl àvlîdni vîyagà yåtkà-
zish togrisidà» gi fàrmînlàrdàn ibîràt hujjàtlàr islîhîtlàr uchun àsîs
bolib xizmàt qilmîqdà.
22
Ushbu qînun và fàrmînlàrning bàjàrilishi bîràsidà Vàzirlàr Màh-
kàmàsining bir qàtîr Qàrîrlàri qàbul qilindi.
Råspublikàmizdà qàbul qilingàn «Sîgliqni sàqlash tizimini islîh
qilish togrisidà»gi Pråzidånt fàrmînidà hàm tibbiyot sîhàsidà kàdrlàr
tàyyorlàshgà àlîhidà etibîr bårilgàn.
Råspublikàmizdà rivîjlàngàn màmlàkàtlàrning Hàmshiràlik ishi
mutàxàssislàri bilàn xàlqàrî hàmkîrlik àlîqàlàrini ornàtilishigà kàttà
àhàmiyat bårilmîqdà.
20 gà yaqin hàmshiràlàr Àngliya, Àmårikà, Shvåtsiya, Yapîniya,
Finlyandiya, Isrîil, Qîzîgistîn, Qirgizistîn và Ukràinà màmlàkàt-
làridà bolib, turli såminàr và kînfårånsiyalàrdà ishtirîk etdilàr và tàjribà
àlmàshdilàr. Ushbu såminàr và kînfårånsiyalàrdà qàtnàshishdàn màqsàd,
xîrij dàvlàtlàrining «Hàmshiràlik ishi» fàni boyichà tàjribàlàrini
orgànish, hàmkîrlikdà ish îlib bîrish, yangi zàmînàviy tåxnîlîgiyalàrni
ozlàshtirish, ulàrni sîgliqni sàqlàsh àmàliyotidà qollàsh và oquv
jàràyonigà tàtbiq etishdir.
Ozbåkistîn Råspublikàsi Sîgliqni sàqlàsh vàzirligi Jàhîn Sîgliqni
Sàqlàsh tàshkilîti (BYuRÎ VÎZ), Àmårikà Sîgliqni Sàqlàsh xàlqàrî
ittifîqi (ÀMSZ), Xàlqàrî hàmshiràlàr kångàshi (Jånåvà ÀSM), Buyuk
Britàniya Sîgliqni Sàqlàsh Vàzirligi (TÀSIS), Yapîniyaning «LSÀ»
àgåntligi, Àmårikàning fàxriylàr jàmiyati «YuMÀ-TÅTÀ-TÀU» hàmdà
Hàmdostlik màmlàkàtlàrining hàmshiràlàr àssîtsiàtsiyalàri bilàn ya-
qindàn àlîqàlàr ornàtgàn.
Jumlàdàn, Isrîil dàvlàti elchixînàsi huzuridàgi «Màshàv» màrkàzi
YuSÀID dàsturi àsîsidà Råspublikàmizdà ish tàjribàlàrni orgànish
màqsàdidà oquv kurslàri otkàzildi và råspublikàmiz hàmshiràlàri hàm
Isrîil dàvlàtidà bolib, hàmshiràlik ishi jàràyonini orgàndilàr và oz
bilim và màlàkàlàrini îshirdilàr.
Butun jàhîn màrkàziy bànkining «Çäîðîâüå 1-2» lîyihàsi àsîsidà
Jàhîn Sîgliqni sàqlàsh tàshkilîtining dàsturigà korà tibbiyot kîllåj-
làri oqituvchilàrining màlàkàsini îshirish bilàn bir qàtîrdà, qishlîq
vràchlik punkti hàmshiràlàrini tàyyorlàsh hàm kozdà tutilgàn.
1.5. Hàmshiràning rîli và vàzifàlàri
Hamshiralik ishi mustaqil yonalishga ega bolib, davolash ishi bilan
bir qatordan joy olishga haqlidir. Bu esa oz navbatida tibbiyot
hamshirasining vazifalari doirasini kengaytiradi, uni shifokor bergan
topshiriqlarning oddiy ijrochisi mavqeyidan juda yuqori pogonaga
kotaradi.
Bugungi kun hamshirasiga quyidagi majburiyatlar yuklatilgan:
1) bemorlar parvarishi;
2) kasallikning oldini olish;
23
3) sogliqni saqlash;
4) bemorlarni oyoqqa turgazish va reabilitatsiya masalalari.
Hamshiraning kuchli tashkilotchi, menejer, pedagog va psixolog bolishi
zamon talabidir. Zamonaviy hamshira mezonlariga mos kelish uchun
hamshira salomatlik meyorini va bemorlar parvarishi asoslarini bilib
qolmasdan, balki bemorlarning ruhiy holatini ham baholay bilishi zarur.
Hamshira kasallik simptomi va sindromlarini, kasallikka olib keluvchi
omillarni emas, balki har bir bemor uchun alohida:
individual parvarishning kompleks dasturini ishlab chiqishi;
albatta, shifokor maslahatiga asoslanishi;
bemorga ijtimoiy va psixologik yordam korsatishni tashkillash-
tirishni rejalashtirishi lozim.
Bugungi kunda hamshiralik ishining asosiy maqsadlari:
aholiga va davolash-profilaktika muassasalari rahbarlariga ham-
shiralik ishining hozirgi davrda dolzarbligi va ustuvor yonalishga ega
ekanligini tushuntirish;
hamshiraning professional majburiyatlarini kengaytirish yoli bilan
uning imkoniyatlarini ostirish va undan unumli foydalanish, aholining
hamshira xizmatiga bolgan ehtiyojini toliq qondirish;
yuqori saviyali tibbiyot hamshiralarini, hamshiralik ishi
menejerlarini hamda orta va oliy malumotli hamshiralarni tayyorlash
uchun oquv jarayonini taminlash va otkazish;
tibbiyot hamshiralarida oziga xos fikr yuritishni shakllantirish.
Hamshiralik ishining vazifalari esa:
xodimlar bilan ishlash boyicha boshqaruv va tashkilotchilik ishlarini
kengaytirish va rivojlantirish;
aholiga tibbiy xizmat korsatish jarayonida sogliqni saqlash va
boshqa tashkilotlar faoliyatini uygunlashtirish;
tibbiyot xodimlarining malaka va kasbiy mahoratini oshirish
boyicha ishlar olib borish;
hamshiralik ishi boyicha yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va
amalda tatbiq etish;
hamshiralik ishi boyicha maslahat ishlarini amalga oshirish;
hamshiralarni zamonaviy tibbiy axborot bilan ta^minlash;
profilaktika, sanitariya-targibot ishlarini olib borish;
hamshiralik ishi sohasi boyicha ilmiy izlanishlar olib borish;
hamshiralik ishini yaxshilash boyicha sifat mezonlarini ishlab
chiqish va uni amalda qollash va boshqalardan iborat.
Hàmshiràlik ishi fàlsàfàsi
Hîzirgi kundà «Umumiy fàlsàfà» tushunchàsi quyidàgichà ifî-
dàlànàdi.
24
Fàlsàfà bu subyåkt và îbyåktning ozàrî bîgliqligi và ulàr
munîsàbàtidàn hîsil boluvchi ozgàrishlàr hàqidàgi fàn.
Fàlsàfà và hàmshiràlik ishi. Bulàr ortàsidà qàndày bîgliqlik bolishi
mumkin? Hàmshiràlik ishi uchun fàlsàfàning zàruriyati nimàdà?
Hàmshiràlik ishi fàlsàfàsining mànîsi nimà?
Bu màsàlàlàr hàmshiràlik ishi nàzàriyasi boyichà otkazilgan
I Umumrîssiya ilmiy àmàliy kînfårånsiyasidà muhîkàmà qilindi (1993-
yil). Bundà hàmshiràlik ishini àsîslîvchi «hàmshirà», «båmîr», «hàm-
shiràlik ishi», «àtrîf-muhit» atamalàrigà àniqlik kiritildi và korsàtilgàn
subyåkt và îbyåktlàràrî munîsàbàtlàr àniqlàndi. Nihîyat mutàxàssis
hàmshirà qàndày àxlîqiy hislàtlàrgà egà bolishi kåràkligining àniq
qînun-qîidàlàri shàkllàndi.
Hîzirgi vàqtdà hàmshiràlik ishi fàlsàfàsining àsîsiy qînun-qîidàlàri
quyidàgichà:
«Hàmshiràlik ishi fàlsàfàsi» umumiy fàlsàfàning bir qismi bolib,
hàmshirà, båmîr, àtrîf-muhit munîsàbàti tizimini ifîdàlàydi. U àxlîq
và îdîbning umuminsîniy qînun-qîidàlàrigà àsîslànàdi. Bu fàlsàfà
màrkàzidà insîn turàdi. Hàmshiràlik ishi qàdimiy urf-îdàt, udumlàrgà
àsîslàngàn bolib, sàlîmàtlikni muhîfàzàlàsh, àtrîf-muhitni àsràsh bilàn
bîgliq insîniy ehtiyojlàrni qîndirishgà qàràtilgàndir.
Insîn hàyoti, qàdri và huquqlàrini hurmàt qilish hàmshiràlik ishi
fàlsàfàsining àsîsiy qînun-qîidàsi hisîblànàdi. Hàr bir shàxsgà bårilgàn
hàyot ilîhiy inîm hisîblànàdi. Bu jismîniy, fàlsàfiy, ijtimîiy, màdàniy,
àqliy và ruhiy rivîjlànish imkîniyati dåmàkdir. Hàmshiràlik ishi
fàlsàfàsining qînun-qîidàlàrini àmàlgà îshirish hàmshirà và jàmiyat
munîsàbàtigà bîgliq. Bu qînun-qîidàlàr hàmshiràning jàmiyat îldidàgi
jàvîbgàrligini và jàmiyatning hàmshirà îldidàgi jàvîbgàrligini tàlàb etàdi.
Jàmiyat sîgliqni sàqlàsh tizimidà hàmshiràlik ishining àhàmiyati
muhimligini tàn îlàdi, tàrgibît qilàdi và uni qînuniy hujjàtlàr îrqàli
qollàb-quvvàtlàydi. Hàmshiràlik ishining màqsàdi hàmshiràlik jàràyonini
àmàlgà îshirishdir. Hàmshirà oz ishini yuqîri màlàkà bilàn bàjàrishgà
hàràkàt qilàr ekàn, båmîrning qàdr-qimmàtini, ozligini, jàmiyat bilàn
chàmbàrchàs bîgliqligini và ijtimîiy ehtiyojlàrini hurmàt qilàdi và
himîya qilàdi.
Hîzirgi zàmîn hàmshiràlik ishi fàn và sànàt sifàtidà rivîjlànish
dàràjàsigà yetgàn. Àgàr jàmiyat hàmshiràgà nisbàtàn oz burchini bàjàrib
bîrsà, shundàginà hàmshiràlik ishi fàlsàfàsi rivîjini, hàmshiràlàr ijîdiy
imkîniyatlàrini îshirib bîrishini korish mumkin. Hàmshirà bilim và
konikmàlàrgà egà bolgàn mutàxàssis bolib, u pàrvàrish jàràyonidà
jàvîbgàrlikni his qilàdi và måhr-muruvvàt korsàtàdi. Hàmshirà jàmiyat-
dà fàîl shàxs bolib, båmîrni qulày pàrvàrish qilish uchun oz kàsbiy,
ruhiy sifàtlàrini tîbîrà mukàmmàllàshtirib bîràdi. Hàmshirà sîgliqni
sàqlàsh tizimining bîshqà xizmàtchilàri bilàn hàmkîrlikdà hàmdà ozi
25
mustàqil ràvishdà hàràkàt qilib, jàmiyat và hàr bir båmîr sàlîmàtligini
himîya qilishdàgi ehtiyojlàrini qîndiràdi. Båmîrni hurmàt qilish và
uning mustàqilligini tàminlàsh hàmshirà màjburiyatigà kiràdi. «Zàràr
yetkàzmàslik, yaxshilik qilish, hàmkîrlikni bilish và oz kàsbigà, båmîrgà
sîdiq bolish» bu màjburiyatning àsîsiy qînun-qîidàlàridir. Insîn
tugilgànidàn tî hàyotining îxirigàchà hàmshiràlik ishigà muhtîj bolàdi.
Shu bîis bu ish dàvîmli và kop qirràlidir.
Hàmshirà båmîrgà yordàm bårà turib, uning urf-îdàtlàri, qàdriyatlàri
và màslàgini hurmàt qilàdi. Båmîrning sîgligigà zàràr yåtkàzmàslik
uchun bàzi màlumîtlàrni yashirishgà hàm hàqlidir.
Hàmshirà ekîlîgiya muàmmîlàrini hàl qilishdà qàtnàshàdi.
Zàmînàviy hàmshirà otgàn dàvr buyuk hàmshiràlàri tàjribàsigà,
hàmshiràlik hàràkàti àsîschilàri Flîråns Nàytingåyl, Dàshà Såvàstî-
pîlskàya kàbilàr tàjribàsigà murîjààt qilgàn hîldà ish tutàdi. Hàmshi-
ràlàr kålàjàkkà intilgàn sàri hàmshiràlik ishini fàn và sànàt sifàtidà
rivîjlàntirib bîràvåràdi. Xàlqàrî bitimgà korà, hàmshiràlik ishi fàlsà-
fàsi 4 tà àsîsiy tushunchàgà tàyanàdi: 1) båmîr; 2) hàmshiràlik ishi;
3) àtrîf-muhit và jàmiyat; 4) sàlîmàtlik.
Bu tushunchàlàr quyidàgichà izîhlànàdi:
Båmîr bu hàmshirà pàrvàrishigà muhtîj và shu pàrvàrishni
îlàyotgàn insîn.
Hàmshiràlik ishi ozgàruvchàn shàrîitdà màvjud và kåyinchàlik
tugilishi mumkin bolgàn sàlîmàtlik muàmmîlàrini hàl qilishgà
qàràtilgàn tibbiy pàrvàrishning bir qismi, màxsus kàsbiy fàîliyat, fàn
và sànàtdir.
Àtrîf-muhit insîn hàyotigà tàsir etuvchi tàbiiy, ijtimîiy, ruhiy
îmil và korsàtkichlàr màjmuàsi.
Sàlîmàtlik àtrîf-muhit bilàn shàxs hàyotining bîgliqligi, shu
muhitgà insînning mîslàshuvi nàtijàsi.
Bu àsîsiy tushunchàlàrdàn tàshqàri, hàmshiràlik ishigà xîs bolgàn
bîshqà tushunchàlàrni hàm bilib îlish lîzim.
Insîn yagînà, oz-ozini idîrà qilà îlàdigàn biîlîgik tizim bolib,
fiziîlîgik, ruhiy và jismîniy ehtiyojlàri qîndirilishi nàtijàsidà osib-
unishi, àtrîf-muhit bilàn bîglànib bîrishi tàminlànàdi.
Hàmshirà hàmshiràlik ishi fàlsàfàsini himîya qiluvchi và hàmshirà
sifàtidà fàîliyat korsàtish huquqiga, kàsbiy ilmgà egà bolgàn mutàxàssis.
Hàmshiràlik ishi fàlsàfàsining àxlîqiy bålgilàrigà àxlîqiy burch,
qàdriyat và himmàt kiràdi.
Hàmshiràlik ishi fàlsàfàsini himîya qiluvchi hàmshirà quyidàgi àxlîqiy
burchni oz zimmàsigà îlishi kåràk:
yaxshilik qilish, rîst sozlàsh, zàràr yetkàzmàslik, båmîr huquqini
hurmàt qilish, bîshqàlàr burchini hurmàt qilish, oz sozidà turish,
sàdîqàtli bolish, båmîr mustàqilligini hurmàt qilish.
26
Hàmshirà intilàyotgàn màqsàdni bålgilîvchi àxlîqiy qàdriyatlàrgà
quyidàgilàr kiràdi: mutàxàssislik, sàlîmàtlik, sîglîm àtrîf-muhit,
mustàqillik, insîniy qàdriyat, måhr-muruvvàt.
Himmàt hàmshirà egà bolishi kåràk bolgàn shàxsiy sifàtlàrdàn
biri.
Himmàt bu insînning hulq-àtvîridàgi bålgilàr bolib, yaxshilikkà,
màsàlàn, bilim îlish, konikmà hîsil qilish, dàrdgà màlhàm bolish,
måhr-muruvvàt korsàtish, chidàmli, sàbr-bàrdîshli bolish, màqsàd
sàri intilishgà yetàklàydi.
Shundày qilib, hàmshiràlik kàsbini tànlàgàn insîn hàmshiràlik ishi
fàlsàfàsigà àsîslànuvchi àxlîqiy màjburiyatlàrni tolà qàbul qilishi kåràk.
Xàlqàrî hàmshiràlàr àssîtsiàtsiyasining vàkillàri qàbul qilgàn àxlîqiy
qînun-qîidàlàr tibbiyot hàmshiràlàri kîdåksini bålgilàydi.
1.6. Hàmshiràlik ishidà mulîqît và tibbiy hujjàtlàrni
yuritish tàrtibi
Hàmshiràlik ishidà mulîqît
Àyrim hîllàrdà psixîtåràpåvtik tàsir bàrchà dàvî turlàridàn ustun
turàdi. Shuning uchun mulîqît (muîmàlà) hàmshiràning ishidà muhim
rîl oynàydi. Muîmàlà bilimi hàmshirà uchun båmîr bilàn uning îilàsi,
shifîkîrlàr và bîshqà mutàxàssislàr bilàn birgà dàvîlàsh ishlàrini sàmàràli
îlib bîrish uchun kåràkdir. Hàmshirà xushtàbiàtliligi, bilimli va
màdàniyatli muîmàlàsi bilàn båmîr hàmdà uning îilàsi ishînchini và
hurmàtini qîzînishgà sàzîvîr bolàdi.
Mulîqîtni uch turgà bolish mumkin:
1. Ichki shàxsiy mulîqît insînning oz-ozi bilàn fikràn mulîqîti.
Fikràn råjàlàr tuzish, rivîjlàntirish, bîshqà insîn bilàn mulîqîtgà
tàyyorlànish. Màsàlàn, ichki shàxsiy mulîqîtdà oz-ozigà eslàtish:
båmîrgà tîmchi usulidà dîri yubîrishni tåkshirish kåràk, bu fikrni
îgzàki àytmàydi.
2. Ozàrî shàxsiy mulîqît 2 tàdan ortiq insînning suhbàti. Màsàlàn,
hàmshirà oz hàmkàsblàri bilàn fikr-tàjribà àlmàshinuvi.
3. Jàmîàtchilik mulîqîti bir insînning kishilar guruhi bilàn suhbàti.
Togri mulîqît insînning bir-birini tushunishini kuchàytiràdi. Tåks-
hiruvlàr nàtijàsidà îgzàki mulîqît (vårbàl) và sozsiz mulîqîtdàn
(nîvårbàl) insînning xàtti-hàràkàtidàgi kopginà yangiliklàr màlum
bolàdi.
Mulîqît tåxnikàsi:
Sàmàràli mulîqît 5 elåmåntdàn tàshkil tîpgàn:
yubîruvchi màlumît yubîruvchi;
màlumît yubîrilgàn màlumît;
27
kànàl yubîrilàyotgàn màlumît turi (îgzàki, yozmà, yuz-
koz ifîdàsi, qol hàràkàti hîlàti);
qàbul qiluvchi màlumît qàràtilgàn shàxs;
tàsdiqlàsh màlumît qàbul qilingànligi hàqidà tàsdiq.
Màlumît kànàllàri:
îgzàki gàp qàbul qiluvchi eshitàdi;
sozsiz mulîqît yuz ifîdàsi, qol hàràkàtlàri hîlàti bilàn qàbul
qiluvchigà tushuntirish;
yozmà màlumît soz yoki timsîllàr îrqàli qàbul qilàdi.
Bàzàn bir nåchà kànàl birgàlikdà qollànilàdi (màsàlàn, îgzàki,
song yozmà ràvishdà yoki îgzàki hàràkàtlàr bilàn bir vàqtdà).
Togri sàvîl bårish îrqàli mulîqît sàmàràli bolishi mumkin.
Sàvîllàr «yopiq» bolishi mumkin. Bu sàvîllàrgà qisqà «hà» yoki
«yoq» jàvîbi îlinàdi. «Îchiq» sàvîllàrgà nisbàtàn yopiq sàvîllàrgà
toliq jàvîb îlish mumkin: «Siz qilà îlàsizmi?», «Siz xîhlàysizmi?»,
«Sizgà kåràkmi?», «Sizdà bîrmi?» shu kàbilàrdàn bîshlànàdi.
Îchiq sàvîllàr: «Àytîlmàysizmi?», «Mångà korsàtà îlmàysizmi?»,
«Nimà?», «Qàchîn», «Qàndày». Sàvîl nîtogri bårilsà, mulîqît
sàmàràsiz bolàdi.
Kåràkli màlumîtlàr orgànilàyotgàn vàqtdà båmîrgà yoki qàrin-
dîshlàrigà sàvîl bårilsà «Måni tushundingizmi» dåb soràlsà, båmîr
«hà» dåb jàvîb båràdi. Hàqiqàtdà esà båmîr tushunmàgàn bolishi
mumkin. Àgàr båmîrgà «Måni togri tushungànligingizgà iqrîr bol-
mîqchi edim» dåyilsà, tàsdiqlîvchi jàvîb îlinib, mulîqîtning sàmà-
ràdîrligigà erishish mumkin.
Mulîqîtning 5 elåmånti bolgàn tàqdirdà hàm insîn bir-birini
tushunmàsligi hîlàti tåz-tåz uchràb turàdi.
Tushunmîvchilikning sàbàblàri hàr hil:
màlumîtning bårilishi tushunàrsiz yoki judà tåz, yoki judà pàst;
màlumît nîtogri îlingàn (màsàlàn, insîn yomîn eshitishi yoki
yozmà ràvishdà bårilgàn màlumîtni oqiy îlmàsligi mumkin);
yubîruvchi màlumît îlingànligi yoki tushunilgànligi hàqidà tàsdiq
îlmàgàn.
Vårbàl mulîqîtning 2 tà zàrur elåmånti màvjud: nimà gàpirilàyot-
gànligi và qàndày gàpirilàyotgànligi.
Nutq àniq và qisqà bolishi lîzim. Vårbàl mulîqît quyidàgi
hîlàtlàrdà sàmàràli bolishi mumkin:
såkin sozlànsà, nutq àniq bolsà, îsîn, qisqà jumlàlàr qollànsà;
màxsus atamalar kop ishlàtilmàsà, båmîr uchun atamalar
tushunàrsiz bolsà, båmîr atamalar màzmunini soràshgà uyalàdi và
mulîqît nàtijàsiz bolàdi;
hàr bir båmîr uchun àlîhidà nutq tåzligigà àhàmiyat bårilsà,
hàmshirà båmîr bilàn såkin sozlàshsà, båmîrdà fikrlàsh qîbiliyatini
28
togri bàhîlày îlmàyotgànligi hàqidà tushunchà hîsil bolishi
mumkin;
àgàr hàmshirà tåz sozlàshsà, båmîr «hàmshirà shîshàyapti» dåb,
qîlgàn nutqini eshitmày qîlishi mumkin;
mulîqît uchun togri vàqt tànlànsà, båmîr hàmshirà bilàn
mulîqîtgà xîhishi và qiziqishi bolsà, båmîr oz xîhishi boyichà
mulîqîtgà kirishishgà mîyillik bildirsà, bu eng yaxshi vàqt dåb
hisîblànàdi. Båmîr oz xîhishi bilàn àhvîli, pàrvàrish råjàsi, hàmshirà
muîlàjàlàri hàqidà sàvîl båràdi;
shifîkîr bilàn suhbàtdàn song kàsàllikning yomîn îqibàtlàri và
dàvîlànish sàmàràdîrligi hàqidà màlumît îlgànidàn song mulîqît
qilib bolmàydi;
nutq và tîvush îhàngigà àhàmiyat bårishi, sizning båràyotgàn
màlumîtingizgà jàvîb bårishi lîzim;
sizdàgi kàyfiyat båmîr bilàn mulîqîtgà tàsir qilàdi, gàpdà, sozdà,
tîvush îhàngida qàygurish, fàrqsizlik, gàzàb, qorquv, xàfàlik kàbi
hissiyotlàringizni nàmîyon qilmàslik zàrur;
tîvush bàlàndligini togri tànlàsh, sizni eshitàdigàn dàràjàdà
suhbàtlàshish lîzim, bàqirib gàpirish yaràmàydi;
sizni tushunishgànligi hàqidà xulîsà hîsil qilish uchun, insîngà
îchiq sàvîllàr bårish lîzim, «Siz tåkshiruvgà tàyyorlànàyapsizmi?»,
«Tåkshiruvgà tàyyorlànishni tushundingizmi?» kàbi sàvîllàr ungà îzîr
bårishi mumkin.
Båmîr bu kàbi yopiq sàvîllàr îlgàndà, màlumîtgà tushunmàgàn
bolmàsà hàm, «hà» dåb jàvîb båràdi.
Mulîqîtning sàmàràdîrligi uchun hàzil hàm ijîbiy tàsir qilàdi.
Pàrvàrish vàqtidà hàmshirà qiziqàrli sozlàr àytishi mumkin.
Àyrim xîrijiy mutàxàssislàrning tåkshiruvi shuni korsàtdiki, hàr
qàndày îgriqni qîldirishdà hàzil kàttà yordàm båràr ekàn.
Yozmà (nîvårbàl) mulîqîtning hàmshirà uchun àhàmiyati kàttà.
Bu mulîqîtdà quyidàgi korsàtkichlàr inîbàtgà îlinsà, sàmàràli bolishi
mumkin:
tîzà và chirîyli yozish (àgàr yozuvingiz xunuk bolsà, bîsmà
hàrf bilàn yozing);
hàrflàrning yirik-màydàligigà và ràngigà àhàmiyat bårish zàrur
(båmîrning korish otkirligi sust bolsà, îq qîgîzgà qîrà yoki kok
ràngdà bîsmà hàrflàr bilàn yozing);
xàbàrnîmàgà bàrchà màlumîtlàr kirgànligi hàqidà ishînch hîsil
qilish kåràk;
xàtîsiz yozishgà hàràkàt qilish lîzim, xàtî bilàn yozish hàmshirà
îbrosini tushirib yubîràdi;
tushunàrli và sîddà sozlàr bilàn yozish kåràk;
màlumîtlàrgà dàstxàt qoyish lîzim.
29
Yozmà mulîqîtning sàmàràdîrligi bir qànchà îmillàrgà bîgliq:
oqiy îlish, tushunish, korà îlish, yozilgàn màlumîtni tushunà
îlish (ozbåkchà, ruschà).
Shu bilàn bir qàtîrdà yozmà màlumît yanà sàmàràlirîq bolishi
uchun quyidàgi qîidàlàrgà àmàl qilish kåràk:
oqishni bilmàydigànlàrgà chizib korsàtish;
vàqtini àniq korsàtish (ertàlàb, kåchqurun);
ziyràk bolish, bàrchà màlumît kiritilgàn-kiritilmàgànligigà diqqàt
qilish.
Sozsiz (nîvårbàl) mulîqîtni qol, yuz ifîdàsi, hîlàt bilàn àmàlgà
îshirish mumkin.
Nîvårbàl mulîqîtni kàmdàn-kàm îdàm îngli ràvishdà nàzîràt qilà
îlàdi. Bu mulîqît yangi bilim kinåtikàsidà orgànilàyapti. Tåkshiruvlàr
nàtijàsi shuni isbîtlàdiki, yuz ifîdàsi và hàràkàtlàrdàn korà, îgzàki
mulîqîtni nàzîràt qilish îsîn ekàn. Màsàlàn, uyingizgà tànishingiz
kålgàndà xush kålibsiz, sizni korgànimdàn xursàndmàn dåyilsà hàm,
yuz ifîdàsidàn «mån bànd edim, kålmàsàngiz bolàr edi» mànîsini
ànglàsh mumkin. Shuning uchun nîvårbàl mulîqît hissiyot và fikrni
bildiràdi.
Àyrim hîllàrdà màlumît bårilàyotgàndà îdàm tànàsi hàm ishtirîk
etàdi. Îdàm qàdàm tàshlàshi, hàràkàtidàn hàm màlumît îlish mumkin.
Màsàlàn, îdàm shàxdàm, ozigà ishînch bilàn xînàgà kirishidàn ozigà
ishînch yoki gàzàbdàligini bilish mumkin. Xînàgà såkin kiràyotgàn
îdàm xàtti-hàràkàtidàn uning ishînchsizligini, qorqàyotgàni yoki
hàyajînlànàyotgànini bilish mumkin.
Bu misîllàrdàgi màlumîtni togri tushunish uchun yanà qoshimchà
màlumît îlish kåràk.
Hàmshirà îgzàki mulîqît qilà îlmàydigàn båmîrlàrni pàrvàrish
qilishidà nîvårbàl mulîqît qol kålàdi. Bundà uning hàràkàti, imî-
ishîràsi và yuz ifîdàsidàn màlumît îlish mumkin. Màsàlàn, mulîqît
vàqtidà båmîr qollàrini kokràk qàfàsigà chàlishtirib siqib tursà, uning
xàfàligi yoki hàyajînlànàyotgànini bilish mumkin. Yuz ifîdàsidàn judà
kop màlumît îlish mumkin.
Psixîlîglàr fikrichà, insînning yuzi «sîtsiàl signàllàrni qàbul
qiluvchi và yubîruvchi màrkàz», insîn yuzidà eng kop mànî tàshuvchi
kozlàr hisîblànàdi. Kozlàrgà qàràb àytilmày qîlgàn màlumîtlàrni
îlish mumkin. Àyrim vàqtlàrdà sozlàrdàn korà, kozlàrdàn kop
màlumît îlinàdi. Shuning uchun kozgà qàràb turib mulîqît qilish,
nîvårbàl mulîqîtning àsîsiy yoli hisîblànàdi.
Hàràkàtlàr tilidà qol muhim rîl oynàydi. Qol tushuntirilàyotgàn
nàrsàlàrning shàklini, hîdisà sîdir bolàyotgàn jîyni korsàtàdi. Qol
îdàmning hissiy hîlàtini bilishdà ishtirîk etàdi. Màsàlàn, îdàmning
nîtinchligini qollàrining toxtîvsiz hàràkàtidàn, ulàrni qirsillàtishidàn
30
bilish mumkin. Nîvårbàl mulîqîtning àsîsiy àspåktlàridàn biri
hàmshiràning tàshqi korinishidir. Àgàr hàmshirà did bilàn kiyinsà,
båmîrdà ungà nisbàtàn ishînch îrtàdi. Shuni àytib otish lîzimki,
turli màmlàkàtlàrdà ekîlîgiya, rivîjlànish, màdàniyat, dingà bîgliq
hîldà hàmshiràning tàshqi korinishi và ishigà tàlàblàr qoyilàdi.
Hàmshiràning yuz ifîdàsi båmîr bilàn mulîqîtgà såzilàrli dàràjàdà
tàsir korsàtàdi. Màsàlàn, kulgi sàlîmlàshuv yoki màqullàshni bildirsà,
qîvîqlàrini sîlish qîniqàrsizlik yoki jàhlni bildiràdi. Tåkshiruv nàtijàsidà
6 tà àsîsiy hissiyot: hàyrînlik, qorquv, gàzàb, bàxtiyorlik, xàfàlik,
kongilsizlik àniqlangàn.
Hàmshirà bîglàm qoyayotgànidà, kàsàllikning îgirligi và nàtijàsi
hàqidàgi sàvîllàrgà jàvîb båràyotgànidà båmîrlàr uning yuz ifîdàsigà
qàràb turàdi, shuning uchun yuz ifîdàsini bîshqàrà bilish lîzim. Båmîr
tànàsining hîlàti, hàràkàti uning jismîniy và ruhiy hîlàtini ifîdàlàydi.
Vårbàl và nîvårbàl mulîqît birgàlikdà bir vàqtdà bolàdi. Shuni àytib
otish lîzimki, màlumîtni qàbul qilishdà nîvårbàl mulîqît koprîq
rîl oynàydi. Mulîqîtning ikkàlà turi bir-birini toldiradi. Insînning
ruhiy hîlàtini ifîdàlàshdà nîvårbàl signàllàr sàmàràli nàtijà båràdi,
bundàn tàshqàri vårbàl mulîqît màlumîtni yubîrishdà îddiy vîsità
hisîblànàdi. Vårbàl mulîqîtning sàmàràdîrligi oylàsh, gàpirish, eshitish,
oqish và yozishni bilà îlishgà bîgliq.
Nîvårbàl usul qol bilàn yelkàni silàsh yoki quchîklàsh
hàmshiràning båmîrgà bîglànishini, ruhiy qollàb-quvvàtlàshini,
màqullàshini ànglàtàdi. Hàmshiràlik ishi boyichà mutàxàssislàr
båmîrning hîlàtini bàhîlàshdà nîvårbàl mulîqît, yani qol bilàn
ushlàsh, tågish màhîràtidàn guvîhlik båràdi dåyishàdi.
Ishînchli mulîqît. Îdàm qàndày mulîqîtni tànlàshidàn qàti nàzàr,
màlumît bårilàyotgàn îdàmgà maqul kålishi kåràk. Bundà ishînchli
mulîqît turi togri kålàdi. Màlumît ishînchli, mànîli, yuqîri sàviyali
bolsà, màlumît qàbul qiluvchi îdàmning ishînchi îrtàdi. Àyrimlàr
ozigà ishînib, ishînchli mulîqîtni àgråssiv muîmàlà bilàn àlmàshtiràdi.
Shuning uchun bu mulîqît ànchà oylàb, tànlàb qilinàdi và qàndày
tàsir qilishi hàqidà hàm oylàsh lîzim bolàdi. Båmîr hàmshiràgà
nisbàtàn qopîllik qilàyotgàndà quyidàgi korsàtmàlàrgà riîya qiling:
båmîrning gàpini hàqîràt dåb tushunmàng, àyrim îdàmlàr ulàrni
bîshqà birîv xàfà qilgàn bolsà hàm, sàlbiy his-hàyajînni îldigà kålgàn
îdàmlàrgà tokib sîlàdi;
xîtirjàm bolmàguningizchà chuqur-chuqur nàfàs îlib, 10 yoki
20 gàchà sànàng;
àgàr tilingizgà kongilsiz soz kålsà, xînàdàn chiqib kåting (båmîr
xàvfsiz hîlàtdà bolsà);
tànàffus qiling, îchiq hàvîdà àylànib kåling yoki suv ichib
yubîring;
31
bolib otgàn vîqåàni hurmàt qilgàn kishingizgà àytib bårishingiz
mumkin;
hàmshiràgà hurmàtsizlik qilgàn båmîr bilàn qàytà suhbàtlàshib,
hàmshirà oz vàzifàlàrini dàvîm ettirishini tushuntiring.
Shundày hîlàtlàrdàn song, nîqulày àhvîlgà tushib qîlish mumkin.
Nîqulày àhvîlgà qàràmày, mulîqîtni dàvîm ettirish uchun korsàtmàlàr:
bir nåchà dàqiqàgà tànàffus qilish lîzim, tinchlànmîq, kåchirà-
yotgàn hissiyotini oylàmàslik, hàmsuhbàt mulîqîtigà diqqàtni qàràtish;
suhbàtdîshigà qiziqish bilàn qàràsh, yuz ifîdàsidà, hàràkàtlàridà
båmîr hàmshirànig qiziqishini såzishi lîzim;
båmîrni suhbàtgà qàytà tàklif etib: «Ozingizni qàndày his
qilàyapsiz?», «Ozingiz yolgiz qîlgingiz kålàyotgànigà ishînchingiz
kîmilmi?» dågàn sàvîllàr bårishi lîzim;
àyrim hîllàrdà hàmsuhbàt màlumîtini ozingiz toldirishingiz
mumkin: «Siz îilàngizni chindàn hàm sîginàyapsizmi?»
hàmsuhbàtni tinglàsh àyrim hàmshiràlàr uchun yagînà yordàm
hisîblànàdi.
Båmîr sàvîllàrigà jàvîb qidiràyotgànligini hàmshiràning ozi såzib,
jàvîb bårà îlmàsà, jàvîb bårà îlàdigàn îdàmni tîpish và båmîr
sàvîllàrigà jàvîb bårishni iltimîs qilish kåràk.
Ijtimîiy qollàb-quvvàtlàsh. Sàmàràli mulîqît, ijtimîiy qollàb-
quvvàtlàshdà kàttà yordàm korsàtish îdàmning bolàyotgàn hîdisà-
làrgà munîsàbàtini ozgàrtiràdi. Ijtimîiy qollàb-quvvàtlàsh vårbàl và
nîvårbàl usullàr bilàn àmàlgà îshirilàdi. Îdàmning tàshqi korinishi
hàqidà ijîbiy xulîsà, yordàm uchun tàshàkkur, tushunish, erishgàn
nàtijàlàrini và oz-ozigà xizmàt qilishni ràgbàtlàntirish vårbàl ijtimîiy
qollàb-quvvàtlàshgà imkîn bolàdi.
Båmîrgà tågish, quchîqlàsh, kulgu, bîsh irgàsh nîvårbàl ijtimîiy
qollàb-quvvàtlàshdir.
Ijtimîiy qollàb-quvvàtlàsh:
îdàmning sîgligigà ijîbiy tàsir qiluvchi xàtti-hàràkàtlàrini
mustàhkàmlàydi, hàr dîim hàm ijîbiy nàtijà båràvårmàydi, hàràkàt-
làringizni dàvîm ettiràvåring, nîumid bolmàng, bu hàràkàtlàr tàkrîr-
tàkrîr qàytàrilsà, sàmàràli bolàdi.
Tibbiy hujjatlar turlari va ularning yuritilishi
Tibbiy hujjatlar bemorlarga xizmat korsatayotgan shifokorlar (da-
volovchi, navbatchi, maslahatchi va boshqalar) ortasida, turli xil da-
volash va profilaktika muassasalari va ishlab chiqarish korxonalari
ortasida aloqa boglash va izchillik bilan ish olib borishga imkon beradi.
Tibbiy hujjatlarga asosan shifokor imzo qoyadi, ular uchun shifo-
korning ozi masuldir. Tibbiyot hamshirasi unga hujjatlarni toldirishda
32
yordam beradi. Hamshiraning hujjatlarni rasmiylashtirish ishidagi ulushi
uning umumiy va tibbiyotga oid malumotlarni qay darajada egalla-
ganligiga bogliq. Hamshiraning bu jihatdan faol yordami har bir daqiqa
ganimat bolgan poliklinika qabulida alohida ahamiyat kasb etadi va
shifokor yozuv-chizuvlardan qancha ozod qilinsa, u bemorga shuncha
kop vaqt ajrata oladi va etibor bilan qaraydi.
Statsionarda yuritiladigan asosiy hujjatlar
Statsionarlarda hujjatlarni yuritish tibbiyot xodimidan katta masu-
liyat talab qiladi. Chunki har bir hujjat bemor haqida malumot beruvchi
asosiy manba bolib, kasallikning kechishi, bemor ahvolidagi ozgarishlar,
olib borilayotgan muolajalar va boshqalar haqida aniq va togri
xulosalar chiqarishda yordam beradi.
Statsionarda yuritiladigan barcha hujjatlar yuridik ahamiyatga ega
bolib, unga ozgartishlar kiritish aslo mumkin emas.
Statsionardagi hujjatlar bemor kasalxonadan chiqib ketgach, maxsus
bolim tibbiy-statistika xonasiga topshiriladi va u yerda belgilangan
muddatgacha saqlanadi. Ushbu bolim yoki xonada kasalxonadagi barcha
hisobotlar ham olib boriladi.
Statsionarda yuritiladigan asosiy hujjatlardan ayrimlari haqida
malumot keltiramiz.
1. Statsionarda bemorning kasallik tarixi quyidagilardan iborat: a) hujjat
qismi; b) bemorning shikoyatlari; uning turmush tarzi va hozirgi kasallik
tarixi; d) uni tekshirish (kozdan kechirish, paypaslab korish, tukillatib va
eshitib korish) natijalariga kora hozirgi ahvoli haqida malumotlar; g)
kundalik; e) davolashning yakuni va uning natijalari, xulosa (epikriz).
Kasallik tarixining hujjat qismini toldirish tibbiyot hamshirasining
vazifasi hisoblanadi, unda bemorning ismi-sharifi, uning jinsi, manzili,
kasbi va ish joyi, kasalxonaga keltirilgan kuni va vaqti yozib qoyiladi.
Bundan tashqari, tibbiyot hamshirasi laboratoriya va boshqa tekshiruv-
larning natijalarini xronologik tartibda kasallik tarixiga muntazam tikib
borishi shart. Shifokor olchashni tayinlaganda hamshira bemorning
haroratini, sutkalik balgam miqdorini har kuni yozib boradi, har haftada
sanitariya tozalovi qilingan kunni yozib qoyadi va harorat varaqasini
toldiradi. Hamshira shifokor korsatmalarini yoki haroratni yozayot-
ganida kasallik tarixi oz joyida turganligini tekshirishi lozim.
Kasallik tarixi tibbiyot hamshirasi postidagi qulflanadigan qutida
saqlanadi. Bemorga uning kasallik tarixini berish, unga kasalligi yoki
laboratoriya tekshiruvi natijalari togrisida malumotlarni korsatish
man etiladi. Bolimdagi kasallik tarixining yoqolishi jinoiy ish hisob-
lanadi va aybdor qonun boyicha jazolanadi. Shuning uchun tibbiyot
hamshirasi kasallik tarixini ehtiyotkorlik bilan saqlashi kerak.
33
2. Bemorlarni qabul qilish va gospitalizatsiyadan bosh tortish daftarini
qabulxona bolimida navbatchi hamshiralar tutadi, undan bemorlar
togrisida malumotlar berish uchun foydalaniladi, chunki bu hujjatda
pasport malumotlarigina emas, balki qaysi davolash muassasasi, qanday
tashxis bilan yuborilgani, uning qaysi bolimga va palataga yotqizilgani,
agar chiqarilgan bolsa, nima sababdan, qachon, qayerga chiqarilgani,
olgan bolsa olimi togrisidagi malumotlar boladi. Bemor olgan
bolsa, uning olganligi haqidagi hujjatni FHDYo uchun murdani yorgan
shifokor toldiradi va qabulxona bolimiga beradi. Olganlik togrisida
malumotlar maxsus daftarda qayd qilinadi (ularni xatosiz va tushunarli
qilib toldirish kerak, chunki tuzatilgan va siyoh tokilib ketgan malumot-
lar FHDYo da qabul qilinmaydi).
3. Bemorning kasalxonaga kelganligi va ketganligi togrisidagi daftarni
har bir bolimda katta hamshira olib boradi, unga pasport malumot-
laridan tashqari, bemorning kelgan va ketayotgan vaqtidagi sogligi,
bolimda yotgan kunlari, kasallik varaqasining tartib raqami va uning
necha kunga berilganligi yozib qoyiladi.
Bundan tashqari bolimning katta hamshirasi dori-darmonlar, zaharli
va kuchli tasir qiluvchi moddalarni sarflash daftarini tutadi, dorixonadan
dorilar yozdirib oladi.
Katta hamshira tibbiy asboblar uchun moddiy masul xodim, u
inventarlar daftarini tutadi, xojalik hamshirasi ich kiyim va choyshab-
lar uchun moddiy masul bolib, ularning hisobini olib boradi. Navbatchi
hamshiralar va palata hamshiralari davolash korsatmalari daftarini
tutadilar, porsionniklar belgilaydilar, bir smenada sarf bolgan narkotik
moddalarning hisobini olib boradilar, davo vositalarini soatlik grafik
boyicha qabul qiladigan bemorlarga xususiy chizmalar chizadilar.
Bolimning navbatchi hamshirasi bemorlarning harakati togrisidagi
malumotni tuzadi: kun boshida qancha bemor borligi, qancha bemor
kelgani, qanchasi ketgani (uyiga jonatilgani, boshqa kasalxona va bolim-
larga otkazilgani, olgani) va keyingi kungacha qancha bemor qolganini
yozib boradi.
4. Kasalxonaga tushgan bemorni qayd etish kartasini tibbiyot
hamshirasi kasallik tarixidagi malumotlar asosida toldiradi va uni bemor
kasalxonadan chiqarilgandan song statistika bolimiga jonatadi.
5. Statsionarda turli malumotnoma va yollanmalar yozib beriladi.
6. Hozirgi yangi joriy etilishi mumkin bolgan hamshiralik kasallik
tarixnomasi ham tibbiyot hamshirasi toldirishi zarur hujjatlar qatoriga
kiradi (u haqda darslikning oldingi qismida malumot berilgan).
Bulardan tashqari statsionarda bemorda otkaziladigan turli davolash-
diagnostika amaliyotlarini qayd qilib borish uchun, bolim turidan kelib
chiqqan holda, turli jurnallar ham yuritiladi.
3 Zakirova K.U.
34
KUNDÀLIK HÀYOT FÀÎLIYATIDÀ
HÀMSHIRÀLIK PÀRVÀRISHI
2.1. Kundàlik hàyot fàîliyatidà hàmshiràlik pàrvàrishi
hàqidà tushunchà
Kundalik hayot faoliyatida hamshiralik parvarishi
Insonlarning kundalik hayot faoliyati salomatlik bilan chambarchas
bogliq. Salomatlik atrof muhit bilan shaxs hayotining bogliqligi
shu muhitga insonning moslashuvi natijasidir. Jahon sogliqni saqlash
tashkiloti salomatlikka quyidagicha tarif beradi. «Salomatlik kasallik
yoki jismoniy nuqsonning yoqligi emas, balki insonning jismoniy, ruhiy,
ijtimoiy jihatdan osoyishtalik holatidir».
Kundalik hayot faoliyati soglom hayot kechirish uchun zarur bolgan
va har kuni takrorlanib bajariladigan hatti-harakatlar bolib, oz ichiga
insonning jismoniy, ruhiy, ijtimoiy, madaniy faoliyatini qamrab oladi.
Kundalik hayot faoliyati Xendersonning «Hamshiralik ishi asosi nimani
tashkil qiladi?» qolyozmasida yozilganidek, bu insonlarning ovqatlanishi,
fiziologik chiqaruvi, kiyinib yechinishi, tozalikka rioya qilishi, jismoniy
faoliyati, dam olishi, uyqu, seks, kongilochar tadbirlarda qatnashishi,
bilim olishi va mehnat qilishidan iborat. Ushbu ehtiyojlarning qondirilishi
inson salomatligida muhim rol oynaydi.
Kundalik hayot faoliyatida insonlar oz-ozini parvarish qilishi, oz
salomatligi uchun qaygurishi, kasalliklarning oldini olishi zarur. Oz-
ozini parvarish qilish inson tomonidan mustaqil bajariladigan hatti-
harakatlardir. Agar inson oz-ozini parvarish qila olmasa, yani jismoniy,
ruhiy va ijtimiy yordamga muhtoj bolsa, tibbiyot hamshiralari yoki
oila azolari unga yaqindan yordam beradi. Hamshiralik parvarishi hayot
uchun zarur bolgan korsatkichlarni baholashdan boshlanadi. Hamshira
bemor bilan muloqat qilib, uning muammolari haqidagi malumotlarni
yigadi. Malumot yigishda hamshira barcha axloqiy normalarga rioya
qilishi zarur.
Salomatlikka tasir etuvchi asosiy omillar
Aholi salomatligiga salbiy tasir etuvchi yoki xavf tugdiruvchi ornillar
xilma-xil bolib, bir vaqtning ozida tasir korsatadi.
Salomatlikka tasir etuvchi omillarga quyidagilar kiradi:
1. Tashqi muhit omillari. Inson oz atrofini orab olgan tashqi muhit
bilan ozaro munosabatda boladi. Suv, havo, osimliklar, hayvonot
II B Î B
35
dunyosi, oziq-ovqat mahsulotlari, yashash joyi, kiyim-kechagi, shovqin,
tebranish, radiatsion nurlanish, turli dori vositalari, biologik profilaktik
preparatlar, zamonaviy havo laynerlari, qishloq xojalik zararkunan-
dalariga qarshi ishlatiladigan xilma-xil zaharli kimyoviy moddalar va
boshqalar insonni orab olgan muhit hisoblanadi, sanab otilgan omillar
esa insonning jismoniy va ruhiy salomatligiga bevosita tasir korsatadi.
Yashash sharoitidagi ijtimoiy muammolar ham inson salomatligiga tasir
qilishi mumkin.
Atrof-muhitning ifloslanishi tufayli biosferada kopayib borayotgan
niutagen (onkogen, teratogen) omillar tasiri irsiy kasalliklarning
kopayishiga sabab boladi.
2. Salomatlikka salbiy tasir etuvchi omillardan biri notogri va
tartibsiz ovqatlanish bolib, azolar normal faoliyatining buzilishi va
kasalliklar kelib chiqishida muhim orin egallaydi. Organizm yetarli
darajada oziq moddalar bilan taminlanmasligi natijasida uning hi-
moya xususiyatlari pasayib, kasallik paydo bolishi uchun zamin
yaratiladi, tez charchash, ish qobiliyatining pasayishiga olib keladi.
Bolalarning yetarlicha ovqatlanmasligi ulaming osish va jismoniy
rivojlanishini kechiktiradi.
3. Gipodinamiya (yunoncha hipo kam, past va dinamic kuch)
mushaklarning yetarli darajada ishlamasligi, qisqarish kuchining kamayib
ketishi bolib, odatda doimo otirib ishlash, kam harakatlilik, umuman
mushaklarga tushadigan ogirlikning kamayib qolishi tufayli kelib
chiqadigan gipokineziya, yani odam harakat faolligining kamayib ketishi
demakdir. Odam uzoq kasal bolib yotganida ham unda gipodinamiya
kuzatiladi.
Jismoniy faollik kamayib qolar ekan avvaliga quvvat sarfi kamayib,
song toqimalarning qon, kislorod va oziq moddalar bilan tamin-
lanishi yomonlashadi. Yurak mushak tolalarining tuzilishida ozgarishlar
paydo bolib, azolardagi idora etuvchi tuzilma holati, jumladan
garmonal va nerv sistemasining ishi buziladi. Gipodinamiyada mushak-
lardan markaziy nerv sistemasiga borib turadigan signallar kamayib
qoladi, bu esa bosh miya faoliyatiga yomon tasir qiladi, chunki
markaziy nerv sistemasi tonusini saqlab turishda, qon aylanishi bilan
moddalar almashinuvining idora etilishida mushaklar faoliyati muhim
ahamiyatga ega.
Harakat faolligi keskin susayganda suyaklar tuzilishi ham ozgaradi.
Mushaklar atrofiyaga uchrashi munosabati bilan organizmni yog bosadi,
moddalar almashinuvi izdan chiqib, markaziy nerv sistemasining holati
ozgaradi, odam tez toliqadi (astenizatsiya sindromi). Yurak tomir
sistemasining faoliyati ozgaradi, yurak qisqarishlarining kuchi kamayadi,
qon tomirlar holati yomonlashadi; bunda avvaliga odam tez yurganida
salga hansirab qolishi, yuragining tez-tez urishi, jismoniy ish vaqtida
36
yurak sohasi ogrishi kuzatiladi. Keyinchalik esa ateroskleroz,
gipertoniya kasalligi kelib chiqishi mumkin.
Kam harakat qilish, kop otirish natijasida muskullar erta quvvatsiz-
lanib, boshashib qoladi, kishining qaddi bukilib, fiziologik qarish
jarayoni tezlashadi.
4. Zararli odatlar. Alkogolizm ashaddiy ichkilikbozlik, ayrim
kishilarning oz salomatligi va mehnat qobiliyatiga, shuningdek jamiyat
farovonligiga zarar yetkazadigan darajada muntazam ravishda meyori-
dan ortiq spirtli ichimliklar ichishidir.
Spirtli ichimliklar odam organizmidagi hamma tuzilmalar va azolarga
salbiy tasir korsatadi. Odam ozi ichayotgan ichkilik miqdorini bilmay,
meyorini yoqotib qoyadi, natijada markaziy va periferik nerv sistemasi
faoliyati buzilib, ruhiy xastaliklar, nevroz va boshqa kasalliklar paydo
boladi, ichki azolar faoliyati ishdan chiqadi. Ichkilikbozlik (hatto
biror tasodif bilan ichilganda ham) odam ruhiyatining ozgarishi, yani
mast holatda oz joniga qasd qilish va boshqa baxtsiz hodisalarga ham
sabab bolishi mumkin.
Ichkilikning zaharli tasiri moddalar almashinuvining buzilishi, nerv
sistemasining zararlanishiga olib keladi. Kop ichadigan odamda koz
xiralashib, bazan quloq ham ogirlashib qoladi. Ichkilikning medaga
tasiri natijasida barcha funksiyalari buzilib, surunkali alkogol gastritiga
sabab bolishi mumkin. Ichkilikbozlik ayniqsa jigarga zararli tasir
korsatadi: odam hadeb ichaveradigan bolsa, jigar sirrozi yuzaga keladi.
Alkogolizm pankreatit, qand kasalligi, stenokardiya va miokard infarkti
xastaliklariga ham sabab boladi. Mudom ichib yurgan kishi barvaqt
qarib, nogiron bolib qoladi.
Tamaki chekish kishi sogligiga jiddiy putur yetkazadigan eng
zararli odatlardan biridir. Tamakining vatani Janubiy Amerika. Tama-
kini ispanlar XVI asrda Yevropaga keltirishgan. Dastavval tamakini
hidlash yoki chaynash odat bolgan. Bora-bora u chekiladigan boldi,
chunki tamaki chekilganda undagi asosiy modda nikotin organizmga
kuchliroq tasir etadi. Nikotin markaziy va periferik nerv sistemasiga
vaqtincha qozgatuvchi tasir korsatadi, arterial qon bosimini oshiradi,
mayda tomirlarni toraytiradi, nafasni tezlashtiradi, meda shirasini
kopaytiradi. Nikotin bilan birga tamaki tutuni ham azolarni zaharlaydi,
shuning uchun chekmaydigan kishilarning chekilgan xonada bolishi
ham zararlidir.
Tarkibida yonish mahsuloti bolgan tamaki tutuni bilan nafas
olinganda arterial qondagi kislorodni kamaytirib yuboradi (kislorod
tashuvchi gemoglobin ozining kislorodni biriktirib olish faoliyatini
yoqotadi). U bronxlar shilliq pardasiga tasir korsatib, surunkali bronxit
va opka emfizemasiga sabab boladi. Tamaki chekuvchilar tez-tez
yotaladigan bolib qolishadi.
37
Chekish kopincha ogiz boshligi, tomoq, bronx va opkaning xavfli
osmalariga sabab boladi. Surunkasiga uzoq vaqt chekish tez qarishga
sabab boladi.
Nikotin ayniqsa homilador ayollar uchun zararli bolib, bunda bola
zaif va kasalmand bolib tugiladi. Emizikli ayollarning chekishi ham
bola sogligiga xavfli tasir korsatadi.
Nikotin ateroskleroz, gipertoniya, gastrit, gastroenterokolit, miokar-
diodistrofiya va bazi bir endokrin kasalliklaming kechishini
ogirlashtiradi. Chekishdan voz kechmay turib yara kasalligi, trombo-
flebit, obliteratsiyalovchi endarteriit, Reyno kasalligi, stenokardiya,
miokard infarkti kabi xastaliklardan tuzalish mumkin emas.
Narkomaniya (yunoncha narke karaxtlik va mania telbalik,
jahl, shod-xurramlik) bangilik, giyohvandlik, narkotik tasirga ega
moddalarni qabul qilish natijasida kelib chiqadigan kasallikdir. Ushbu
xastalik bilan ogrigan kishining jismoniy va ruhiy faoliyati xumorini
bosadigan tegishli narkotik modda istemol qilishiga bogiiq. Quyidagi
ikki holda narkotik moddalarga organib qolish mumkin. Birinchi holda
kishi oz xohishidan tashqari, etiborsizligi natijasida narkotik moddalar-
ga organib qoladi. Bunday bangilik kopincha vrach buyurgan narkotik
moddalarni notogri qabul qilish natijasida kelib chiqadi.
Ikkinchi hol ongli ravishda kayf qilish maqsadida narkotik moddalarga
organishdir. Bangilikka odatda ozini tiya bilmagan ruhan zaif, irodasi
kuchsiz, birovlarga taqlid qiluvchi, xumorni tarqatishdan boshqa narsani
bilmaydigan ota xudbin kishilargina beriladilar. Bunga mubtalo
bolganlar narkotik moddalarni qayta-qayta va kop miqdorda istemol
qilgisi kelaveradi. Keyinchalik esa narkotik moddalarni qabul qilmasdan
turolmaydigan, u bolmasa ozini xuddi «biror narsa yetishmayotganday»
his qiladigan bolib qoladi. Bunday ahvoldan qutulish va ozini biroz
yengil his qilish uchun yana narkotik moddaga ruju qiladi. Shu tariqa
narkotik moddalarga moyillik bangilik kelib chiqadi. Avvaliga
bangilarda ruhiy ozgarishlar (tajanglik, kayfiyat buzuqligi, xotira
pasayishi) paydo bolgan bolsa, keyinchalik jismoniy ozgarishlar
(terlash, yurak oynashi, ogiz qurishi, ozib ketish, qol oyoq titrashi,
rangining siniqishi, koz qorachigining kengayishi) avj oladi. Agar bangi
oz vaqtida narkotik moddalarni qabul qilmasa, yuqoridagi holatlar
kuzatiladi.
5. Ruhiy-emotsional zoriqishlar hozirgi davrda kishilar salomat-
ligiga tasir etuvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Odam organizmi-
ning normal faoliyati uning ruhiyati qay darajadaligiga bogliq.
Odamlar ruhiyati va kayfiyatidagi har qanday ozgarishlar azo va
sistemalarning faoliyatiga bevosita tasir korsatadi. Odamning ruhan
ezilishi, kongliga ogir botadigan kechinmalar va hayotidagi turli salbiy
voqealar ruhiy zoriqishlarga olib keladi.
38
Ruhiy-emotsional zoriqishlar natijasida odamlarda gipertoniya,
stenokardiya va miokard infarkti, qolaversa, ruhiy kasalliklar, zararli
odatlarga ruju qilish kabilar kelib chiqadi.
Ayollarda ruhiy-emotsional zoriqishlar ayniqsa, homiladorlik davrida,
uning dastlabki uch oyida ota xavfli asoratlarga sabab bolishi mumkin.
Aholi turmush tarzining yaxshilanishi, ijtimoiy sharoitning bar-
qarorlashuvi ruhiy-emotsional zoriqishlarning oldini olishning asosiy
shartlaridandir.
Yuqorida sanab otilgan salomatlikka salbiy tasir qiluvchi omillar
haqida tushunchaga ega bolish, ularni bartaraf etish har bir kishining
bevosita oziga bogliq. Buning uchun esa soglom turmush, uning
tarkibiy qismlari nimalardan iboratligi haqida aholi orasida tushuntirish
ishlarini olib borish lozim.
2.2. Tànà biîmexànikàsi và båmîr xàvfsizligini
tàminlàsh
Îgir båmîrlàrni pàrvàrish qilish jàràyonidà ortàchà màlàkàli tibbiy
xîdimlàr jismîniy zoriqishgà duchîr bolàdi. Båmîrning orindàgi
vàziyatini ozgàrtirish, tuvàk qoyish, zàmbil và àràvàchàlàrni, àppà-
ràtlàrni jîydàn-jîygà îlib yurish kàbi ànchà îgir ishlàr umurtqà
pîgînàsi shikàstlànishigà sàbàb bolishi mumkin.
Tànà biîmåxànikàsini bilish shikàstlànishlàrning îldini îlish àsîsidir.
Otirish-turishning hàm qîidàlàrini bilish lîzim. Otirish vàziyatining
qîidàlàri quyidàgichà:
1) tizzàlàr sîndàn yuqîri vàziyatdà bolishi shàrt (bu hîlàt tànà
îgirligi umurtqà pîgînàsining bål bolimigà tushishini kàmàytiràdi);
2) îrqàni togri tutish lîzim, qîrin muskullàri tàràng bolishi kåràk;
3) yålkàlàrni rîstlàb, simmåtrik hîldà tutish kåràk;
4) otirgàn vàziyatdà ogirilish uchun, fàqàt kokràk và yålkàlàr
bilàn emàs, bàlki butun gàvdà bilàn ogirilish lîzim.
Àgàr hàmshiràning ish fàîliyati stuldà otirib fàîl hàràkàt và ogiri-
lishlàr bilàn bîgliq bolsà, undà bu stul àylànàdigàn yoki gildiràkli
bolishi kåràk. Bundàn tàshqàri, stulni togri tànlàsh kåràk. Uning
bàlàndligi và chuqurligi quyidàgi hîlàtlàrdà togri tànlàngàn bolàdi:
1) sînning 2/3 qismi orindiqdà jîylàshsà;
2) tîvîn zoriqishsiz pîlgà tågib turgàn bolsà.
Àgàr stulning olchàmlàri mîs kålmàsà, tànàning biîmåxànikàsi
togri bolishi uchun hàr xil mîslàmàlàrdàn fîydàlànilàdi (yostiqchàlàr,
îyoq uchun tàglik và hîkàzî).
Turish vàziyatidàgi tànà biîmåxànikàsi quyidàgichà:
1) tizzàlàrni shundày boshàshtirish kåràkki, tizzà bogimlàri erkin
hàràkàtlànsin;
39
2) tànà îgirligi ikkàlà îyoqqà bàrîbàr tushsin;
3) îyoqlàr tîvîni yelkà kångligidà bolishi zàrur;
4) umurtqà pîgînàsining bål sîhàsidàgi îgirligini kàmàytirish uchun
bîsh và gàvdàni togri tutish kåràk;
5) yålkàlàr sîn bilàn bir xil sàthdà bolishi shàrt;
6) turgàn hîlàtdà àylànmîqchi bolsàngiz, àvvàl tîvîn, kåyin esà
butun gàvdà bilàn àylàning.
Îgir nàrsà kotàrgàndà, tànàning togri biîmåxànikàsi quyidàgichà:
1) îgir nàrsà kotàrishdàn àvvàl tîvînlàr îràsi 30 sm bolib, biri
îldigà hiyol surilib turishi kåràk (bu tàyanchni và muvîzànàtni sàqlàb
qîlishgà yordàm båràdi).
2) kotàrmîqchi bolgàn båmîringizning yonidà shundày turingki,
îldigà qàràb egilishingizgà ehtiyoj qîlmàsin, uni bàgringizgà bîsib
turing;
3) fàqàt tizzàlàringizni buking, gàvdàngizni togri tutishgà hàràkàt
qiling;
4) kåskin hàràkàtlànmàng.
Båmîrning orindàgi hàràkàtlàri
Båmîrni zàmbildàn oringà yotqizishdà yoki àksinchà hàràkàt
bàjàràyotgàndà hàmshirà eng kàttà jismîniy zoriqishgà uchràydi,
shuning uchun bu muîlàjàni bir ozi bàjàrmàsligi kåràk. Àvvàl båmîrning
ishtirîki và yordàmi qày dàràjàdà bolishini àniqlày îlishi dàrkîr.
1. Båmîr bir îyoqdà turib, muvîzànàt sàqlày îlàdimi và bir qànchà
muddàt tik turà îlàdimi?
2. Båmîr muvîzànàt sàqlày îlàdimi?
3. Eshitish và korish qîbiliyati yaxshimi?
4. Sizni yaxshi tushunà îlàdimi?
5. Bolàdigàn muîlàjà ungà qàndày tàsir etàdi, qorqish hissini
uygîtmàydimi?
Ànà shu sàvîllàrgà jàvîb îlingàndàn kåyin hàmshirà yordàmchisi
bilàn birgàlikdà otkàzilàjàk muîlàjàning råjàsini tuzàdi.
Båmîrning orindàgi vàziyatini ozgàrtirishdà hàmshirà và båmîr
gàvdàsining togri biîmåxànikàsini sàqlàb qîlishni esdà tutish kåràk. Bu
ishni bàjàrishdà quyidàgi qîidàlàrni bilish và ulàrgà àmàl qilish zàrur:
1) båmîrning ornini hàmshiràning îgirlikni kotàrish màrkàzi sàthigà
kåltirish;
2) yostiq và korpàni îlib qoyish;
3) orinni gîrizîntàl hîlàtgà kåltirish;
4) båmîrni chàlqànchà yotqizish;
5) bîshining tåpàsigà yostiq qoyish (uning bîshi krîvàt suyan-
chigigà urilishining îldini îlàdi);
40
6) båmîrning îyoq tîmînidà, oringà nisbàtàn 45% burchàk îstidà
turish;
7) îyoqlàrni yelkà kångligidà kårib turib, bîsh tîmîngà yaqin îyoqni
îrqàrîqqà surib turish;
8) bir îz otirib îlgàn hîldà, hàmshirà qollàrini båmîr îyoqlàri
sàthigà togrilàshi kåràk (bundà hàmshirà tànàsining îgirlik màrkàzi
pàstgà tushib, îgirlik îyoq muskullàrigà togri kålàdi);
9) îgirlik màrkàzini îrqàgà surilgàn îyoqqà tushirish;
10) båmîrning îyoqlàrini diàgînàl boylàb krîvàtning bîsh tîmînigà
surib qoyish;
11) båmîr hàmshirà sînlàri boylàb surilàdi;
12) hàmshiràning qollàri båmîrning sînlàri sàthidà bolishi uchun,
bir îz otirib îlish kåràk;
13) båmîrning sînlàri yanà krîvàtning bîsh tîmînigà nisbàtàn
diàgînàl boyichà surilàdi;
14) båmîrning gàvdàsi boylàb surilib, shu sàthigàchà bir-munchà
otirib îlish;
15) shundà qollàri båmîr gàvdàsi sàthidà bolishi kåràk;
16) hàmshirà bir qoli bilàn båmîrning boyni yålkàsi àràlàsh
ushlàb îlàdi;
17) ikkinchi qoli bilàn båmîrning îrqàsidàn ushlàydi;
18) båmîrning boyni, bîshi, yålkàsi và gàvdàsi krîvàtning diàgînàli
boylàb surilàdi;
19) orinning bir tîmînidàn ikkinchi tîmînigà otib, tî båmîrning
gàvdàsi kåràkli tåkislikni îlmàgunchà 618- bandlàrdàgi hàràkàtlàrni
qàytàrish;
20) båmîrni krîvàtning ortàsigà surish;
21) båmîr orindàn yiqilib tushishining îldini îlish;
22) båmîrgà qulày vàziyat yaràtish;
23) krîvàtni pàstlàtish;
24) hàmshirà qollàrini yuvishi kåràk.
Àgàr båmîr àyrim hàràkàtlàrni ozi bàjàrà îlmàsà, ungà bittà yoki
ikkità hàmshirà yordàm båràdi. Bundà båmîr chàlqànchà yotqizilàdi,
krîvàtning bîsh qismi gîrizîntàl hîlàtgà kåltirilàdi.
Kåyingi bàjàràlàdigàn ishlàr quyidàgichà:
1) hàmshirà krîvàtning bîsh tîmînigà qàràb turàdi;
2) ikkàlà hàmshirà hàm qoli bilàn båmîrning yålkà và sînlàri
îstidàn îlàdi yoki hàmshiràlàrdàn biri bir qoli bilàn båmîrning bîshi
và yålkàsini ushlàb îlàdi. Ikkinchi qoli bilàn båmîrning ozigà yaqin
bolgàn qoli và yålkàsidàn ushlàydi. Bîshqà hàmshirà båmîrning
îyoq tîmînidà turib, qollàrini uning sînlàri và bålining tàgigà
kirgizàdi;
3) îyoqlàrni yålkà kångligidà qoyadi;
41
2- rasm. Båmîrni Fàulår vàziyatidà yotqizish.
4) båmîr tîvînini orindàn kotàrmàsdàn tizzàlàrini bukishini
soràydi;
5) båmîrdàn dàhànini kokràgigà engàshtirishni soràydi (bu hîlàt
båmîrning fàîlligini îshiràdi);
6) hàmshirà bir îz otirib îlib, bilàklàrini krîvàt sàthigà kåltiràdi
(bundà muvîzànàt yaxshilànàdi, gàvdà îgirligi màrkàzi surilàdi);
7) båmîrdàn tîvînigà suyanib, nàfàs chiqàrib turib, krîvàtning
bîsh tîmînigà surilishni soràydi (nàfàs chiqàrishdàgi hàràkàt Vàlsàlva
sindrîmi effåktining îldini îlàdi);
8) hàmshirà uchun qulày vàziyat hîsil qilgàch, qollàrini yuvàdi.
Båmîrning orindàgi turli vàziyati
Båmîr orindà chàlqànchà, qîrni bilàn và yonbîshlàb yotgàndà
hàm gàvdàsining togri biîmåxànikàsini hisîbgà îlish zàrur. Àyniqsà,
dàrmînsiz và màjburiy uzîq yotgàn båmîrlàr uchun bu nàrsàning
àhàmiyati kàttà. Shuning uchun båmîrning orindàgi vàziyatini
ozgàrtirishdàn àvvàl hàmmà mîslàmàlàr (yostiqlàr, tàyanchlàr) yåtàrli
ekànligi àniqlànàdi. Ish bîshlàshdàn àvvàl, krîvàtni (imkîni bolsà)
hàmshirà uchun qulày bàlàndlikkà kotàrib, korpà và yostiqni îlib
qoyish kåràk.
Båmîr uchun orindà qàndày vàziyat hîsil qilishdàn qàti nàzàr,
orinni gîrizîntàl hîlàtgà kåltirish và uni krîvàtning bîsh tîmînigà
surish kåràk.
Båmîrni Fàulår vàziyatidà yotqizish
Fàulår vàziyatidà båmîr yarim yotgàn và yarim otirgàn hîlàtdà
bolàdi. Bu vàziyatgà båmîr quyidàgichà yotqizilàdi (2- rasm):
1) krîvàtni gîrizîntàl hîlàtgà kåltirish lîzim;
2) krîvàtning bîsh tîmînini 4560° burchàk îstidà kotàrish kåràk
(bu hîlàtdà båmîr ozini qulày såzàdi, nàfàs îlishi và àtrîfidàgilàr
bilàn mulîqît qilishi yångillàshàdi);
42
3) båmîr bîshini quruq toshàkkà yoki pàst yostiqqà qoyishi lîzim
(bundà boyin mushàklàrining bukilish kîntràkturàsining îldi îlinàdi);
4) båmîr qollàrini mustàqil hàràkàt qildirà îlmàsà, ulàrning tàgigà
yostiq qoyish kåràk (yålkà chiqishi và muskullàr kîntràkturàsining îldini
îlish uchun).
5) bål sîhàsigà hàm yostiq qoyish lîzim (umurtqàning bål sîhà-
sidàgi zoriqishi kàmàyadi);
6) sînlàr tàgigà bîlishchàlàr qoyish kåràk (tizzà îrqà àrtåriyasi
qisilishining îldini îlish uchun);
7) bîldirning pàstky qismigà bîlishchàlàr qoyish kåràk (toshàk
tîvînlàrgà uzîq bîsilishining îldini îlish uchun);
8) îyoq pànjàlàri tàgigà 90° burchàk îstidà tàyanch qoyish kåràk
(îyoq pànjàlàri îsilib qîlishining îldini îlish uchun).
Båmîrni chàlqànchà yotqizish
Båmîrni màjburiy chàlqànchà yotqizish ishi quyidàgichà bàjàrilàdi.
Kàm hàràkàt, dàrmînsiz hîlàtdà yotgàn båmîrning:
1) ornigà gîrizîntàl hîlàt bårilàdi;
2) båligà yumàlîqlàb oràlgàn sîchiq qoyilàdi;
3) bîshi, boyni và yålkàsi àràlàsh kichikrîq yostiq qoyilàdi (bu
hîlàtdà boyin umurtqàlàri kîntràkturàsining îldi îlinàdi);
4) sînlàrning tàshqi tîmînigà uzun bîlish qoyilàdi (màsàlàn,
chîyshàbdàn rulîn yasàlàdi) và shu bilàn sînlàrning tàshqàrigà
àylànishining îldi îlinàdi;
5) båmîrning pàstki qismigà bîlish qoyilàdi (tîvînlàr yotîq
yaràsining îldini îlish uchun);
6) îyoq pànjàlàri tàgigà tàyanch qoyilàdi;
7) båmîr qol pànjàlàrining ichki tîmînini pàstgà qàràtib, gàvdàgà
pàràllål hîldà jîylàshtirilàdi, bilàklàr tàgigà kichikrîq yostiqchà qo-
yilàdi;
8) båmîr qollàrigà bîlishchàlàr bårilàdi (bundà bàrmîqlàr yoyilib
kåtmàydi).
Båmîrni qîrni bilàn yotqizish
Yotîq yaràlàrning îldini îlishdà båmîrning vàziyatini tåz-tåz
àlmàshtirib turish lîzim, bundày vàziyatlàrdàn biri qîrin bilàn
yotishdir:
1) båmîr krîvàti gîrizîntàl hîlàtgà kåltirilàdi;
2) bîshidàn yostiq îlib qoyilàdi;
3) båmîr qolini tirsàk bogimidà yoyib, gàvdàsigà yaqinlàshtirib,
qol pànjàsini sîni tàgigà qoyib, qoli ustidàn qîrnigà àgdàrib qoyilàdi;
43
4) båmîr krîvàt ortàsigà surilàdi;
5) båmîr bîshini yonbîshlàtib, tàgigà yostiq qoyilàdi;
6) qîrnining tåpà qismigà yostiq qoyilàdi (bu mîslàmà bål sîhàsidàgi
và kokràk båzlàridàgi zoriqishni kàmàytiràdi);
7) båmîrning qollàrini bukib, tåpàgà shundày kotàrish kåràkki,
qol pànjàlàri bîshining yonidà bolsin;
8) qollàri tàgigà kichikrîq yostiqchàlàr qoyilàdi;
9) tîvînlàr tàgigà bîlishchàlàr qoyilàdi.
Båmîrni yonbîshlàtib yotqizish
Båmîrni yonbîshlàtib yotqizish quyidàgichà bàjàrilàdi:
1) ornining bîsh tîmîni tushirilàdi;
2) chàlqànchà yotgàn båmîr krîvàt chåtigà surilàdi;
3) àgàr båmîrni ong yonbîshgà yotqizish kåràk bolsà, chàp îyogini
tizzàdàn bukib, chàp îyoq pànjàsi ong tàqimgà qoyilàdi;
4) hàmshirà bir qoli bilan båmîr sînidàn, ikkinchi qoli bilan
yålkàsidàn ushlàb oz tîmînigà yonbîshlàtàdi (bundày hàràkàtlàr
yonbîshlàtishni yångillàshtiràdi);
5) båmîr bîshi và tànàsining tàgigà yostiq qoyilàdi;
6) båmîrning ikkàlà qoli bir îz bukilàdi, shundà yuqîridàgi qol
yelkà và bîsh îldidà bolàdi, pàstdàgi qol esà bîshining yonidà yostiqdà
bolàdi (bu hîlàt opkà våntilatsiyasini yaxshilàydi);
7) båmîr îrqàsigà ikki buklàngàn yostiq tiràb qoyish kåràk (bu
båmîrni yonbîshlàtgàndà muvîzànàtni sàklàb turàdi);
8) båmîr îyogining chîv sîhàsidàn tàqimigàchà bolgàn jîyigà
yostiqchà qoyilàdi (shundà tizzà và tàqim bogimlàridà yotîq yaràlàr
hîsil bolishining îldi îlinàdi);
9) îyoq pànjàsining tàgigà 90° burchàk îstidà tàyanch qoyilàdi.
Båmîrni Sims vàziyatidà yotqizish
Sims vàziyati qîrin và yonbîshdà yotishning îràliq vàziyati (3- rasm):
1) båmîr yotgàn krîvàtning bîsh tîmîni tushirilàdi;
2) båmîr chàlqànchà yotqizilàdi;
3) båmîrni yonbîshlàtib qoyib và qismàn (birîz) qîrni bilàn
yotqizilàdi (oringà båmîr qîrnining bir qismi tågib turàdi);
4) båmîr bîshigà yostiq qoyilàdi (bundà uning boyni egilib
qîlmàydi);
5) båmîr yuqîrigi qolini 90° burchàk îstidà tirsàkdàn và yålkàdàn
buklàsh uchun qoli îstigà yostiq qoyilàdi, pàstki qol bukilmàgàn
hîldà orindà bolàdi (shundà gàvdàning togri biîmåxànikàsi sàq-
lànib qîlàdi);
44
3- rasm. Båmîrni Sims vàziyatidà yotqizish.
6) yuqîrigi buklàngàn îyoq tàgigà yostiq qoyilàdi (bundà pàstki
îyoqning bîldiri, sînning pàstki qismi yozilàdi);
7) îyoq pànjàlàrigà 90° burchàk îstidà tàyanch ornàtilàdi.
Bu vàziyatlàrning hàr biridà båmîr ozini qulày såzishi kåràk. Bu
ishni màjburiy yotîq hîlàtidà bolgàn båmîrlàr uchun hàr ikki sîàtdà
tàkrîrlàsh mumkin.
Båmîr shikàstlànishining îldini îlish
Båmîr yiqilishining îldini îlish shikàstlànishining îldini îlish
dåmàkdir. Buning uchun quyidàgi qîidàlàrgà riîya qilish lîzim:
1) båmîr nàm pîl ustidà yurishi mumkin emàs;
2) båmîr yuràdigàn yolidà håch qàndày buyumlàr turmàsligi kåràk;
3) bîshi àylànàdigàn, hîlsizlàngàn båmîrlàr bir ozi yurmàsligi kåràk;
4) båmîrni ornidàn zàmbilgà yotqizishdà àyniqsà ehtiyot bolish
kåràk và bu muîlàjàni yordàmchi komàgidà bàjàrish lîzim;
5) båmîr yuràdigàn yolàklàr yaxshi yoritilishi kåràk.
Båmîrning yiqilishi xàvfi bîr-yoqligini àniqlàsh uchun:
1) yiqilishgà îlib kåluvchi bålgilàr;
2) îldin yiqilgàn-yiqilmàgànligi hàqidàgi màlumît;
3) moljàlni yoqîtish;
4) fàîllik tàrtibi;
5) xàvf-xàtàrgà båmîrning tàsirchànligi, qàrshiligi hàqidàgi màlu-
mît yigilàdi.
Yiqilishgà sàbàb bolàdigàn xàvfli îmillàr quyidàgilàr:
65 yoshdàn îshgànlàr;
båmîr àvvàl hàm yiqilgànligi hàqidàgi màlumît;
muvîzànàt và korishning buzilishi;
yurish-turishning ozgàrishi;
dàvîlàshdà diuråtiklàr, sådàtiv, uyqu dîrilàri, trànkvilizàtîrlàr và
ànàlgåtiklàr qollànilishi;
45
bîsh àylànishi bilàn otàdigàn îrtîstàtik råàksiyasi bîrligi;
yiqilish pàytidà båmîrning jàvîb råàksiyasi kåchikkànligi;
esining kiràr-chiqàr bolishi;
hàràkàtchànlikning chågàràlànishi yoki buzilishi.
Agàr båmîrning yiqilish xàvfi koprîq bolsà:
båmîr hàmshirà pîstigà yaqin pàlàtàgà jîylàshtirilàdi;
krîvàtni ilîji bîrichà pàst jîylàshtirish kåràk bolàdi;
pàlàtàdà kåchàsi hàm chirîq yoqib qoyilàdi;
båmîr turishi và yurishigà yordàmlàshilàdi;
båmîr uchun eng kåràkli nàrsàlàr ungà qulày jîylàshtirilàdi;
båmîr chàqirigigà tåzdà jàvîb bårish kåràk bolàdi;
bàrchà gigiyånà muîlàjàlàrini oz vàqtidà otkàzish kåràk
bolàdi;
båmîrdàn tåz-tåz xàbàr îlish zàrur bolàdi.
Båmîr elåktr tîkidàn shikàstlànishining îldini îlish uchun ishlà-
tilàdigàn àsbîblàrning xavfsizligini taminlash lozim.
Dîri-dàrmîn bilàn zàhàrlànishning îldini îlish uchun dîrini
båmîrlàrgà hàmshiràning ozi tàrqàtishi và zàhàrli dîrilàrni qulflànà-
digàn shkàflàrdà sàqlàshi kåràk.
Båmîrlàr kopinchà nàzîràtsiz issiq muîlàjàlàr îlgàndà (issiq grålkà,
issiq vànnà) và bàzidà orindà yotib chåkkàndà kuyishi mumkin. Buning
îldini îlish uchun shu fiziîtåràpiya muîlàjàlàrining tåxnik xàvfsizligigà
riîya qilish lîzim.
Bemorlarni bolimga olib borish ularning ahvoliga qarab quyidagi
usullarda amalga oshiriladi: zambilli aravachada, zambillarda,
otiradigan aravachada, qolda, piyoda.
Zambilli aravachada tashish. Zambilli aravachaga oqliq toshalgan
bolishi lozim. Ogir ahvoldagi bemorlarni uch kishi kotargani maq-
sadga muvofiq. Kotarish qulay bolishi uchun zambilni karavotga nisba-
tan togri burchak ostida, parallel taqab qoyish mumkin. Uchala
xodimning bemor oldida bir tomonlama turgani qulay. Chunki birinchi
xodim bemorning boshi, boyni va kokragining yuqori qismidan
ushlaydi. Ikkinchi xodim beli va sonlarining yuqori qismidan, uchin-
chisi esa son va boldirlaridan tutib turadi. Kotarilgan bemor bilan
zambil 90° ga burilib, bemor yotqiziladi va usti yopiladi. Ogir yotgan
bemorning yuborilayotgani haqida bolimga xabar beriladi. Bemorni
xonaga olib kelgach, zambilning bosh tomoni karavotning oyoq
tomoniga yonaltiriladi. 3 yoki 2 xodim bemorni kotarib, 90° ga ogirilib
karavotga yotqizadi.
Bemorni zinapoyadan zambilda kotarilganda, boshi oldinga yo-
naltirilgan holda olib boriladi va zambilning orqa tomoni kotariladi.
Bemorni olib tushilayotganda oyogi oldinga yonaltiriladi va zambil-
ning oyoq qismi kotariladi, orqa tomoni nisbatan tushiriladi. Yuqo-
46
4- rasm. Bemorlarni transportirovka qilish usullari.
a
b
d
e
f
g
ridagi yonalish orqali zambilda yotish muvozanati saqlanadi. Bemor
asta-sekin shoshilmasdan olib ketiladi.
Ozi yurolmaydigan bemorlar bolimga maxsus aravacha yordamida
olib boriladi. Oyoq tirgovuchi bosilib, aravacha oldinga engashtiriladi.
Bemorni oyoq tirgovuch ustiga turishini iltimos qilib, songra yordam-
lashib aravachaga otqaziladi va moslama asli holatiga keltiriladi (4-
rasm, a, b, d, e, f, g).
Bemorning orindagi holati
Kopgina kasalliklarda bemorlar holati turlicha korinishga ega (tola
faol, sust faol, majburiy) boladi. Bemorlar qoniqarli holatda faol
harakatga ega bolib, ular barcha ehtiyojlarini ozlari qondira oladilar
(mustaqil ravishda otirib, turib, ovqatlanib, yuvinib va h.k.). Sust
holatdagi bemorlar kam harakat, mustaqil ogirilib bosh, qollarini
kotara olmaydilar. Kopincha bemorlar behush holda boladilar. Ayrim
47
5- rasm. Bemorning orindagi holati:
a chalqancha; b qorinda; d chalqancha oyoqlar bukilgan
holda; e, f chap yonboshi bilan yotish.
a
b
d
e
f
kasalliklarda bemorlar ogriq hissini kamaytirish maqsadida majburiy
holatni egallaydilar, masalan, yotalda, nafas qisganda, ogriqda. Nafas
qisganda bemor otirgan holatni egallaydi, bu esa nafas olishni
yengillashtiradi (5- rasm, a, b, d, e, f).
Bemor holati buyurilgan harakat, yani qatiy yotish, yotish, yarim
yotish tartibiga har doim ham mos kelavermaydi. Masalan, miokard
infarkti bilan ogrigan bemorlar hatto faol holatda bolsalar ham qatiy
yotish tartibiga rioya qilishlari lozim. Ogir bemorlar uchun qulay sharoit
yaratib berish maqsadida maxsus karavotlardan foydalaniladi. Bu
karavotlarning oyoq va bosh tomonlarini kotarish va tushirish mumkin.
Hozirgi vaqtda takomillashgan, harakatda yengil karavotlar mavjud
(6- rasm, a, b, d, e, f ).
Oddiy yoki maxsus karavotlarda bemorga bazi
holatlarni yaratish usullari
Bemorni chalqancha holatdan «ong yonboshiga» yotqizish algo-
ritmi:
1.Karavotning yonbosh qismi tushiriladi.
2.Bemordan siz bilan birga harakat qilish soraladi.
3.Bemorga tirsaklarini kaftlari bilan ushlash tushuntiriladi.
48
a
b
d
e
f
6- rasm. Bemorning turli
funksional holatlari:
a yarim otirgan; b otirgan;
d boshi kotarilgan; e oyoq
tomoni kotarilgan; f boshi
tekis holatda.
4.Bemor chap oyogini tizza bogimida bukib, hamshiraning ong
qoli bemor boldirining pastki qismida, chap qoli tizza kozi ostida,
chap tovon ong tizza bogimi ostida boladi.
5.Hamshira bemorni ong yonboshiga yotqizish uchun uni pastki
sonidan ushlab kuch bilan oziga qaratadi.
6.Hamshira bemorning yonboshi bilan qulay holatda yotganligiga
ishonch hosil qiladi (7- rasm, a, b, d, e).
7. Qollar yuviladi.
Bemorni yarim otirgan holatidan otirgan holatga otkazish algoritmi:
1.Ikkita sanitar bemorning bosh tomonidan turib, qollarini uning
qoltigi ostidan otkazadi.
2.Bemorning ahvolini nazorat qilib, ehtiyotkorlik bilan «otirgan»
holat beriladi.
3.Hamshiralardan biri bemorni yelkasidan ushlaydi, ikkinchisi
yostiqchani uning orqasiga qoyadi.
4.Tizza kozi ostiga qulay moslama qoyiladi.
5.Bemorning qulay vaziyatda otirganiga ishonch hosil qilgach,
uni orab qoyiladi (8- rasm, a, b, d, e).
6.Qollar yuviladi.
49
a
d
b
e
7- rasm. Bemorni chalqancha holatdan
«ong yonboshiga yotqizish».
a
d
b
e
8- rasm. Bemorni yarim otirgan holatdan otirgan
holatga otkazish.
4 Zakirova K.U.
50
a
d
b
e
10- rasm. Bemorga karavotdan stulga otib
otirishda yordamlashish.
a
d
b
e
9- rasm. Bemorni yonboshlab yotgan holatidan oyoqlarini pastga
tushirgan holatda otirishiga yordam berish.
51
Bemorni yonboshlab yotgan holatidan oyoqlarini pastga tushirgan
holatda otirishga yordam berish algoritmi:
1. Bemor roparasida turib chap qol bemorning chap qoltigiga,
ong qol esa tizza ostiga kiritiladi.
2. Bemorni ornidan asta turgazib, 90° burchak ostida oyoqlari
pastga tushiriladi.
3. Chap qol bilan bemorning yelkasidan ushlagan holda otqizib,
ong qol bilan muvozanat hosil qilishni davom ettiriladi.
4. Bemor ahvolini nazorat qilib, uning qulay otirganligiga ishonch
hosil qilmaguncha hamshira bemordan uzoqlashmaydi (9- rasm, a,
b, d, e).
5. Qollar yuviladi.
Bemorga karavotdan stulga otib otirishda yordamlashish algoritmi:
1. Bemor qarshisida turing.
2. Bemorni belingizdan ushlashini sorang, ozingiz esa uning
yelkasidan quching. Sizning topigingiz va bemor topigi «topiqqa
topiq» yonalishda joylashishi kerak.
3. Orqaga bir qadam tashlab, bemorga ushlab turishida yordam bering.
4. Chapga qayrilib bemorni ushlashni davom ettirib unga stul
qarshisida turishga yordam bering.
5. Bemorga orqasida turgan stulga otirishini ayting va bemorni
yelkasidan ushlab tizzasini tizzangiz bilan mahkam ushlab turing (10-
rasm, a, b, d, e).
6. Bemor ozini qulay his qilayotganligiga ishonch hosil qilmaguncha
uni yolgiz qoldirmang.
7. Qolingizni yuving.
Bemorni stuldan karavotga otqazishda yordamlashish algoritmi:
1.Bemor qarshisida shunday turingki, sizning tizzangiz va
topigingiz bemor tizzasi yoki topigiga tayanch vazifasini bajarsin.
2.Bemor oyogini tizzasidan ohista bukib uning orqasidan
ushlang, bunda bemor qollari faol bukilmagan holda tizzasida turadi.
3.Bemorni ohista egilgan holda stuldan turishiga yordam bering
(11- rasm, a, b, d, e).
4.Bemomi ong tomonga yonaltirib karavotga otirishiga yordam
bering. Bemor qulay otirganligiga ishonch hosil qilmaguncha qoyib
yubormang. Qolingizni yuving.
Bemorni stulda otirgan holatidan karavotga yotqizishda yordam berish
algoritmi:
1.11- rasmda korsatilgan harakatlarni bajaring.
2.Bemorning ong tomonida turing, ong qolingizni tizza ostiga
keltiring, chap qolingiz bilan bemorning kurak sathidan ushlang.
3.Bemor oyogini 90° burchak hosil qilib karavotga kotaring, boshini
yostiqqa qoying (12- rasm, a, b, d ).
52
a
d
b
e
11- rasm. Bemorni stuldan karavotga otqazishda yordamlashish.
12- rasm. Bemorni stulda otirgan holatidan karavotga
yotqazishda yordam berish.
a
b
d
4.Bemor ozini qulay his qilayotganligiga ishonch hosil qilgach,
uni orab qoying.
5.Qolingizni yuving.
Bemorni «chalqancha» yotgan holatdan karavotga otqazishda yordam
berish aigoritmi:
1. Bemordan siz bilan birga harakat qilishini soragan holda uning
ong tarafidan turing.
2. Bemorni yonboshiga buring (13- rasm, a, b, d, e).
3. Uni otqazing.
4. Bemor ozini qulay his etayotganligiga ishonch hosil qiling.
5. Qolingizni yuving.
53
a
d
b
e
13- rasm. Bemorni chalqancha yotgan holatidan karavotga
otqazishda yordam berish.
2.3. Båmîrning shàxsiy gigiyånàsi
Qabulxona bolimining tibbiyot hamshirasi bemorni sanitariya
tozalovidan otkazishdan oldin uning badan terisini kozdan kechiradi.
«Pedikulyoz» (bitliqilik)ni aniqlaydi. Bitlar boshda, chov va kiyim
choklarida uchrashi mumkin. Bitlar 1,5 mm.dan 4 mm gacha olchovda
boladi, tuxumlari esa 0,61 mm dan kam bolmaydi, sirkalar uzunchoq
shaklda bolib, soch tanasining ildiz qismiga yopishqoq moddasi bilan
yopishib oladi.
Bosh va kiyim bitlari ogir yuqumli kasalliklar toshmali hamda
qaytalama tifning tashuvchisi hisoblanadi. Shuning uchun tibbiyot
hamshirasi bit yoki sirka aniqlanganda zudlik bilan dezinfeksiya otkazishi
zarur.
Pedikulyoz aniqlanganda tibbiyot hamshirasining harakat
algoritmi:
1. Hamshira romol, xalat, qolqop kiyadi.
2. Bemorni kleyonka solingan kushetkaga otqazadi (agar uning ahvoli
yengil bolsa).
3. Bemorga bajariladigan muolajaning zarurligini tushuntiradi.
4. Bemor sochlariga pedikulyozga qarshi vosita bilan ishlov
beradi.
5. Bemor boshini 20 daqiqa romol bilan orab qoyadi.
6. Bemor sochi iliq suv bilan yuvilib, artiladi va 1015 daqiqa davo-
mida mayda tishli taroqda taraladi (14- rasm, a, b, d, e, f, g, h, i).
54
a
b
d
f
e
g
h
i
25 daq.
20 daq.
14- rasm. «Pedikulyoz»da boshni tozalash.
7. Kiyimlar zararsizlantirish uchun qopga joylanadi (tibbiyot
hamshirasining xalati ham).
7.Qolqoplar yechilib, qollar yuviladi.
Gigiyenik vanna va dush qabul qilish.
Bemor ahvolidan kelib chiqqan holda sanitariya tozalovi toliq
(vanna, dush) yoki qisman (artish, yuvintirish) bolishi mumkin.
Muolaja algoritmi:
1.Hamshira qolqop kiyadi.
2.Yuvinish xonasi tayyorlanadi (harorati 2528 °C darajada).
3. Vanna sathi mochalka yoki chotka yordamida sovun bilan
tozalanadi. Song 0,5% li xlorli ohak, yoki 2% li xloramin (B) eritmasi
yordamida zararsizlantirilib, keyin issiq suv bilan chayiladi.
4. Vanna teshigi tiqin bilan berkitilib, suv bilan toldiriladi (harorat
3537°C bolishi kerak).
5. Bemorga vannada qulay holatni egallashiga yordam beriladi, suv
sathi tosh suyagigacha bolib, sirpanib ketmaslik uchun oyoq tagiga
moslama qoyiladi (15- rasm, a, b).
55
15- rasm. Bemorning sanitariya tozalovi:
a vannada, b dushda.
a
b
2025 daq.
6. Qolqoplar yangilanadi.
7. Bemoming boshi yuviladi, tanasining kop terlaydigan qismlari
(qoltiq osti, kokrak osti bezlari, chov sohasi)ni mochalka yordamida
yuviladi.
8. Vanna qabul qilish muddati 2025 daqiqa.
9. Bemorning vannadan chiqishiga yordam berib, badani yumshoq
sochiq biian quritib artiladi va kiyintiriladi.
10. Vanna ichidagi suv oqizib yuborilgach, zararsizlantiruvchi modda
bilan chayib, issiq suv bilan yuviladi.
11. Mochalkalar 30 daqiqacha 3% li xloramin eritmasiga solib
qoyiladi, song chayib quruq holda yopiq idishda saqlanadi.
12. Vannaxona tozalanadi, qolqop yechiladi.
Gigiyenik dush qabul qilish uchun bemor vanna ichiga qoyilgan
stul yoki maxsus moslamaga otqaziladi va muolaja yuqoridagi tartibda
olib boriladi. Qisman tozalash uchun hamshira qoliga qolqop kiyadi.
Bemorning tagiga kleyonka solib, tanasini artish uchun namlangan
oqliq tayyorlaydi. Avval tananing oldingi qismi: kokrak, qollar, qoltiq
osti sohasi artiladi, songra kurak artilib, choyshabga orab qoyiladi.
Xuddi shu tarzda qorin, oyoqlar, yelka sohalari artiladi. Muolaja
oxirida kleyonka yigiladi, qolqop yechiladi. Muolaja davomida
hamshira ishtirok etishi shart. Bemorning ahvoli yomonlashsa,
muolajani toxtatish va birinchi yordam korsatish yoki shifokorga
xabar berish lozim.
56
16- rasm. Bemorning oqliq va kiyimlarini almashtirish.
a
b
d
e
f
h
i
g
j
Bemorlarning oqliqlarini almashtirish
Bemor orni yetarlicha qalinlikda bolib, yuza qismi tarang hamda
yigilmagan, yostiqlar yumshoq, korpalar yil mavsumiga mos bolishi lozim.
Bemorning ich kiyimi va oqliqlari haftada 1 marotaba, ogir yotgan
bemorlarda esa ifloslanishiga qarab almashtiriladi. Ularning oqliq va
yostiq jildlarida chok, burmalar bolmasligi va ular har kuni ertalab va
kechki uyqudan oldin qaytadan solinishi lozim (non ushoqlari qoqiladi,
burmalar tekislanib, yostiq togrilanadi).
Ogir yotgan bemorning ich kiyimi va oqliqlarini almashtirish
quyidagicha amalga oshiriladi.
Bemorning ich kiyimini almashtirish algoritmi:
1. Hamshira qolini bemorning dumgazasi tagidan kiritib,
koylagining etagidan tutishi va ehtiyotlik bilan uning boshi tomon
yaqinlashtirishi lozim.
2. Bemorning ikkala qolini kotarib, boyni oldida qayirilgan
koylagini uning boshidan songra qolidan yechib olinadi.
3. Bemorni kiyintirish uchun avval koylakning yenglari kiygiziladi,
songra boshidan otkazilib, nihoyat bemorning etagi tekislab qoyiladi.
Agar bemorning qoli shikastlangan bolsa, koylakni avval kasal qoliga,
songra soglomiga kiydiriladi. Iflos ich kiyimlar kleyonka qoplarga solinadi
va tezda bemor xonasidan olib chiqiladi. Kirxonaga yuborishga qadar
ularni maxsus xonada baklarda yoki qutilarda saqlash lozim.
Bemor oqliqlarini almashtirish usullari:
57
a
17- rasm. Tuvak turlari.
b
I usul. Bemorga yotoq tartibi buyurilib, harakat cheklanganda.
1. Bemor orinning chetiga suriladi.
2. Kir choyshabni uzunasiga bint kabi oralib, uning orniga tozasi
yoziladi.
3. Bemorni toza choyshab ustiga yotqizib, boshqa tomondan kir
choyshab tortib olinadi.
II usul. Bemorga qatiy yotoq buyurilib, harakat cheklanganda.
1. Kir choyshab bosh va oyoq tomondan qayirib yoki buklab chiqiladi.
2. Bemorni asta kotariladi.
3. Choyshab ehtiyotlik bilan chiqariladi.
4. Ikki tomondan bint kabi oralgan toza choyshabni bemorning
dumgazasi tagiga qoyiladi, songra boshi va oyoqlari tomon yoziladi
(16- rasm).
Otkir va surunkali kasalliklar bilan ogrigan bemorlarni
parvarish qilish
Qatiy yotish tartibiga rioya qilishi kerak bolgan bemorlarda ichi
va siydik qopini boshatishlari uchun tuvak va siydikdon qollaniladi
(ayollarda kopincha siydik ajratishda ham tuvak tutiladi).
Tuvaklar rezina va emallangan metalldan bolishi mumkin (17-rasm).
Bemor tagiga tuvak qoyish algoritmi:
1. Hamshira qolqop kiyadi.
2. Bemor ichi va siydik qopini boshatmoqchi bolsa, hamshira tosiq
yordamida bemorni berkitadi va tagiga kleyonka soladi.
3. Tuvakni iliq suv bilan chayib, ichida ozgina suv bilan olib keladi.
4. Bemorga yoni bilan yotishga yordam berib, tizzalari asta bukiladi.
5. Ong qol bilan tuvak qoyilib, bemor chalqancha yotqiziladi.
6. Erkaklarga tuvak bilan birga siydikdon ham tutiladi.
7. Qolqoplar yechiladi.
8. Yostiqlarni togrilab bemorni yarim otirgan holatga keltiriladi.
9. Bemor boshalib bolgach, hamshira qolqoplarni kiyib uni ohista
yonboshiga buradi, ong qoli bilan tuvakni ushlab bemor tagidan
oladi. Orqa chiqaruv teshigi tozalanib, qolqoplar almashtiriladi.
58
18- rasm. Bemor tagiga
tuvak va siydikdonni
qoyish.
a
b
d
e
f
h
i
g
10. Bemor tagiga toza tuvak qoyiladi.
11. Tashqi jinsiy azolar va orqa chiqaruv teshigi iliq suvda yuvilib,
artiladi, tuvak, kleyonka va tosiq olinadi.
12. Tuvak boshatilib, iliq suv bilan chayiladi va yuqumsizlantiriladi
(xloramin, xlorli ohak) (18- rasm).
13. Qolqoplar yechilib, qollar yuviladi.
Behol, yotoq yarasi bor hamda siydik va axlatni tutolmaydigan
bemorlarga rezinali tuvak qollaniladi.
Terini parvarish qilish va yotoq yaralarning
oldini olish
Teri oz vazifasini bajarishi uchun ozoda bolishi kerak. Buning uchun
har kuni ertalab va kechqurun yuvinib turish zarur. Teri himoya, sezgi,
ter ajratish, issiqlikni idora qilish, nafas olish kabi besh vazifani bajaradi.
Teri insonlarni shikastlardan, ortiqcha quyosh nuridan, tashqi
muhitning zararli moddalaridan hamda mikroorganizmlardan himoya
qiladi. U orqali organizmdan oqsillar, tuzlar, mochevina, urat kislota,
kreatin, uchuvchan kislotalar, xolesterin, vitaminlar va boshqalar ajralib
chiqadi. Teri moddalar almashinuvida, asosan, gazlar almashinuvida
59
ishtirok etadi. Uning eng muhim analizatorlik vazifasi terida joylashgan
nerv oxirlari, yani tashqi muhitdan organizmga tasir qiladigan turli-
tuman taassurotlarni (issiq, sovuq, ogriq, bosim) qabul qiladigan
retseptorlar tufayli amalga oshadi. Yoz kunlari harorat yuqori darajaga
kotarilganda organizmning issiqlik tasiriga javob reaksiyasi (ter ajratish
natijasida) tashqi muhit bilan organizm teriga ortiqcha talab qoyadi.
Shunga kora bemorning ozodalikka rioya qilishi katta ahamiyat kasb
etadi. Badandan ajralayotgan yog, ter mikrob va changlar bilan qoshilib
terini ifloslantiradi. Ogir yotgan bemorlarda terining ifloslanishi uchun
sharoit vujudga keladi. Kasalxonada yotgan bemorlar haftada bir marta
gigiyenik vanna yoki dush qabul qilishlari lozim. Ogir yotgan
bemorlarning badan terisi har kuni bir necha marta nam sochiq bilan
artiladi. Terini artish uchun zararsizlantiruvchi spirtli eritma, sirka
kislotasining 0,1% li eritmasi yoki kamfora spirti va boshqalardan
foydalaniladi. Ogir yotgan bemorlarda sifatsiz parvarishlash natijasida
teri bichilishlari va yotoq yaralar yuzaga keladi.
Yotoq yara terining uzoq vaqt bosilib qolishi, mahalliy qon
aylanishining buzilishi va yumshoq toqimalarning olishidir.
Yotoq yaralarning paydo bolishiga uch asosiy omil sabab boladi:
1. Bosim. Odam vaznining ogirligidan toqima va suyaklarga bosim
tushib, bu bosim tana azolarini siqib qoyadi, toqimalarning qon
bilan yetarli darajada taminlanmasligiga olib keladi. Oddiy hollarda
bu narsalar organizmga zarar yetkazmasada, kop vaqt qimirlamay
yotganda, tana sezgisi yoqolganda toqimalarga salbiy tasir korsatadi.
Malumki, tana azolarining biror qismiga katta bosim tasir qilishi
ishemiyaga (qonsizlikka) olib keladi. Aksincha, kop vaqt ichida
meyoridan kam bosim bolsa ham zararlidir. Arteriya kapillarlarida qon
bosimi 30 mm simob ustunida boladi, vena kapillarlarida esa 10 mm
simob ustunini tashkil qiladi. Bu korsatkichlarning ozgarishi kapillarlarga
salbiy tasir qilib, shu kapillarlarga bogliq toqimalarning qon bilan
taminlanmasligi natijasida halok boladi. Zararlangan joylarda doimiy
bosim tasiri natijasida 12 soatdan keyin ozgarishlar yuzaga keladi.
2. Kesuvchi kuch. Toqimalarning buzilishi, mexanik zarar korishi
bilvosita bosim orqali ham sodir boladi. Bu hol toqimalarning sathiga
nisbatan siljishi, yoki kesikligidir. Pastdagi toqimalarda mikrotsirkulatsiya
buziladi va toqimalar kislorod yetishmasligidan halok boladi.
Toqimalarning siljishi odam toshakdan sirgalib tushganda, yoki bosh
tomonga tortilishi tufayli yuzaga keladi. Bu esa bevosita bosim bilan
toqimalarga katta zarar yetkazadi. Jiddiyroq hollarda limfatik tomirlar
va muskul tolalari uzilib ketib, chuqur yotoq yaralar hosil bolishi
mumkin. Chuqur shikastlanishlar malum vaqtdan keyin yuzaga chiqadi.
Chunki yuzadagi teri ikki hafta mobaynida uzilgan muskul ustida oz
holatida turishi mumkin.
60
Vàtårlîv boyichà yotîq yaràlàrning kålib chiqishini
bàhîlàsh jàdvàli
Tana tuzilishi
ogirligi, bo-
yiga nisbatan
Teri turi
Jinsi, yoshi
Àlohida keltirib
chiqaruvchi sabab
Orta
0 Soglom
0 Erkak
1
Ortadan
yuqori
1 «Papiros
qogozi»
1 Àyol
2
Terida oziq-
lanishning
buzilishi: ter-
minal kaxek-
siya yurak
faoliyati
Yog
bosish
2 Quruq
1 14-49
1
Ortadan
past
3 Shishgan
1 50-64
2
65-74
3
75-81
4
Yopishqoq
(harorat
kotarilgan)
1
81 yuqori 5
Rangi
ozgargan
2
Yorilgan,
doglar
3
Siydik va
axlatni ushlab
turish
Harakatchanlik
Ishtaha
Nevrologik
ozgarishlar
Toliq
nazorat
(kateter
orqali)
0 Toliq
0 Ortacha
0 Masalan:
diabet, skle-
roz, insult,
motor, sen-
sor parap-
legiya
46
1 Bezovtali
1 Yomon
1
Àxlatni
ushlab
turol-
maslik
2 Beparvoli
2 Zond or-
qali (faqat
suyuqlik
parenteral)
2
Siydik va
axlatni
ushlab
turol-
maslik
3 Chegaralan-
gan harakat-
chanlik
3 Ànorek-
siya
3
Kam harakat 4
«Kresloga
otirib qol-
gan»
5
61
19- rasm. Bichilish va yotoq yaralar paydo bolishi mumkin
bolgan sohalar.
a
b
3. Ishqalanish. Ishqalanish kesuvchi kuchning bir qismi bolib, yuqori
teri qatlamining ajralishi va yuzaki yaralanishga olib keladi. Ishqalanish
teri namlanganda kuchayadi. Siydigini tuta olmaydigan bemorlarda,
terlaganda, hol, namni singdirmaydigan kiyim kiyib yurganda, oziga
namlikni singdirmaydigan plastmassa stullar, tagga qoyiladigan kleyonka
(foydalanganda) tez-tez almashtirilmaganda kuzatiladi. Yotoq yaralar,
asosan, uzoq vaqt chalqancha yotishga majbur bolgan ogir, holsiz
bemorlarda koproq dumgaza, kokrak sohasida, ensa, tovon, topiqning
tashqi qismi va tirsakda paydo boladi (19- rasm).
Yotoq yaralarning oldini olish va davolashni
rejalashtirish
Yotoq yaralarning oldini olishning ishonchli usullari deyarli yoq.
Yotoq yaralarning oldini olishda tibbiy muassasalarda turli xil
yonalishlar bolib, shulardan eng samarali bolgan usulni qollash
maqsadga muvofiqdir. Yotoq yaralarning oldini olishda qator ilmiy
asoslangan fikrlar mavjud.
1. Bosimni bartaraf qilish. Bu yotoq yaralarning oldini olish va
davolashdagi asosiy vazifalardan biridir. Shu maqsadda ogir yotgan
bemorning holati ozgartirib turiladi, buning uchun tana bilan sath
ortasida hosil bolgan bosimni bartaraf qiluvchi turli xildagi mosla-
malar qollaniladi. Bu quyidagilardan iborat:
maxsus karavotlar, gidrostatik karavotlar, katta va keng hajmli
shishiriladigan qoplar va boshqalar. Bu moslamalarni ishlatishdan maqsad
bosim kuchini koproq maydonga yoyishdir, bu esa bemor tanasiga
kamroq zarar yetkazadi;
maxsus toshak (gidrostatik, penomaterial);
yostiqlar yoki qoy yungidan qilingan toshak, havo, suv yoki gel
bilan toldirilgan yostiqlar, rezinali chambarlar va h.k.
62
Bråydån
shkàlàsi
(yotîq
yaràlàrning
rivîjlànish
xàvfini
àniqlàsh
uchun):
Båmîrning
ismi
và
fàmiliyasi
________________________
Pàlàtàning
tàrtib
ràqàmi
_____________
sànà
___________
Sens
or
s
ez
is
h.
N
oqulay
lik
lar
tas
irini id
rok-
lash
1.
T
oli
q
che
klan
gan
.
Î
griq
ni sez
m
as
lik
(o
ng
li fikr
la
sh
p
as
ayi-
sh
i t
uf
ay
li) in
gra
may-
di, sez
m
ay
di, choc
hi-
maydi. But
un
t
ana
da
ogriq s
ezish
ning
kama
yis
hi
2. J
ud
a
ka
m c
hekl
an-
gan. F
aq
at
o
griq
ni s
e-
zadi. N
oqu
lay ah
vol
ni
sezayot
ganlig
ini fa
qat
ingras
h
va
b
ez
ov
tal
ik
orqali bildir
adi. Yoki
sezish
b
uz
ilganl
igi sa-
babli, f
aqat
t
ananing
bi
r
qi
smida og
riq
b
ez
ov
ta
qi
la
di
3. Bir oz c
he
ga
ral
an-
gan ogriqdan
ta
s
ir-
lan
adi
,
le
ki
n
har
doi
m
ha
m o
z til
ak, is
tag
ini
bi
ld
ira ol
maydi. Sens
or
sezish
b
uzil
is
hi
natij
asi-
da,
1-
hola
td
a
2-
holat
ga
nisb
at
an s
ez
ish
q
ob
ili
-
yat
i ch
ega
ral
angan
4. Buzil
ish
lar s
ezil
-
maydi. Be
ril
gan b
uy-
ru
qd
an t
asirlanis
h
bor
,
se
zgid
a kamc
hi
lik yo
q
,
sh
uning
uchun ham
ogriqni s
ezish
v
a unga
jav
ob
che
gar
alan
m
ag
an
Kera
kl
i
ra
qa
m-
lar
ni
qo
yi
ng
Na
ml
ik.
T
eri
-
ning naml
ik
dar
ajas
i
1. Har do
im nam. S
iy-
dik
ajr
alish, t
er
lash hi-
sobig
a t
er
i ham doi
m
nam. Be
m
orni h
ar gal
ogirilgan
da namlik
se
zi
la
di
2. Ju
da h
am nam. Te
ri
har
doi
m
b
olm
as
a
ha
m, l
ekin nam. B
ir
kunda b
ir nec
ha mar
ta
kiyim
va
c
ho
ys
ha
bl
ar
ni
ozgar
tirish loz
im
3. Damba-dam nam. Teri h
ar doim
nam bo-
ladi, sh
uning
uchun bir
ku
nda
ka
mida
bir marta
ch
oy
sh
ab
larni almash
ti-
ris
h l
oz
im
4. Goh
ida nam. Te
ri
qur
uq,
choy
sh
abla
ri
ham
qur
uq,
s
hun
in
g
uchun ch
oy
shablar
ni
muddatida al
mash
tiris
h
kerak
Faolli
k.
Ji
sm
on
iy
fa
ol
lik d
araj
as
i
1. Yot
gan be
mo
r, t
o
-
sh
akka mix
la
nga
n
2. O
t
iradigan b
em
or
.
Yuris
h q
ob
iliyati bu
zil
-
gan y
ok
i y
oqol
gan, oz
ogirl
igini
ko
tara ol
-
maydi. No
giro
nl
ar ara-
va
ch
as
iga yoki st
ulga
o
tiris
higa
yo
rd
am
ke
ra
k
3. Damba-dam yuradi. Bir ku
nd
a
bi
r nec
ha
mar
ta k
ichik
masof
a
oral
ig
ida yur
adi.
À
so-
san kunini k
resl
od
a
yo
ki k
rovatda
otka
zad
i
4. Ko
pinc
ha
yu
ra
di.
X
onada h
ar ikki so
at
oral
igida yuradi
va
x
o-
nadan b
ir kunda
2 ma
r-
ta
aylanis
hg
a ch
iq
adi
63
H
arakat
la
ni
sh
. T
an
a
hol
ati
ni
o
z
gar
ti
ris
h
va
n
az
or
at
qi
lish
xu
susiy
at
ig
a e
ga
bo
lis
h
1.
T
o
la
harakatl
an
-
m
ay
di. T
as
hq
i k
o-
m
ak
siz
tan
a hara
ka
tin
i
hech
o
zgarti
ra
ol
m
aydi
2. Jud
a che
garal
an
gan
,
da
m
ba
-da
m
hol
at
ini
o
z
-
ga
rt
ir
ad
i, l
ek
in t
ez
-t
ez
v
a
m
usta
qil
o
z
ga
rt
ira
o
l-
ma
yd
i
3. B
iro
z ch
eg
ar
al
an
-
gan
,
te
z-t
ez
va
m
us
-
taqil
, tan
an
in
g
ho
la
-
ti
ni
q
is
m
an
(bi
roz
)
o
zgar
ti
ra
di
4. C
he
garal
an
m
ag
an
.
B
ir
ovn
in
g
yo
rd
am
isiz
tez
gi
na
va
b
at
am
om
o
zgar
ti
ra
o
la
di
O
vqatl
an
is
h
mu
ammo
la
ri
1. Jud
a
yo
m
on
. B
e-
ri
lg
an
m
iqd
orn
i
to
liq
yem
ayd
i.
G
oh
id
a
be-
ri
lg
an
o
vq
at
ni
ng
1
/3
qi
sm
in
i
ye
yd
i.
P
ro
te
in
m
iq
do
rin
i b
ir
ku
nd
a
(go
sh
tda,
s
utd
a)
2
yo
ki
u
nd
an
k
am
d
o-
za
sin
i i
st
e
m
ol
q
ila
di.
Su
vni
kam
icha
di
, pa
r-
he
zg
a
qo
shi
m
cha
su-
yu
ql
ik
is
te
m
ol
qi
lm
ay
di
.
Pa
rh
ez
b
er
ilm
ay
di
. F
a-
qa
t t
in
iq
su
yu
ql
ik
la
r
to
-
mi
rg
a
5
ku
n
da
vo
mi
da
yu
bo
ri
la
di
2. N
oa
de
kv
at
. A
yr
im
hol
larda
beri
lgan
ov
qatn
i
to
liq
y
ey
di
y
ok
i
ya
rm
i-
sin
i ist
e
m
ol
qi
la
yo
tg
an
ov
qatd
a p
ro
te
in
m
iq
dori
3
po
rsiy
a b
ol
ib
, b
u b
ir
ku
nl
ik
g
o
sh
tli v
a sut
li
m
ahsul
ot
di
r. G
ohid
a bir
sa
bab bi
la
n
pa
rhez
ni
ng
o
rn
in
i
bo
su
vc
hi
la
rn
i
iste
m
ol
qil
ad
i y
ok
i b
o
l-
ma
sa
k
o
p
mi
qd
or
da
suy
uql
ik
y
ok
i su
n
iy
oz
uqa qabul
qi
lm
ay
di
3.
A
de
kvat
.
T
av
si
ya
qil
in
gan
o
vq
atnin
g
ya
rm
id
an
k
o
pi
ni
is
-
te
m
ol
qil
ad
i. P
ro
-
tei
ni
bor
go
sht-s
utl
i
ov
qa
tlar
ni
b
ir k
un
da
4
m
ar
ta ist
em
ol
qi-
la
di
. H
ar
d
oi
m
o
vq
at
o
rn
in
i
bo
sa
di
ga
n
darm
on
la
rn
i
is
te
m
ol
qil
ad
i. B
em
or
ni
p
ar
-
hez
ga
bo
lgan
tal
abi-
ni
q
ondi
ra
di
gan
ja
d-
va
l
aso
sid
a
su
n
iy
ozuqadan
f
oy
dal
a-
ni
la
di
4. A
lo
: h
am
m
a n
ar
san
i
iste
m
ol
q
ilad
i. H
ec
h
qacho
n o
vq
atd
an
bosh
tortm
ay
di
.
P
ro
te
in
4
yo
ki
u
nd
an
o
rt
iq
m
iq
-
do
rd
a
bo
lg
an
g
osh
tli
va
sut
li m
ah
sul
ot
la
rn
i
iste
m
ol
qil
ad
i. O
vq
at
-
la
ni
sh
v
aq
ti
o
ra
lig
id
a
ham
bi
ror
na
rs
al
ar
is
-
te
m
ol
qil
ad
i. P
ar
he
z
o
ri
nb
os
arl
ari
k
erak
em
as
Is
hqal
an
is
h
va
bi
ch
ilish
1. M
ua
m
m
o:
k
am
ro
q
yo
ki
t
ol
a y
or
da
m
ga
m
uhtoj
.
K
o
pi
nc
ha
kr
es
lo
y
ok
i k
ro
va
t p
as
-
tiga
tus
hi
b k
etadi
,
sh
un
in
g
uc
hun
te
z
va
ko
p
y
or
da
m
z
ar
ur
,
m
us
hak
la
r
taran
gl
igi
kon
tra
kt
ura,
s
ilki
ni
sh
-
la
r
ish
qa
lan
ish
ga o
lib
kel
adi
2. P
ote
ns
ial
m
ua
m
m
ol
ar
.
Q
iy
in
chil
ik
bi
la
n
hara-
ka
tlan
ad
i, bir o
z
yo
rd
am
-
ga m
uh
to
j. H
arak
atl
an
-
gan
da
ch
oy
sh
ab
ga
t
eg
ib
ish
qa
la
nad
i. A
so
san
k
un
da
vo
m
id
a t
o
g
ri h
ol
at
s
aq
-
la
ni
b
tu
ra
di
(
kr
ov
at
da
yo
ki
k
re
sl
oda
),
l
eki
n
ba
-
ri
bi
r
pas
tga
qarab
si
rg
a
-
la
di
3.
A
so
siy
m
ua
m
m
o-
la
r
yo
q
.
K
rov
atda
yo
ki
k
re
sl
od
a m
usta-
qil
ha
ra
ka
tlan
adi
.
M
ushak
la
r baquv
vat,
bi
ro
vn
ing
y
or
dam
isiz
o
zi
ni
k
o
ta
ra
di
.
M
un
tazam
r
av
is
hda
to
g
ri
hol
atn
i
sa
ql
ay
di
64
2. Toqimalarni tiklovchi, sogaytiruvchi ichki sharoitlarni
yaxshilash:
ovqat yeyish va ichak faoliyatini yaxshilash;
kamqonlikning oldini olish va davolash;
tana harakati va sogayish jarayoniga tasir korsatuvchi dorilarni
qollash va davolash yonalishini tuzish.
3. Toqimalar holatiga tasir etuvchi tashqi sharoitni muvofiqlashtirish:
teri butunligini saqlash va shikastlantirmaslik;
siydik va axlatni tuta olmaslikning oldini olish va davolash;
siydik va axlatni tuta olmaydigan kasallar parvarishini yaxshilash;
bemor va ularga qarovchilarga yotoq yaralar hosil bolishi mumkin
bolgan joyni ertalab va kechqurun 10% li kamfora spirti yoki 0,5% li
nashatir spirtiga hollangan doka tamponi bilan artib turishni, bosimni
bartaraf qiluvchi moslamalardan foydalanishni, oz-oziga yordam
berishni orgatish;
yotoq yara paydo boladigan joyda teri qizarib qolgudek bolsa,
bir kecha-kunduz mobaynida 12 marotaba 510% li kaliy perman-
ganat eritmasini surtib turish.
Yotoq yaralarni davolashning asosiy sharti bu shikastlangan sohadagi
har qanday bosimni yoqotish, asosiy kasallikni davolash va bemorni
parvarish qilishdir. Yuqoridagi shartlarni bemor mustaqil ravishda
bartaraf qilishi uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:
bemorga va parvarish qiluvchilarga yotoq yaralar xavfi va ular-
ning oldini olish haqidagi axborotni yetkazish;
yordamchi vositalar orqali bemorning harakat qilish imkoniyat-
larini oshirish;
bosim kuchini qaytaruvchi moslamalar berish;
bemor harakatini cheklovchi sabablarni davolash.
Yotoq yaralarni davolaganda yodning spirtdagi 5 yoki 10% li, kaliy
permanganatning l% li yoki brilliant yashilining 1% li eritmalaridan
foydalaniladi, song quruq aseptik boglam qoyiladi. Bemorning
quvvatini oshirish maqsadida qon ornini bosuvchi suyuqliklar, vitaminlar
va davolash choralarining olib borilishi maqsadga muvofiqdir.
Yotoq yaralarining mahalliy davolanishi nekrozga uchragan toqi-
malarni tezroq yoqotishga qaratiladi. Bunda proteolitik fermentlar,
gipertonik eritma va qurituvchi boglamlarni qollash mumkin. Yiringli
asoratlarda operativ choralar koriladi.
Fizioterapevtik tadbirlar nekrozga uchragan toqimalarni tezroq
yoqotishga yordam beradi. Jarohatlarning tuzalishini tezlashtirish
maqsadida mahalliy biostimulatorlar bilan elektrofarez, ultrabinafsha
nurlar, darsonval va fizioterapiyaning boshqa usullari qollaniladi. Yotoq
yaralarning barcha davrlarida antibiotiklar va sulfanilamid preparatlaridan
foydalaniladi (20- rasm).
65
a
d
b
e
20- rasm. Yotoq yaralarning oldini olish.
rezina chambar
chambar jildi
rezina tuvak
kleyonka
Ogir yotgan bemorlar parvarishining ayrim jarayonlari
Bemorning ozoda bolishida hamshira yoki kichik hamshiraning orni
juda katta. Ogir yotgan bemorni yuvintirish va tanasining ayrim
qismlarini tozalash uchun: 2 ta «qolqopcha» (bittasi nam, ikkinchisi
quruq) tayyorlab olinadi.
Bemorni yuvintirish algoritmi:
1. Iliq suv solingan togora tayyorlanadi va «qolqopcha» unga
botirib olinadi.
2. «Qolqopcha» ong qolga kiyiladi.
3. Ortiqcha suv asta siqiladi.
4. Nam qolqop bilan bemor yuzi artiladi song sochiq bilan
quritiladi.
5. Qol yuviladi (21- rasm).
Ogiz boshligi, burun va kozni parvarish qilish. Kopincha
holsizlanib qolgan bemorlarda ogiz boshligida ovqat qoldiqlarining
toplanib qolishi natijasida mikroorganizmlar yigilib, yoqimsiz hidlar
paydo boladi. Bu holning oldini olish maqsadida ularning ogiz
boshligini parvarish qilish lozim boladi.
Ogiz boshligini parvarish qilish uchun quyidagilar tayyorlab oli-
nadi: antiseptik eritma, pinset, shpatel, doka salfetka va qolqoplar.
1.Bemorni qulay qilib otqaziladi.
2.Qollar yuvilib, qolqoplar kiyiladi.
3.Chap qolga shpatel olinib yuqori lablar kotariladi va tepa
milklarning shilliq pardasi artiladi. Song pastki lablar tortiladi va
milkning shilliq pardasi artiladi.
5 Zakirova K.U.
66
a
d
b
e
21- rasm. Bemorni yuvintirish.
4.Tilni steril doka salfetka bilan orab, chap qol bilan ohista ogiz
boshligidan chiqariladi.
5.Antiseptik eritmaga hollangan doka salfetka bilan tildagi karashlar
olinadi va 23 marotaba salfetka almashtirilib til artiladi (22- rasm).
6.Qolqoplar yechiladi, qollar yuviladi.
Bemor lablarining yorilib ketishiga yol qoymaslik uchun quyidagi
muolaja bajariladi:
1. Qollar yuvilib qolqoplar kiyiladi (zarurat bolsa niqob va himoya
kozoynagini taqiladi).
2. Shpatel bilan steril salfetkaga vazelin surtilali.
3. Yuqorigi va pastki lablar vazelin bilan artiladi.
4. Qolqoplar yechilib, qollab yuviladi.
Kozni parvarish qilish. Kozda hosil bolgan yiringli ajratmalar
natijasida bemorning kiprik va milklari yopishib qoladi. Bu holda kozni
antiseptiklar 0,02% li furatsillin yoki 12% li Na gidrokarbonat eritmasiga
hollangan steril tampon yordamida artiladi. Muolaja uchun qolqoplar,
2 ta lotok, steril paxta tamponlar tayyorlanadi.
Kozni parvarish qilish algoritmi:
1. Qollar yaxshilab yuvilib, qolqoplar kiyiladi.
2. Steril lotokka 810 ta tampon va yuqorida korsatilgan eritma-
lardan birortasi qoyiladi.
3. Eritmaga namlangan tamponni asta siqib kiprik va qovoqning
tashqi burchagidan ichki burchagi tomon yoki tepadan pastga qarab
artiladi, tampon esa tashlanadi.
67
22- rasm. Ogiz boshligi va burunni
parvarish qilish.
a
b
d
e
f
g
h
4. Ikkinchi tomon ham yuqoridagi tartibda artiladi.
5. Eritma qoldiqlari quruq tampon bilan artiladi (23- rasm).
6. Qolqoplar yechilib, qollar yuviladi.
Zaiflashib qolgan bemorning burun yollari paxta tamponlar bilan
aylanma harakat qilib tozalanadi.
Burun boshligidagi qatqaloqlar vazelin, osimlik moyi yoki
glitseringa hollangan paxta piligi yordamida aylanma harakat bilan
artiladi.
Tirnoqlarni olish. Bemor tirnoqlarini har haftada olib turish va
parvarish qilish lozim. Buning uchun suyuq sovun, oyoq va qol uchun
malham, qaychi, maxsus egovcha, yumshoq chotka, lotok va sochiq
bolishi lozim.
Tirnoqlarni olish algoritmi:
1. Togorachadagi suyuq sovun qoshilgan iliq suvga barmoqlar 2
3 daqiqaga solib turiladi.
2. Beshinchi barmoqni suvdan chiqarib artib, tirnoqni asta-sekinlik
bilan 12 mm qoldirib olinadi.
3. Ketma-ket barcha barmoqlar suvdan chiqarilib va artilib, tirnoq-
lar olinadi, suvda bitta barmoq qolganda ikkinchi qol barmoqlari
suvga solinadi.
68
a
d
b
e
23- rasm. Kozni parvarish qilish.
4. Tirnoqlarga maxsus egovcha, song yumshoq chotkacha bilan
ishlov beriladi.
5. Qol tirnoqlariga ishlov berilgach, oyoq barmoqlari tovon bilan
birga boshqa togorachadagi iliq sovunli suvga 35 daqiqaga solib
qoyiladi.
6. Oyoq barmoqlari suvdan chiqarib artiladi va sochiq ustiga qoyiladi
(shu vaqtda keyingi oyoq barmoqlari suvga solinadi).
7. Maxsus kesgichlar yordamida tirnoqlar sekinlik bilan olinadi.
8. Tirnoqlarga maxsus egovcha va yumshoq chotkacha bilan ishlov
beriladi (24- rasm).
9. Yuqoridagi tartibda ikkinchi oyoq tirnoqlari ham olinadi.
10. Qaychi va egovchalar dezinfeksiya qilinadi.
11. Qollar yuviladi.
Bemorlar sochini parvarish qilish.
Ogir yotgan bemorlar sochini yuvish algoritmi:
1. Kerakli narsalarni tayyorlab, bemor karavotining yoniga kelti-
riladi.
2. Bemor boshini kotarib, toshagini bosh tarafidan yelkasigacha
keltirib buklab qoyiladi.
3. Bemor sochini togorachaga solib, iliq suv bilan hollanadi.
4. Sochga shampun yoki sovun surtib kopirtirgach, ustidan iliq suv
quyib tubigacha yuviladi.
5. Sochdan tushayotgan suv toza bolguncha yuviladi va taraladi.
6. Yumshoq sochiqda artib quritiladi.
7. Soch qurigandan song romol oraladi.
8. Qollar yuviladi (25- rasm).
69
a
d
b
e
24- rasm. Tirnoqlarni olish.
a
d
b
e
25- rasm. Ogir yotgan bemorlar sochini yuvish.
Ogir yotgan bemorlarning umumiy ahvolini hisobga olgan holda
ularning sochini haftada bir marotaba yuvib turish lozim. Uzoq muddat
kasalxonada yotgan erkaklar sochlarni vaqti-vaqtida kaltalatib turishlari,
ayollar esa har kuni mayda tishli taroqda tarashlari lozim. Uksus
(sirka)ning 12% li eritmasiga botirib olingan mayda tishli taroq
sochlardagi qazgoq va kirlarni yaxshi tozalaydi. Agar bemorning ahvoli
yaxshi bolsa, uning boshini gigiyenik vanna paytida har xil yuvuvchi
vositalar yoki xna aralashtirilgan suv yordamida yuviladi. Bemor uzoq
vaqtgacha ornidan turmay yotgan bolsa, boshi maxsus moslamalar
yordamida orinda yuvib qoyiladi.
70
2.4. Båmîrlàrni îvqàtlàntirish và pàrvàrish qilish
Togri ovqatlanish miqdor va sifat jihatidan tola qimmatli,
bir meyordagi tartibga asoslanib, soglom odamlarning jinsini,
yoshini, mehnat turini va boshqa omillarni hisobga olgan holda
odam organizmining hayot faoliyatini, qobiliyatini, tashqi muhitning
salbiy omillariga nisbatan chidamini va yuksak himoya qobiliyatini
taminlaydi.
Biz istemol qiladigan ovqat tarkibi, miqdori va sifati qanday bolishi
kerakligi hozirgi kunda deyarli barchaga malum. Oqilona ovqatlanish
kopgina xastaliklarning, masalan, vitaminlar yetishmasligi tufayli paydo
boladigan shapkorlik, zangla (singa), raxit va boshqa kopgina
kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Afsuski, kopchilik
ovqatlanishning eng asosiy sharti bolmish ovqatlanish tartibiga rioya
qilmaydi, palapartish ovqatlanish hazm jarayonining buzilishiga, hatto
bezovtalikka, qabziyatga va boshqa nohushliklarga sabab boladi.
Bazan odam uzoq vaqt och yurib, birdan kop ovqat yesa bunda
qon bosimi kotarilib, bosh ogrishi, kongil aynishi kabi holatlar
kuzatilishi mumkin.
Hisoblashlarga kora, inson 70 yil umri davomida:
11 tonna non mahsuloflarini, 1112 tonna kartoshka, 6 tonna gosht
va baliq, 1012 mingta tuxum va 1014 ming litr sut, 70 pud (1 pud
16,3 kg ga teng) tuz istemol qilar ekan. Ovqatlanishga hayotining 6
yili ketar ekan.
Odam ovqatga bolgan oz ehtiyojini odatda oziq-ovqat moddalari
aralashmasi: oqsil, yog, uglevod, vitaminlar, mineral tuzlar va suvdan
iborat ovqat mahsulotlari hisobiga qondiradi. Kunlik ovqat ratsioni-
ning energetik qiymati va sifati tarkibi kopgina hollarga odamning
yoshi, boyi va tana vazni, kasb-kori, fiziologik holati (masalan, homi-
ladorlik, emizikli davr va boshqalar), sogligi va iqlim sharoitlariga
bogliq.
Oqilona ovqatlanish quyidagi shartlarga bogliq:
1) ovqat ratsionining tegishli quvvatiga;
2) ovqat ratsionining tola sifatliligiga (yani barcha oziq-ovqat
moddalarining zarur miqdorda bolishiga);
3) togri ovqatlanish tartibiga;
4) oziq-ovqat mahsulotlarining yaxshi saqlanishi va hazm bolishiga
imkon beradigan sharoitlarga (bu ovqatni pishirishga, uning hushtam,
hushboyligiga, korinishiga, xilma-xilligi va tez singishiga);
5) oziq-ovqat muhsulotlarini patogen organizmlar (mikroblar, mik-
roskopik zamburuglar va boshqalar)dan zararlanmasligi va zaharli mod-
dalar tushishidan ehtiyotlash uchun ularni ishlab chiqarishda, saqlashda
va pishirishga tayyorlashda sanitariya qoidalariga amal qilishga.
71
26- rasm. Toyimli ovqat ratsioni.
Soglom
bolay
desangiz
vit. D
vit. E
vit. K
B
1
B
2
PP
B
6
B
3
B
12
H
vit. A
vit. P
vit. C
Ratsionning energetik qiymati. Ovqat ratsionining toyimliligi ovqatga
baho berishda muhim miqdoriy korsatkich hisoblanadi. Organizm hayot
faoliyati uchun sarflangan quvvatga ovqatning kaloriyasi muvofiq kelishi
kerak. Oziq-ovqat mahsulotlarining energiya qiymati ulardagi yog,
uglevod va oqsil miqdoriga qarab aniqlanadi. 2 g oqsilning ortacha
kaloriyali qiymati 4 kkal ga, uglevodniki 3,7 kkal ga, yogniki
9,0 kkal ga teng. Ratsionning energetik qiymati organizmning hayot
faoliyati uchun sarflanadi, yani: miya qobiliyatiga, ichki azo va
mushaklar harakatiga, yurak-qon tomirlar va nafas olish sistemalariga,
ovqat hazm qilish sistemasiga va jismoniy mashqlar uchun. Bundan
shunday xulosa qilish mumkinki, energetik qiymatining 5060%
organizmning hayot faoliyatiga; 1015% ovqat hazm qilishga; 30
40% jismoniy mashqlarga va harakatga; 35% dam olishga sarflanar
ekan (26- rasm).
Organizmning togri rivojlanishi uchun ovqat mahsulotlari tarkibida
oqsil, yog, uglevodlardan va mineral tuzlardan tashqari, hayotiy muhim
ahamiyatga ega bolgan vitaminlar deb ataluvchi past molekulali organik
birikmalar bolishi kerak.
Organizmda vitaminlarning yetishmasligi oqibatida modda almashi-
nuvining buzilishi, yani gipovitaminoz va avitaminoz kasalliklari kelib
chiqishi mumkin (1- jadval).
72
1- jadval
Kunlik ratsionning energetik qiyniati (29003500 kkal)
Oqilona ovqatlanishning asosiy shartlaridan biri muvozanatlangan
ovqatlanishdir.
Muvozanatlangan ovqatlanish bunda asosiy oziq-ovqat mahsu-
lotlari: oqsil, yog, uglevod, vitamin va mineral moddalarning miqdor
hamda sifat jihatidan maqbul nisbatda bolishi kozda tutiladi. Rat-
sionda ayrim ovqat moddalarning yetishmasligi yoki ularning notogri
nisbatda bolishi (muvozanatlanmagan ovqatlanish) ovqatning toyim-
liligi hatto yetarli bolganida ham soghqqa salbiy tasir qiladi. Chunki
har bir oziq moddaning (oqsil, yog, uglevod) organizmda oziga yarasha
vazifasi bor. Ovqat hazm qilish azolarining bir meyorda ishlashi va
oziq moddalarining yaxshi singishi uchun togri ovqatlanish tartibiga
rioya qilish zarur (2- jadval).
Ortiqcha ovqat istemol qilish yoki kam ovqat yeyish organizmga
salbiy tasir qiladi. Bular asosan semirib yoki ozib ketishga sabab boladi.
Shu bilan birga bu yurak-tomir sistemasining ishiga yomon tasir qilib,
moddalar almashuvining buzilishiga sabab boladi. Organizmni yog
bosishi natijasida ateroskleroz, gipertoniya, miokard infarkti va boshqa
yurak-tomir sistemasi kasalliklariga sabab bolishi mumkin. Statistika
boyicha organizmni yog bosishi oqibatida, odamning umri 710 yilga
qisqarishi mumkin ekan, ular gipertoniya kasaliga 6 marta koproq
duchor bolishar ekan.
Nomlari
Gramm
Nonda
330360
Makaronda
15
Dukkakli osimliklarda
5
Kartoshkada
265285
Poliz ekinlarida
385450
Sabzavot va mevalarda
200220
Shakar va konditer mahsulotlarida
50100
Osimlik yoglarida
3040
Gosht va gosht mahsulotlarida
190215
Baliq va baliq mahsulotlarida
5055
Sut va sut mahsulotlarida
350450
Tuxumda
1 dona
73
2- jadval
Mehnat faoliyatiga qarab energetik qiymatning sarflanishi
(70 kg ga kkal 1 soat)
Mehnat faoliyati turlari
Energiya sarflash
Yukmashina haydovchisining mehnati
260 kkal
Tomorqada ishlash
360 kkal
Traktorchining mehnati
250 kkal
Quruvchining mehnati
360390 kkal
Tinch holatda otirib oqish
90100 kkal
Otirgan holda ovoz chiqarib oqish
102112 kkal
Oqish, auditoriya, oz ustida ishlash
107111 kkal
Leksiya eshitish
102112 kkal
Katta auditoriyada leksiya oqish
140270 kkal
Xonada tinch, oddiy yurish
169 kkal
Otirib dam olish
96 kkal
Turgan holda dam olish
11 kkal va h.k.
Har kimning ovqatlanishi eng avvalo uning mijoziga, organizmining
oziga hos xususiyatlariga mos bolishi kerak. Bu haqda ulug alloma-
lardan biri shunday degan: «Har bir jussa va mijozga muvofiq va munosib
ovqat bor.
Ovqatning miqdori odat va quvvatga qarab belgilanadi. Uning
miqdori quvvati yaxshi bolgan kishilar yeganda ogir bolmaydigan,
qobirga boshlarini chozmaydigan, qorinni kopchitmaydigan va
quldiratmaydigan, (meda tepasiga) suzib chiqmaydigan, kongil
aynitmaydigan darajada bolishi hamda yutoqishi yoki ishtaha tushuvini,
zehn pastligi va uyqusizlikni keltirib chiqarmaydigan va bir muddatdan
keyin kekirganda ovqatning mazasi kelmaydigan miqdorda bolishi kerak.
Uzoq muddatdan keyin (kekirishda) ovqatning mazasi kelib turishi eng
yomon holdir».
Oqilona ovqatlanish deganda ovqatlanish madaniyatini bevosita
ovqatlanish gigiyenasi bilan bogliq qonun-qoidalardan tashqari har
kimning kunlik ovqati tarkibidagi umumiy energiyaning (quvvatning)
ehtiyojiga, asosiy oziq moddalar: oqsil, yog, uglevodlar, vitaminlar
madanli moddalarga bolgan talabiga qarab ovqatlanishini tushunmoq
kerak. Bundan tashqari, ovqatlanish meyori kishining yoshiga, jinsiga,
bajaradigan mehnati xususiyatlariga, turmush tarziga, milliy anana-
lariga ham bogliqdir. Aslini olganda xastaliklarning aksariyati yeyish
74
lozim bolgan ovqatlarni yemaslik va lozim bolmaganlarini yeyishdan
kelib chiqadi.
JSST (VOZ) ning hisobotiga qaraganda, asr kasalliklari hisoblangan
ateroskleroz, gipertoniya, yurakning ishemik kasalligi, miokard infarkti,
insult, qandli diabet, rak (saraton)ning ayrim turlari, oshqozon-ichak
kasalliklari, kamqonlik, homiladorlik toksikozi, tugiladigan bolalar
vaznining meyoridan kam bolishi va hokazolar oziq-ovqat mahsulot-
larining yetishmasligidan yoki kishilarning shu tufayli oqilona
ovqatlanmasligidan kelib chiqadi.
Ovqatlanish madaniyatiga oid malumotlarni Aristotel (Aflotun)
asarlarida ham uchratsa boladi. Uning takidlashicha, yeyish va ichish-
ning kam bolishi ham, kop bolishi ham salomatlikni barbod qiladi,
ayni vaqtda oziq-ovqatlardan va ichimliklardan togri, meyorida
foydalanish uni mustahkamlaydi va uzoq yillar sihat-salomat bolib
yurishni taminlaydi.
Abu Ali ibn Sino «Tib qonunlari» va qator risolalarida «Kimki
soglom turmush tarziga erishmoqchi bolsa, oz sogligini saqlamoqchi
va mustahkamlamoqchi bolsa, ovqatlanish tartibiga, istemol qilinadigan
ovqatning sifatiga, miqdoriga, ovqatning istemol qilish vaqti va uning
hazm bolish jarayoniga asosiy etiborni qaratmogi lozim» deb
takidlagan.
Ovqatlanishda ovqatlanish madaniyati, milliy ananalar va iqlim
sharoitlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Afsuski bu narsaga
kopincha rioya qilmaymiz. Jazirama issiq paytlari ham umumovqat-
lanish korxonalari, choyxona va oshxonalarda yogli hamda goshtli somsa,
palov, shorva, chuchvara, manti va lagmonlar tayyorlashga koproq
etibor berilib, chalop, har xil kokatli taomlar va meva, sabzavotlarga
kamroq ahamiyat beriladi. Vaholanki tashqi muhit harorati 40 °C va
undan yuqori bolganida organizmning yog va oqsillarni hazm qilish
jarayoni pasayib ketadi. Yogli va goshtli ovqatlar ishtahani bogadi.
Ovqalanishda ob-havo, iqlim hisobga olinishi kerak. Shimolda
yashovchi aholi bilan janubda yashovchilar hayot faoliyati va energiya
sarfi bir-biridan farq qiladi, shunga kora ularning ovqatlanish xusu-
siyatlarida ham tegishli farq bolishi kerak.
Toy-marakalarda ovqatlar ustma-ust tanavvul qilinadi. Bunda
ovqatlanish tartibiga deyarli rioya qilinmaydi, juda toyib ovqatlanish
natijasida meda ovqatni hazm qilib ulgurmaydi va hazm jarayonlari
izdan chiqadi, tarkibiy jihatdan bir-biriga togri kelmaydigan ovqat-
larni istemol qilish esa bir qator kasalliklarning paydo bolishiga sabab
bolishi mumkin. Organizmga eng zararli narsa medada ovqat
yetilmasdan va hazm bolmasdan turib, yana ovqat kiritishdir. Meda
buzilishidan, hususan yomon ovqatlardan kora zararliroq narsa yoq.
Chunki bunda bogim ogrigi, buyrak ogrigi, nafas siqishi, taloq va
75
jigarning qattiqlashishi, balgam va safrodan kelib chiqadigan kasalliklar
paydo boiadi.
Ovqatlanishni togri tashkil qilish va gigiyena talablariga javob berish.
1. Istemol qilinadigan oziq-ovqatlar sifatli va mazali bolib,
organizmga rohat bagishlashi, tarkibida kasallik chaqiruvchi mikroblar
bolmasligi kerak.
2. Kop ovqat yemaslik va uni turli-tuman bolishiga etibor berish
kerak. Har xil ovqatlar itemol qilganda organizm uchun zarurini tanlab
olish kerak.
3. Odam har kuni malum bir vaqtda ovqatlanishi kerak.
4. Togri ovqatlanganda organizmni kerakli moddalar bilan ta-
minlash uchun yettita modda zarur boladi, yani oqsil, yog, uglevod,
vitamin, mineral tuzlar, selluloza va suv.
5. Oqsil organizm qurilishini taminlaydi va hujayralarni qayta
tiklashda ishtirok etadi.
6. Yog energiya manbai bolib, uning kopayib ketishi organizmda
ortiqcha yog toqimalari hosil bohshiga sabab boiadi. Organizm uchun
toyinmagan yog kislotalarini tutuvchi osimlik moylari zarur.
7. Uglevod ham asosiy energiya manbai va qurilish materiali
hisoblanadi.
8. Vitaminlar, mineral tuzlar va sellyuloza organizm uchun zarur
moddalar bolib, vitaminlar inson hayoti faoliyatida asosiy vazifani
bajaradi. Bunday vazifalar mineral tuzlar va sellyulozaga ham taal-
luqlidir.
Har qanday odamda toymaslikning oddiy turi kelib chiqishi mumkin,
lekin bu quyidagilar uchun, ayniqsa havflidir:
bolalar uchun, chunki ularga yaxshi ulgayish va soglom bolish
uchun kop ovqat kerak boladi;
tugish yoshidagi ayollar, ayniqsa ular homilador yoki emizikli
bolsalar; chunki ularga ozlari va chaqalogining soglom bolishi hamda
oz kundalik yumushlarini bajarish uchun qoshimcha ovqat kerakdir;
keksalar uchun, ular ovqatning mazasini yaxshi bila olmaydilar,
chunki ularning kopincha tishlari tushib ketgan boladi, shuning uchun
ular kop ovqat istemol qila olmaydilar, ularning soglom bolishlari
uchun ham yaxshi ovqatlanishlari zarur.
Baquvvat va soglom bolish uchun togri ovqatlanish kerak.
Mustahkam uy qurish uchun poydevor, devor, tom va pechka kerak.
Soglom bolish uchun ovqatlanishda ham 4 ta ahamiyatli narsaga
etibor berish kerak.
1. Asosiy ovqatlar (poydevor) non, guruch, kartoshka, don
mahsulotlari, makaronlar.
2. Ostiruvchi ovqatlar (devor) sutli ovqatlar, (sut, qatiq, qaymoq,
pishloq, suzma), gosht, loviya, mosh, noxat, soya, tuxum va h.k.
76
3. Himoyalovchi ovqatlar (tom) mevalar (anor, qovun, qulupnay,
anjir, orik, olma), sabzavotlar (kokatlar, sabzi, pomidor, oshqovoq,
bulgor qalampiri, turp, rediska, bodring, baqlajon).
4. Quvvat beruvchi ovqatlar (pechka) yoglar, shakar, asal, sariyog.
«Asosiy ovqatlar» mustahkam uy uchun zarur bolgan poydevor kabidir.
Odatda asosiy ovqatlar arzon vitaminlar va minerallarga boy bolgan
yaxshi quvvat manbayidir. Asosiy ovqatlar, tana uchun kerakli bolgan
kopgina zarur narsalarni beradi, lekin salomatlikni saqlash va tananing
osishiga yordam berishi uchun (ayniqsa bolalarga) yetarli emas.
Uy uchun devorlar nechoglik muhim bolsa, odam uchun «osti-
ruvchi ovqatlarni», yani sut, tuxum, gosht, baliq va boshqa quvvatli
masalliqlar shunchalik muhimdir. Bu ovqatlarsiz tana soglom bolib
osmaydi (muskullar, suyaklar, azolar).
Uyning tomi odamni yogin-sochindan himoya qiladi. «Himoya-
lovchi ovqatlar» vitaminlarga boydir va ular ham bizning tanamizni
kasal bolishdan himoya qiladi. Kasal bolgan paytimizda esa tana-
mizning sogayishi uchun zarur narsalar bilan taminlaydi.
Pechka qishda uyimizni isitadi, lekin tom va devorlarsiz u befoyda.
«quvvat beruvchi ovqatlar» tananing ishlashi uchun quvvat bilan
taminlaydi, lekin «ostiruvchi» va «quvvat beruvchi» ovqatlar yetar-
licha istemol qilinmasa, u unchalik foydali emas.
Ovqatlanish tartibi degani kunlik ovqat miqdorini belgilangan vaqtda
istemol qilish uchun maqsadga muvofiq ravishda taqsimlashdir.
Ovqatlanish tartibini ishlab chiqishda odamning kasbi, yoshi va
organizmning oziga xos xususiyatlariga etibor beriladi (3- jadval).
3- jadval
Ovqatlanish tartibi
Nonushta
Tushlik
Tolma choy
Kechki ovqat
2025%
3035%
1015%
2025%
Nonushtada organizm mehnat faoliyatiga zarur moddalar toplaydi.
Tushlikda ishga kirishilgan, quvvat sarfi kuchaygan payt.
Tolma choy tushlik va kechki ovqat oraligi nazarda tutilib, madad
beruvchi.
Kechki ovqat yengil hazm boladigan, nerv sistemasini qozgat-
maydi.
Oqilona ovqatlanishda turli aholi guruhlarining ovqatlanishiga alohida
etibor qaratiladi. Chunki har bir guruhda oziga xos ovqatlanish
xususiyatlari mavjud (45- jadval).
77
Turli aholi guruhlarining ovqatlanishi
Bolalar ovqati tarkibida ham katta yoshlilar ovqat ratsionidagi kabi
oziq va biologik faol moddalar bolishi kerak. Lekin bu moddalar
hamda ular manbai bolgan mahsulotlar nisbati bolaning yoshiga mos
kelishi lozim. Meyoridan kam yoki ortiq hamda bemaza ovqat bolaning
jismoniy va aqliy rivojlanishiga salbiy tasir qiladi. Bolalar serharakat
bolgani uchun, ularda moddalar almashinuvi tez boradi va kop quvvat
sarflanadi, shuning uchun, ularning oqsil va yuqori kaloriyali taomlarga
bolgan ehtiyoji ortadi.
Kichik yoshdagi bolalar ovqatida oqsil, yog va uglevodlar nisbati
1:1:4, kattaroq yoshdagilarda 1:1:4,5 bolishi kerak. Bolalar koproq
hayvon mahsulotlari bilan ovqatlanganlari maqul. Hayvon oqsilining
solishtirma salmogi umumiy oqsil salmogida 7080% ni, maktab
yoshidagi bolalarda esa 6065% ni tashkil etadi. Bolalar ratsioni
tarkibida yetarli miqdorda gosht, baliq, tuxum va sut bolishi ularning
bunday hayvon oqsiliga bolgan ehtiyojini qondiradi. Bolalarning kun-
lik ovqati tarkibida 600800 ml sut bolishi lozim. Yogning ahamiyati
ham katta, u A va D vitaminning hazm bolishini, organizmning ota
toyinmagan yog kislotalari va fosfatidlarga bolgan ehtiyojini tamin-
laydi. Bolalar ovqatida ortiqcha yog bolishi moddalar almashinuvi va
ovqat hazm bolishining buzilishiga, oqsilning yomon ozlashtirilishga,
semirib ketishga sabab boladi. Turli xil vitaminlar va mineral moddalar
bolalar ovqatining asosiy manbai hisoblanadi (6- jadval).
4- jadval
Turli aholi guruhlari
Aqliy mehnat bilan shugullanuvchi kishilar
I guruh
(rahbarlar, shifokorlar, oqituvchilar, tarbiyachilar,
ish yurituvchilar va boshqalar).
Yengil jismoniy mehnat bilan shugullanuvchilar
II guruh
(hamshira, sanitarka, sotuvchilar, aloqa xodimlari,
tikuvchilar)
Ortacha jismoniy mehnat bilan shugullanuvchilar
III guruh
(haydovchilar, oziq-ovqat sanoati ishchilari,
temiryol ishchilari va boshqalar)
Ogir mehnat bilan shugullanuvchilar: (quruvchilar,
IV guruh
qishloq xojaligida ishlovchilar, gaz va neft sanoati
ishchilari, duradgorlar)
Ota ogir mehnat bilan shugullanuvchilar (polat
V guruh
erituvchilar, gisht teruvchilar, yer qazuvchilar,
togda ishlovchilar)
78
5- jadval
Mehnat faoliyati har xil guruhlar uchun bir kunlik yog, uglevod va
oqsil istemol qilish jadvali
Ovqatlanish tartibiga qatiy rioya qilish bolalar ovqatlanishini togri
tashkil etishning asosiy shartlaridan hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi
bolalar kuniga 5 mahal ovqatlantirilib, bunda kunlik kaloriyaning 20
25% nonushtada, 15% ikkinchi nonushtada, 2530% tushlikda, 15%
peshinlikda (tolma choyda), 2025% kechki ovqatda berilishi kerak.
Maktab yoshidagi bolalar kuniga 4 mahal ovqatlanishi, bunda nonushta
kunlik kaloriyaning 25% ni, tushlik ovqat 30%, peshinlik (tolma choy)
20%, kechki ovqat 25% ni tashkil etishi lozim. Maktabgacha yoshdagi
bolalar muassasalarida, shuningdek maktablarda bolalar ovqatlanishini
togri tashkil etishning ahamiyati katta. Maktab oquvchilariga
nonushtada, kuni uzaytirilgan guruhdagi oquvchilarga esa tushda ham
issiq ovqat berish zarur.
Erkaklar
Ayollar
Gur
uh
ra
qa
mi
Guruh
lar
boyi-
ch?
yoshi
Ener-
giya
(kkal)
Oqsil
(g)
Yog-
lar
(g)
Ugle-
vod
(g)
Ener-
giya
(kkal)
Oqsil
(g)
Yog-
lar
(g)
Ugle-
vod
(g)
1829
2880
91
103
378
2400
78
88
324
3039
2700
88
99
365
2300
75
84
310
I
4059
2550
83
93
344
2200
72
81
297
1829
3000
90
110
412
2550
77
93
351
3039
2900
87
106
399
2450
74
90
337
II
4059
2750
82
101
378
2350
70
86
323
1829
3200
96
117
440
2700
81
99
371
3039
3100
93
114
426
2600
78
95
358
III
4059
2950
88
108
406
2500
75
92
344
1829
3700
102 136
518
3150
87
114
441
3039
3600
99
132
504
3050
84
112
427
IV
4059
3450
95
126
483
2900
80
106
406
1829
4300
118 528
602
3039
4100
113 150
574
V
4059
3900
107 143
546
79
6- jadval
Maktab yoshidagi bolalar va oquvchilar uchun yoglar, uglevod
va oqsillar istemol qilish jadvali
Yoshi
Energiya Oqsil
Yoglar Uglevodlar
(kkal) (gramm) (gramm) (gramm)
13
1540
53
53
212
46
1970
68
68
272
710
2300
79
79
314
1113
2700
93
93
370
Ogil bolalar
1113
2450
85
85
340
Qiz bolalar
1417
2900
100
100
400
Osmir qizlar
2600
90
90
360
Ovqatlanish tirik organizmning asosiy fiziologik ehtiyojlaridan
biri hisoblanadi. Odam organizmiga oziq-ovqat mahsulotlari orqali
oqsillar, yoglar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv, vitaminlar va
toqimalarni tiklash, energetik sarflarning ornini toldirish hamda
organizmning boshqa ehtiyojlarini qoplaydigan moddalar kiradi.
Soglom inson uchun tavsiya etilgan meyorga binoan, hayvonot
oqsillari miqdori 100200 g, osimlik oqsillari 40 g, hayvonot yoglari
8590 g, osimlik yoglari 1015 g, uglevodlar 400500 g va
disaxaridlar korinishidagi glyukoza va saxaroza 50100 g, suvlar
17002000 g ni tashkil etadi.
Bemor ovqati tarkibidagi oqsillar, yoglar, uglevodlar va boshqa
turli moddalar nisbati kasallik turiga qarab ozgartiriladi. Masalan,
qandli diabet kasalligida bir kecha-kunduzlik ovqat tarkibida ugle-
vodlar kamaytiriladi.
Ovqat tarkibini belgilashda uning energetik qiymati va organizm-
ning energiya sarf qilish nisbatini hisobga olish lozim. Oqsillar, yoglar
va uglevodlar oksidlanib kaloriyalar bilan olchanadigan issiqlik ajra-
tadi.
1 g oqsil 4,1 kkal, 1 g yog 9,3 kkal, 1 g uglevodlar 4,1 kkal ajratadi.
Bemorning ogir va surunkali kasalliklar natijasida tana vaznini
yoqotganligini hisobga olgan holda ovqat tarkibining energetik
qiymatini oshirish maqsadga muvofiqdir.
Songgi ilmiy tekshirishlar shuni korsatdiki, ovqat hazm bolishi va
sorilishining meyoriy jarayonlarida oqsillar, yoglar, uglevodlar,
vitaminlar va mineral moddalar nisbatini muvozanatda bolishining
ozigina yetarli emas.
80
Davolovchi ovqatlanish tartibini nazorat qilishi lozim. Soglom odam
kuniga 4 marotaba ovqatlanishi lozim. Bunda birinchi nonushta 25%, ikkinchi
nonushta 15%, tushlik 35%, kechki ovqat 25% ni tashkil qiladi. Ayrim
kasalliklarda ovqatlanish tartibi biror sababga tegishli holda ozgartiriladi.
Masalan, meda yara kasalligida bemor 3 marotaba kop-kopdan
ovqatlangandan kora, 6 marotaba oz-ozdan ovqatlangani maqul.
Davolovchi ovqatlanish davolash jarayonining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Hozirgi kunda 15 ta asosiy davolovchi parhez turlari mavjud.
Har bir parhez bir nechta variantdan iborat bolib, kasallik kechishiga
qarab qollaniladi. Bundan tashqari, maxsus parhezlar mavjud bolib, ularni
tavsiya etgan mualliflar nomi bilan atalgan. Masalan, Karellya parhezi qon
aylanishi yetishmovchiligi kasalligida, Meylengraxta parhezi meda yarasidan
qon ketganda qollaniladi. Parhez ovqatlanishni tavsiya etishdan oldin kasallik
turini, azolardagi u yoki bu ozgarishlar darajasi hisobga olinadi. Mah-
sulotlarni istemol qilish va uni ishlab chiqarish tartibi ozgartiriladi.
Kopgina yoshi katta bemorlar bir nechta kasalliklar bilan xasta-
langan bolishi mumkin. Bunday hollarda bemorlarning jinsi, yoshi,
vazni hisobga olinib tola qimmatli, turli-tuman, meyorda ovqatlanish
tavsiya etiladi. Ayrim bemorga u yoki bu kasallikdagi ozgarishlarni
meyorlashtirish maqsadida yengillashtiruvchi kunlar (kontrast parhezlar)
tavsiya etiladi. Yengillashtiruvchi kunlarda bemorga bir xil korinishdagi
kam kaloriyali mahsulot berish maqsadga muvofiq hisoblanadi (masalan,
sut, mevalar, suzma va h.k.), lekin ovqat hajmi bir meyorda, 5-6
qabulga taqsimlanishi kerak.
Îvqàtning tàrkibi và enårgåtik qiymàti
Îrgànizmning motàdil hàyot fàîliyati uchun zàrur enårgiya, îqsil,
yoglàr, uglåvîdlàr, minåràl tuzlàr và bîshqà mîddàlàr îvqàt tàrkibidà
bolishi kåràk. Îrgànizmdà îqsil, yog, uglåvîdlàrning enårgiya mànbàyi
sifàtidàgi àhàmiyati kàttà. Îziq mîddàlàr îksidlànishi jàràyonidà àjràlàdigàn
enårgiya miqdîri îvqàtning enårgåtik qiymàti korsàtkichi hisîblànàdi.
Enårgåtik qiymàt màhsulît màssàsi birligidà hisîblànib, kàlîriyalàrdà (kkàl)
ifîdàlànàdi. Bir gràmm îqsil îksidlàngàndà 7 kkàl, bir gràmm yog
îksidlàngàndà 9 kkàl, bir gràmm uglåvîd îksidlàngàndà 4 kkàl enårgiya
àjràlàdi. Tàîmlàrning enårgåtik qiymàtini àniqlàshni qulàylàshtirish
màqsàdidà màxsus jàdvàllàr tuzilgàn bolib, ulàrdà 100 g màhsulît
tàrkibidàgi îqsil, yog, uglåvîdlàrning miqdîri bårilgàn (7- jàdvàl).
Îqsillàr tirik hujàyràlàrning và hujàyràlàràrî mîddàlàrning àsîsi
hisîblànàdi. Ulàr fårmåntlàr, gîrmînlàr tàrkibigà kiràdi, gånåtik
àxbîrîtning uzàtilishidà, hujàyràlàrning nàfàs îlishidà, mushàklàrning
qisqàrishi và boshàshishidà ishtirîk etàdi, kislîrîd mànbài hisîblànàdi.
Îrgànizmni mikrîîrgànizmlàr và viruslàrdàn himîya qilàdi.
81
7- jàdvàl
Àsîsiy màhsulîtlàrning kimyoviy tàrkibi và enårgåtik qiymàti
6 Zakirova K.U.
Mahsulotlarning kimyoviy tarkibi
(100 g hisobida)
Mahsulotlar
Îqsillar
Yoglar Uglevodlar
Energetik
qiymati
(kkal)
Bugdoy non
6,9
0,4
45,2
217
Un mahsulotlari
9,3
0,5
43,3
344
Grechka yormasi
8,0
1,6
64,8
312
Bugdoy yormasi
8,0
0,8
73,6
342
Mol goshti
16,0
4,3
0,5
108
Tovuq goshti
16,0
4,1
0,9
103
Jigar
18,5
4,0
2,94
123,7
Seld
10,8
9,1
129
Treska
16,7
0,4
71,9
Sudak
16,2
0,5
71
Saryog
1,0
64,4
0,6
787
Eritilgan yog
95,2
825
Osimlik yogi
94,0
871
Sigir suti
3,1
3,5
4,9
66
Qatiq
2,8
3,2
4,1
59
Smetana
12,7
30
2,5
293
Pishloq
25,0
11,5
0,7
157
Tuxum
12,7
30,0
2,4
391
Kartoshka
1,1
0,1
13,0
63
Karam
0,9
0,1
3,5
20
Tuzlangan karam
0,7
0,3
2,4
15
Lavlagi
1,3
0,1
8,1
39
Sabzi
0,6
0,2
6,3
30
Pomidor
0,5
0,1
2,8
15
Bodring
0,4
0D
1D
7
Yashil noxat
5,0
0,2
13,3
72
Îlma
0,4
9,3
40
Shakar
94,5
388
Murabbo
66,7
274
82
Îqsillàr hàyvîn màhsulîtlàri (sut, gosht, bàliq) và osimlik màh-
sulîtlàri (nîn, yongîq, yormà, dukkàklilàr) tàrkibigà kiràdi. Ulàr
àminîkislîtàlàrdàn tuzilgàn bolib, tàrkibidàgi bàzi àminîkislîtàlàrni
àlmàshtirib bolmàydi (fàqàt hàyvîn màhsulîtlàri tàrkibidà bolàdi).
Shuning uchun kundàlik ràtsiînning 60% ini hàyvîn îqsili, 40% ini
osimlik îqsili tàshkil etishi kåràk. Îqsillàr kunlik ràtsiînning 14% (100
120 g)ini tàshkil etishi lîzim. Îvqàt tàrkibidàgi îqsillàr àminîkislîtàlàr
mànbài hisîblànàdi, îrgànizmdà îqsil zàxiràsi màvjud emàs. Shuning
uchun sutkàdà îdàm îrgànizmigà tànàsining vàznigà korà (hàr
kilîgràmigà) 0,751,0 g dàn îqsil kirishi kåràk. Muràkkàb îpåràt-
siyalàrdàn, kàttà hàjmdàgi kuyishdàn, îgir kàsàlliklàrdàn kåyin îqsilgà
bolgàn bir kåchà-kunduzlik ehtiyoj 1,52,0 g/kg ni tàshkil etàdi.
Yoglàr îrgànizmning muhim enårgiya mànbàyi bolib, hujàyràlàr
måmbrànàsi, àsàb toqimàsi, buyràk usti båzining muhim tàrkibiy
qismidir. Yoglàrsiz îrgànizm îqsillàrni, bàzi minåràl tuzlàrni và yogdà
eruvchi vitàminlàr (A, B, E)ni ozlàshtirà îlmàydi. Bir kåchà-kunduzlik
ràtsiîndà 70% hàyvîn yogi và 30% osimlik yogi bolishi zàrur. Yoglàr
sut, tvîrîg, yogli qàtiq, pishlîq, gosht, pàrràndà goshti, bàliq,
tuxumdà bolàdi. Shuningdåk, yongîq, kungàbîqàr, màkkàjoxîri,
lîviyadà hàm bîr. Îrgànizmgà îvqàt bilàn kirgàn yoglàrning bir qismi
yog zàxiràsi sifàtidà toplànàdi và issiqlik yoqîtishdàn sàqlàydi, kàttà
hàjmdàgi enårgiya sàrfidà và otkir îgir kàsàlliklàrdà enårgiya mànbài
sifàtidà fîydàlànilàdi.
Uglåvîdlàr îdàm îrgànizmidà nîrmàl hàyot fàîliyati uchun zàruriy
enårgiyaning yarmidàn kopini tàshkil qilàdi. Ulàr àsîsàn osimlik
màhsulîtlàridà kop bolàdi. Osimlik màhsulîtlàridà îziq bolàdigàn
uglåvîdlàrdàn tàshqàri, îziq bolmàydigàn uglåvîdlàr, yani osimlik
klåtchàtkàsi hàm bolàdi, u ichàklàrning và ot pufàgining hàràkàtlànish
funksiyasini tàminlàydi. Uglåvîdlàr yoglàrning nîrmàl sorilishidà,
mushàklàr, àsàb và yuràk siståmàsi fàîliyatidà muhim rîl oynàydi.
Kàttà yoshdàgi îdàmning uglåvîdlàrgà bir kåchà-kunduzlik ehtiyoji
400500 g ni tàshkil etàdi.
Suv tànà vàznining 60% ni tàshkil etàdi. Hujàyràlàrdàgi yoki
hujàyràlàràrî suyuqliklàrdàgi hàyotiy muhim jàràyonlàr suvli muhitdà
kåchgànligi uchun suvsiz hàyotni tàsàvvur qilib bolmàydi. Kàttà
îdàmning suvgà bir kåchà-kunduzlik ehtiyoji 2,5 l ni tàshkil etàdi.
Ushbu måyorning såzilàrli qismi (ortàchà 1 l ) îziq màhsulîtlàridà
(bolkà nîn, sàbzàvît-måvàlàrdà), (ortàchà 1,5 l ) shorvà, kîmpît,
chîy, kîfå và bîshqà ichimliklàrdà bolàdi. Sàbzàvît và måvàlàrning
90% ni suv tàshkil etàdi.
Minåràl mîddàlàr bàrchà îrgàn và siståmàlàrning måyoriy hàyot
fàîliyatidà muhim àhàmiyatgà egà. Màsàlàn, kàlsiy suyak và mushàk
toqimàlàri tàrkibigà kiràdi. Mushàklàrning qisqàrishi và yozilishidà
83
ishtirîk etàdi và hîkàzî. Fîsfîr suyak, nårv, mushàk toqimàlàri tàrki-
bigà kiràdi và hujàyràlàrning enårgiya bilàn tàminlànishidà ishtirîk etàdi.
Nàtriy nårv qozgàlishining turli îrgànlàrgà otkàzilishidà muhim rîl
oynàydi. Îrgànizmdà suvni sàqlàb turàdi, tîmirlàr dåvîrining tàràngligini
(tînusni) yetàrli dàràjàdà tàminlàydi. Kàliy mushàklàrning qisqàrishi,
boshàshishidà, qozgàlishida gåmîglîbin tàrkibigà kiràdi và îksidlànish
råàksiyalàridà ishtirîk etàdi. Îrgànizmdà minåràl mîddàlàr yåtishmàsligi
îgir, bàzàn tuzàtib bolmàydigàn îqibàtlàrgà sàbàb bolàdi.
Vitàminlàr îvqàt ràtsiînining muhim và àlmàshtirib bolmày-
digàn tàrkibiy qismi hisîblànàdi. Ulàr îrgànizmning måyoriy hàyot
fàîliyatini tàminlàydi, îziq mîddàlàrning ozlàshtirilishidà ishtirîk
etàdi. Vitàminlàr kundàlik îvqàtdà yåtàrli miqdîrdà bolishi kåràk.
Birîq bir xil îvqàtlànish yoki îvqàt hàzm yolidà ozlàshtirishning
buzilishidàn vitàmin yåtishmàsligi kålib chiqishi mumkin.
Bemorlarni ovqatlantirishni tashkil qilish
Davolash muassasalarida bemorlarni ovqatlantirishni tashkil qilishda
tibbiy xodimdan tashqari oshxona xodimlari ham ishtirok etadilar. Shifokor
bemorning kasalligidan kelib chiqqan holda malum ovqat parhezini
tayinlaydi. Bolim hamshirasi ovqatga talabnoma tuzadi. Bemorlar
ovqatini bemorlarning soni va parhez ovqatning turidan kelib chiqqan
holda shifokor parhezchi nazorat qiladi va oz ornida sifatiga va turiga
javob beradi. Ovqat mahsuloti sifati, tayyorlanishi hamda bolimga
yetkazib berilishi shifoxonaning parhez hamshirasi tomonidan nazorat
qilinadi. Ovqat shu bolimning oshxona xodimi tomonidan tarqatiladi.
Ovqatlantirish bemorlarning holatiga qarab uch xil boladi: faol, sust va
suniy. Agar bemor boshqa kishilarning yordamisiz ozi ovqatlana oladigan
bolsa, faol ovqatlanish deyiladi. Ogir yotgan bemorlar quvvatsizlanib
qolganda, operatsiyadan song mustaqil ovqatlana olmaydilar. Bunday
bemorlarni ovqatlantirish uchun ovqatlanadigan odatdagi asboblar yetarli
bolmaydi. Bu sust ovqatlanish deyiladi.
Ogir yotgan bemorlarni ovqatlantirish bolim hamshirasi tomonidan
amalga oshiriladi. Ogir yotgan bemorlarni ovqatlantirish uchun malum
vaziyat hosil qilish lozim. Bemorlarni yarim otqazib, kokrak va boyin
qismiga oqliq yoki sochiq yozib, ovqatlantirish lozim, buni maxsus
choynak hamda qoshiq yordamida amalga oshiriladi. Bu jarayon
quyidagicha amalga oshiriladi: hamshira chap qoli bilan bemorning
boshini yostigi bilan birga kotaradi, ong qoli bilan uning ogziga
qoshiqdan yoki maxsus choynakdan ovqat tutadi.
Bemor ovqatni yutmasa, uning ogziga zorlab quyish mumkin emas,
chunki ovqat nafas yollariga tushib ogir jarohat keltirib chiqarishi
mumkin. Bundan tashqari, meditsina xodimlari bemorning
84
qarindoshlariga ovqatlantirish usullarini orgatadilar, chunki bu jarayon
juda katta sabr-qanoat talab qiladi. Kopincha bemorlar ishtahasi
yoqligi, kongil tortmasligidan shikoyat qiladilar. Yuqori harorat va
uyqusizlikka chalingan bemorlarni ovqat qabul qilishga majburlash
mumkin emas. Ayrim hollarda bemorlarning tabiiy ovqatlanishini suniy
ovqatlanish bilan toldirish yoki almashtirishga togri keladi (27- rasm,
a, b, d, e).
Dàvîlîvchi îvqàtlànish àsîslàri
Dàvîlîvchi îvqàtlànish (diåtîtåràpiya) bàrchà kàsàlliklàrdà
dàvîlàsh chîrà-tàdbirlàrining umumiy råjàsidàn àjràtib bolmàydigàn,
hàl qiluvchi qismi hisîblànàdi. Pàrhåz råjimi kàsàllikning xàràktåri,
uning bîsqichi båmîrning hîlàti và uning individuàl xususiyatlàrigà
bîgliq bolàdi.
Îvqàtning tàrkibiy sifàtini bir shàkldàn ikkinchi shàklgà otkàzish
nimà uchun zàrur? Qiyin hàzm bolàdigàn, dàgàl màhsulîtlàrni
tàîmnîmàdàn chiqàrib tàshlàsh (dàgàl nàvli nîn, guruch, shîlgîm,
kàràm, bîdring, dukkàklilàr, ezilib pishmàgàn botqà kàbilàrning
umumiy vàznini bir kåchà-kunduzdà 3 kg gàchà kàmàytirish), ulàrgà
màxsus ishlîv bårish (màydàlàb, màyinlàshtirib) mådà-ichàk yolini
måxànik tàsirdàn sàqlàydi. Kuchli qàynàtmà shorvàlàr, qîvurilgàn
tàîmlàr, ziràvîrlàrni kop miqdîrdà ishlàtish, tuzlàmàlàr, yangi nîn,
xàmir îvqàtlàr mådàichàk yolini kimyoviy tàsirlàntirib, mådà, ichàk,
îshqîzîn îsti båzlàrining shirà ishlàb chiqàrishini kuchàytiràdi.
Stàtsiînàr dàvîlàsh muàssàsàlàridà 4 màrtàlik, bàzidà esà 56 màr-
a
d
b
e
27- rasm. Bemorlarni ovqatlantirishga tayyorlash.
85
tàlik, hàttî 8 màrtàlik îvqàtlàntirish tàrtibi hàm qollànilàdi. Kunlik
tàîmnîmà quyidàgichà (fîiz hisîbidà) tàqsimlànàdi: nînushtà 25
15%; tushlik 35%; kåchki îvqàt (kåchàsigà qàtiq yoki kåfir bilàn
birgàlikdà) 25% àtrîfidà. Îvqàtlànishlàr îràligi 4 sîàtdàn îshmàsligi
kåràk. 5 màrtàlik îvqàtlànishdà ikkinchi nînushtà, 6 màrtàlikdà esà
tushlik và kåchki îvqàtlànish îràsidà tîlmà chîyi bårilàdi. Turli kàsàl-
làr uchun buyurilàdigàn 15 xil pàrhåz tàîmnîmà màvjud. Àgàr båmîr
bir nåchà xil xàstàlikkà chàlingàn bolsà, ulàr tàîmnîmàsidà qàràmà-
qàrshilik bolsà, eng àfzàli buyurilàdi. Àyrim hîllàrdà îziq màhsulît-
làrining bàzilàri iståmîl qilinmàydi, chunki bîshqà kàsàllik bilàn
îgrigàn båmîrning kàsàlligini qozgàtishi mumkin.
Bàzi hîllàrdà (màsàlàn, îpåràtsiyadàn kåyin, otkir pànkråàtitdà)
qisqà muddàtgà fiziîlîgik toliqmàs pàrhåz yoki màlum bir vàqtgà
îchlik bålgilànàdi. Bàzi kàsàlliklàrdà dàvîlàsh uchun îvqàtlànish råjimini
ozgàrtirish bilàn kifîyalànilàdi.
Pàrhåz tàîmnîmà
Pàrhåz ¹ 1, à
Korsàtmà: îshqîzîn và on ikki bàrmîq ichàk yaràsi kàsàlliklàri
xurujining 18- kuni. Otkir và surunkàli gàstritning 12- kuni uchun.
Xususiyatlàri: îshqîzîn và on ikki bàrmîq ichàkning kimyoviy và
måxànik himîyasini tàminlàydi. Bàrchà îvqàt, ilîji bîrichà, suyuq
hîldà bolishi, bir kåchà-kunduzdà 67 màrtà bårish, îvqàt vàzni 2,5
kg àtrîfidà bolishi kåràk.
Îziq và tàîmlàr xili: sutli yormàli shorvà, sàriyog và zàytun yogi,
màydàlàb ezilgàn và botqà hîligà kåltirilgàn sàbzàvîtlàr, yogsiz gosht
và bàliq, mànniy botqàsi. Chàlà pishirilgàn tuxum, tvîrîg, nàmàtàk
dàmlàmàsi, suyuq chîy.
Màn etilàdi: osimlik klåtchàtkàsigà bîy sàbzàvîtlàr và måvàlàr,
qàynàtmà shorvà, nîn và un màhsulîtlàri, qàtiq và shungà oxshàsh
sut màhsulîtlàri, ziràvîr, kîfå, kàkàî.
Pàrhåz ¹ 1, b
Korsàtmà: îshqîzîn và on ikki bàrmîq ichàk yaràsi xurujining
1520- kuni. Otkir gàstritning 23- kuni uchun.
Xususiyatlàri: îshqîzîn và on ikki bàrmîq ichàk shilliq qàvàtining
¹ 1à pàrhåzigà nisbàtàn ortàchà himîyalàydi (måxànik, kimyoviy,
tårmik jihàtdàn): bàrchà îvqàtlàr botqàsimîn korinishdà. Îvqàt qàbul
qilish bir kåchà-kunduzdà 67 màrtà, ràtsiîn îgirligi 2,53 kg gàchà,
tuz miqdîri 810 g.
86
Îziq và tàîmlàr xili: ¹1à pàrhåzi îziq và tàîmlàri, shuningdåk,
yupqà kåsib tàyyorlàngàn qîtgàn îq nîn (75100 g), gosht yoki
bàliqning bugdà pishirilgàni (kunigà 12 màrtà), guruch, àrpà, suli
yormàsi. Sutli botqà và shorvà, kisål, suv bilàn suyultirilàdigàn shàkàrli
shàrbàtlàr, yaxshilàb ezilgàn sàbzàvît botqàlàri, shirin måvàlàrdàn
tàyyorlàngàn jåm.
Pàrhåz ¹ 1, d
Korsàtmà: kuchli såkråtsiyali, surunkàli gàstritning otkir dàvri,
surunkàli îshqîzîn và on ikki bàrmîq ichàk yaràsi kàsàlligining tuzàlish
dàvri.
Xususiyatlàri: îshqîzîn và on ikki bàrmîq ichàk shilliq qàvàtini
bir måyordà himîyalaydi (måxànik và kimyoviy jihàtdàn); îvqàtlàr
qàynàtilgàn và eziltirilgàn hîldà. Îvqàt qàbul qilish kunigà 5-6 màrtà,
ràtsiîn îgirligi 3 kg, tuz miqdîri 810 g.
Îziq và tàîmlàr xili: bir kun îldin pishirilgàn và qîtirilgàn îq và
qîrà nîn, biskvit. Yaxshilàb qàynàtib và eziltirib pishirilgàn yormà,
màydàlàngàn và eziltirilgàn sàbzàvîtlàr qoshib tàyyorlàngàn sutli
shorvà. Bugdà pishirilgàn gosht yoki bàliqli kuftà, qàynàtilgàn yoki
bugdà pishirilgàn bàliq, tîvuq goshti. Sàbzàvît botqàlàri, qàynàtib
yoki bugdà tàyyorlàngàn botqàlàr. Chàlà pishirilgàn tuxum yoki bugdà
pishirilgàn îmlåt. Shirin måvàlàr và ulàrdàn tàyyorlàngàn shàrbàtlàr,
shàkàr, àsàl, muràbbî, dimlàngàn îlmà, kisål, muss, jålå. Sut, qàymîq,
yangi yogsiz suzmà, chîy, kàkàî, sutchîy, nàmàtàk qàynàtmàsi. Tuzsiz
sàryog, osimlik mîyi.
Yaxshi hàzm bolmàydigàn osimlik klåtchàtkàsi, qàynàtmà
shorvàdàn tiyilgàn màqul.
Ziràvîr, àchchiq kîfå, qàttiq pishirilgàn tuxum, qoziqîrin mumkin
emàs.
Pàrhåz ¹ 2
Korsàtmà: yåtàrlichà shirà ishlàb chiqàrilmàydigàn (gipîàsid)
surunkàli gàstrit, otkir gàstrit, entårit, råkînvàlåssånsiya dàvridàgi kîlit.
Xususiyatlàri: måxànik himîyalîvchi, låkin îshqîzîn såkråtsiyasini
kuchàytiruvchi pàrhåz. Qàynàtilgàn, dimlàngàn, îzrîq qîvurilgàn
îvqàtlàr, bir kåchà-kunduzdàgi tuz miqdîri 15 g gàchà.
Îziq và tàîmlàr xili: bir kun îldin pishirilgàn îq nîn, qîtgàn nîn,
hàftàsigà 12 màrtà îshirilmàgàn xàmirdàn tàyyorlàngàn pishiriqlàr.
Gosht và bàliqli qàynàtmàlàrdàn tàyyorlàngàn sàbzàvît và yormàli
shorvà. Qàynàtilgàn, dimlàngàn, bugdà pishirilgàn, birîz qîvurilgàn,
yogsiz mîl goshti, tîvuq goshti, qàynàtilgàn yoki bugdà pishirilgàn
87
yogsiz bàliq. Pîmidîr, qàynàtilgàn, dimlàngàn và eziltirib tàyyorlàngàn
kàrtîshkà, qizil làvlàgi, sàbzi. Måvà và måvà qîqilàridàn tàyyorlàngàn
kîmpît, kisål, muss. Måvà và sàbzàvît shàrbàtlàri, dimlàngàn îlmà,
båhi, màrmålàd, qànd. Sut, àsidîfillin, qàtiq, yangi suzmà, pishlîq,
qàymîq. Goshtli, bàliq và sàbzàvîtlàr qoshilgàn sîuslàr. Làvr yaprîgi,
vànilin, sut qoshilgàn chîy, kîfå, kàkàî. Osimlik mîyi và sàryog.
Qàttiq pishirilgàn tuxum, qîvurilgàn îmlåt.
Qoziqîrin, mîsh, lîviya, tàriq, joxîri, noxàt màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 3
Korsàtmà: qàbziyat bilàn kåchuvchi surunkàli ichàk kàsàlliklàri (otkir
và råmissiya dàvridà).
Xususiyatlàri: îvqàt ràtsiînidà osimlik klåtchàtkàsigà bîy và ichàk
påristàltikàsini kuchàytiruvchi îziq mîddàlàr miqdîrini îshirish, bir
kåchà-kunduzlik tuz miqdîri 1215 g.
Îziq và tàîmlàr xili: II và III navli bugdîy uni, qîrà nîn (yaxshi
hàzm bolgàndà), yogsiz gosht yoki sàbzàvîtli shorvà, qàynàtilgàn,
dimlàngàn, bàzàn màydàlàngàn gosht và bàliq. Kop miqdîrdà
sàbzàvît và måvàlàr, shirinlik, kîmpît, shàrbàtlàr. Yormàli botqàlàr
(guruch, suli). Suzmà, kåfir, pishlîq. Qàttiq pishirilgàn tuxum. Osim-
lik mîyi và sàriyogni îvqàtgà qoshib iståmîl qilish mumkin.
Shîlgîm, turp, sàrimsîq, qoziqîrin màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 4
Korsàtmàlàr: otkir entårîkîlit, surunkàli kîlitning otkir dàvri.
Kåskin dispåptik ozgàrishlàr và ich kåtishi.
Xususiyatlàri: ichàkni kimyoviy, måxànik và tårmik himîyalîvchi
pàrhåz. Îvqàt qàbul qilish kunigà 56 màhàl. Bàrchà îvqàtlàr bugdà
eziltirib tàyyorlànàdi. Tuz miqdîri bir kåchà-kunduzdà 810 g. Pàrhåz
dàvîmiyligi 57 kun.
Îziq và tàîmlàr xili: qîtgàn îq nîn, yogsiz gosht qàynàtmàsi,
yormàlàr, tuxum, eziltirilgàn guruch qoshib tàyyorlàngàn shorvà.
Màydàlàngàn, qàynàtilgàn yoki bugdà pishirilgàn yogsiz gosht, bàliq,
pàrràndà goshti. Eziltirilgàn yormàlàrdàn suvdà yoki yogsiz
qàynàtmàdà tàyyorlàngàn botqà và pudinglàr. Måvà shàrbàtlàri,
nàmàtàk qàynàtmàsi. Chîy, suvdà tàyyorlàngàn kàkàî, jålå, kisål.
Kunigà 2 dînà tuxum (pishirilgàni yoki îmlåt). Sàryog (40-50 g),
qànd (40 g gàchà).
Qàymîq yeyish chåklànàdi. Sut, osimlik klåtchàtkàsi, ziràvîrlàr,
shor và màrinàdlàngàn, dudlàngàn màhsulîtlàr, mîsh, noxàt, lîviya,
joxîri màn etilàdi.
88
Pàrhåz ¹ 5
Korsàtmà: tuzàlish dàvridàgi otkir gåpàtit và xîlåsistit, surunkàli
gåpàtit và xîlåsistit, jigàr sirrîzi.
Xususiyatlàri: jigàrni màksimàl himîyalàsh, àvàylàsh, hàyvîn yogi
và ekstràktiv mîddàlàrni chåklàsh. Uglåvîdlàr miqdîrini îshirish.
Îvqàtlàr màydàlànmàydi. Qîvurish mumkin emàs. Kunigà 56 màhàl
îvqàtlànish kåràk. Ràtsiîn îgirligi 33,5 kg, tuz miqdîri 810 g.
Îziq và tàîmlàr xili: kåchàgi bugdîy và àrpà nîni. Sàbzàvîtlàr,
yormàlàr, qàynàtmà màkàrîn màhsulîtlàri, sutly, sàbzàvîtli shorvà.
Qàynàtilgàn, qàynàtib dimlàngàn, yogsiz mîl và pàrràndà goshti.
Sàbzàvît và måvàlàr, sàlàt, vinågråt hàmdà nîrdîn bolmàgàn tuzlàngàn
kàràm. Nîrdîn bolmàgàn måvàlàr. Qànd (100 g gàchà), muràbbî,
àsàl, sut, qàtiq, àsidîfilin, àyrîn, pishlîq. Tuxumni îvqàtgà sîlib yoki
îmlåt korinishidà 1 hàftàdà 23 màrtà.
Qoziqîrin, shpinàt, limîn, ziràvîrlàr, kàkàî, shîkîlàd màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 5, à
Korsàtmà: jigàr và ot yollàri hàmdà îshqîzîn-ichàk kàsàlliklàri
bilàn birgà kåchàdigàn otkir và surunkàli pànkråàtit (qàytàlànish dàvri).
Xususiyatlàri: xuddi pàrhåz ¹ 5 gà oxshàsh, fàqàt îshqîzîn và ichàk
shilliq qàvàtlàri himîyalànàdi (îvqàt eziltirib tàyyorlàngàn hîldà bårilàdi).
Îziq và tàîmlàr xili: qîtirilgàn bugdîy nîni. Sàbzàvît và yormà-
làrdàn tàyyorlàngàn shiràli shorvà, sàbzàvît qàynàtmàsi yoki sutdà
eziltirib pishirilgàn vårmishål, shorvà-pyurå. Bugdà pishirilgàn kuftà
yoki suflå, yogsiz qàynàtilgàn bàliq và undàn tàyyorlàngàn suflå.
Qàynàtilgàn, bugdà pishirilgàn, eziltirilgàn sàbzàvîtlàr. Eziltirib suvdà
yoki sutdà pishirilgàn botqà. Tuxum fàqàt îvqàtgà qoshib bårilàdi.
Qànd, àsàl, shirin måvàlàrdàn tàyyorlàngàn jålå, sut. Yangi sut
màhsulîtlàtrini îvqàtgà qoshib ichish mumkin. Àchchiq bolmàgàn
chîy. Shirin måvà shàrbàtlàri. Sàryog và osimlik mîyini îvqàtgà
qoshib iståmîl qilish buyurilàdi.
Ziràvîr, shîlgîm, rådiskà, kàràm, shpinàt, kàkàî, màrinàdlàngàn
tàîmlàr màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 6
Korsàtmà: pîdàgrà và uràtli diàtåz. Gosht và bàliq màhsulîtlàrini
màn qilish kåràk bolgàn eritråmiya và bîshqà xàstàliklàrdà.
Xususiyatlàri: purin àlmàshinuvini måyorigà kåltirish và uràt
kislîtàning endîgån hîsil bolishini kàmàytirishgà imkîn bårish.
Purin birikmàlàrigà bîy màhsulîtlàr màn etilàdi. Ishqîriy ràdikàl-
làri (sàbzàvît, måvà, dànàkli måvà và sut) bolgàn màhsulîtlàr kiritilàdi.
Îvqàtlànish råjimi kunigà 5 màhàl.
89
Pàrhåz ¹ 7
Korsàtmà: råkînvàlåssånsiya dàvridàgi otkir nåfrit, surunkàli nåfrit
(siydik chokmàsidàgi birîz ozgàrishlàr bilàn).
Xususiyatlàri: buyràklàrni ehtiyot qilish. Îsh tuzi (sutkàsigà 35 g),
suyuqliklàr (sutkàsigà 8001000 ml), ekstràktiv mîddàlàr, otkir ziràvîrlàr
chåklànàdi.
Îziq và tàîmlàr xili: tuzsiz îq nîn, 8001000 ml suyuqlik, yogli
qàynàtilgàn mîl và pàrràndà goshti bolàklàri, màydàlàngàn, eziltirilgàn,
qàynàtib dimlàngàn gosht. Yogsiz qàynàtib, màydàlànib qàynàtilgàn,
song birîz qîvurib tàyyorlàngàn bàliq. Xîm và qàynàtib yoki dimlàb
pishirilgàn sàbzàvîtlàr, sàlàtlàr, tuzsiz vinåfåt. Yormà và màkàrîn
màhsulîtlàridàn tàyyorlàngàn botqà, pudinglàr.
Tuxum kunigà 1 dînà. Måvàlàr và måvà qîqilàri, qànd, àsàl,
muràbbî. Sut và sut màhsulîtlàri, suzmà. Sàbzàvît và måvàli sîuslàr.
Osimlik mîyi và sàryog.
Qàymîq và småtànà chåklànàdi.
Mîsh, noxàt, lîviya màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 7, à
Korsàtmà: otkir nåfrit, surunkàli nåfritning otkir dàvri (siydik
chokmàsidàgi yaqqîl ozgàrishlàr bilàn).
Xususiyatlàri: suyuqliklàr và tuz miqdîrini qàtiy chåklàsh. Bàrchà
îvqàtlàr eziltirib, qàynàtib, bugdà tàyyorlànàdi.
Îziq và tàîmlàr xili: pàrhåz ¹7 gà oxshàsh, fàqàt gosht và bàliq
bir kåchà-kunduzdà 50 g gàchà kàmàytirilàdi. Sàbzàvîtlàr fàqàt qàynàtib
yoki eziltirib pishirilgàn hîldà bårilàdi. Xîm yoki qàynàtilgàn måvàlàr
àlbàttà eziltirib bårilàdi.
Shorvà mumkin emàs.
Pàrhåz ¹ 8
Korsàtmà: såmizlik.
Xususiyatlàri: uglåvîdlàr và yoglàr hisîbigà îvqàt ràtsiînining
enårgåtik qimmàtini kàmàytirish. Îqsil miqdîrini îshirish. Îsh tuzi
(kunigà 35 g gàchà), suyuqliklàr (kunigà 1 l gàchà). Ekstràktiv
mîddàlàr, ziràvîrlàrni chåklàsh. Osimlik klåtchàtkàsi miqdîrini
kopàytirish. Îvqàt qàbul qilish bir kåchà-kunduzdà 56 màhàl.
Îziq và tàîmlàr xili: qîrà nîn (100150 g). Goshtli, bàliqli,
sàbzàvîtli shorvàlàr (yarim kîsà). Suli botqàsi. Osimlik mîyi bilàn
bàrchà turdàgi sàbzàvîtlàrni iståmîl qilish mumkin. Kàrtîshkà
kàmrîq bårilàdi.
90
Bàrchà måvàlàr và måvà shàrbàtlàri. Yogsiz sut màhsulîtlàri.
Kîmpît, chîy, ksilit qoshilgàn kîfå. Sàryog và qàymîq chåklànàdi.
Ziràvîr, tàm båruvchi qoshimchàlàr màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 9
Korsàtmà: qàndli diàbåt.
Xususiyatlàri: ràfinàdlàngàn uglåvîdlàrni chåklàsh yoki umumàn
iståmîldàn chiqàrish, xîlåstårin tutuvchi îvqàtni chåklàsh. Ràtsiîn: bir
kåchà-kunduzlik enårgåtik qiymàtini individuàllàshtirish, bàrchà îvqàtni
qàynàtib, dimlàb pishirilgàn hîldà bårish, qîvurilgàn tàîmlàr chåklànàdi.
Îziq và tàîmlàr xili: qîrà nîn, àrpà, IIIII nàv bugdîy unidàn
pishirilgàn nîn (sutkàsigà 300 g gàchà). Sàbzàvît sîlib qàynàtilgàn
shorvà. Yogsiz gosht và bàliq. Turli yormàlàrdàn tàyyorlàngàn botqà.
Mîsh, noxàt, lîviya, joxîri. Kunigà 12 tà tuxum (sàrigi chåklànàdi).
Sut màhsulîtlàri. Måvà và sàbzàvîtlàr: sàbzi, qizil làvlàgi, yashil noxàt,
kàrtîshkà, guruch chåklànàdi.
Tuzlàngàn và màrinàdlàngàn tàîmlàr, mànniy yormàsi và màkàrîn
màhsulîtlàri, ànjir, bànàn, màyiz màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 10
Korsàtmà: yuràk-qîn tîmir àzîlàri kàsàlliklàri (qîn àylànishi
yåtishmîvchiligisiz).
Xususiyatlàri: hàyvîn yogi và xîlåstårin tutuvchi îziqlàrni, îsh
tuzini (sutkàsigà 5 g) chåklàsh. Kunigà 56 màhàl qàynàtilgàn yoki
dimlàngàn hîldàgi îvqàtlàrni iståmîl qilish mumkin.
Îziq và tàîmlàr xili: IIIII nàv undàn pishirilgàn nîn, qîtirilgàn
nîn. Yormàli, sutli, måvà và sàbzàvîtli shorvà (yarim kîsà), hàftàsigà
1 màrtà yogsiz goshtli shorvà. Yogsiz qàynàtilgàn và dimlàngàn,
birîz qîvurilgàn mîl và pàrràndà goshti, yogsiz bàliq. Îmlåt. Osimlik
mîyi qoshilgàn sàbzàvîtli vinågråt và sàlàt (shàvål, qoziqîrin), osimlik
mîyini qoshib. Suli và tàriq yormàlàridàn tàyyorlàngàn botqà, puding.
Sut, sut màhsulîtlàri, pishlîq, måvàlàr, shàrbàtlàr, îvqàt tàyyorlàsh
uchun 50 g yog ishlàtilàdi, yarmisi osimlik mîyi korinishidà îlinàdi.
Àchchiq bolmàgàn chîy và kîfå, qànd sutkàsigà 40 g gàchà. Yogli
gosht và bàliqli îvqàtlàr, îshirmà xàmir, ikrà, hàyvîn miyasi, jigàr,
buyràkdàn tàyyorlàngàn îvqàtlàr, hàyvîn yogi, muzqàymîq, tuzlàngàn
tàîmlàr, kînsårvàlàr, àlkîgîl, kàkàî, shîkîlàd, mîsh, noxàt, lîviya
màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 10, à
Korsàtmà: yaqqîl qîn àylànishining yåtishmîvchiligi bilàn kåchuvchi
yuràk-qîn tîmir àzîlàri kàsàlliklàri.
91
Xususiyatlàri: îsh tuzi và suyuqliklàrni kåskin chåklàsh, îvqàt
ràtsiînidàn nårv tizimi, yuràk fàîliyatini qozgàtuvchi và buyràklàrni
tàsirlàntiruvchi îziq mîddàlàrni îlib tàshlàsh. Îvqàtlàr tuzsiz
tàyyorlànàdi.
Îziq và tàîmlàr xili: pàrhåz ¹10 dàgi kàbi, fàqàt gosht và bàliq,
bir kåchà-kunduzdà 50 gàchà (qàynàtilgàn hîldà), sàbzàvîtlàr qàynàtib
ezilgàn hîldà bårilàdi. Bàrchà måvàlàr eziltirib bårilàdi.
Shorvà, shor và àchchiq tàîmlàr, àchchiq chîy và kîfå, yogli
xàmir màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 11
Korsàtmà: otkir àsîràtsiz và ichàk fàîliyatining buzilishisiz kåchuvchi
sil, umumiy îzib kåtish.
Xususiyatlàri: enårgåtik qiymàti îshirilgàn, tolàqînli, sifàtli
îvqàtlàntirish, îvqàt ràtsiînidà îqsillàr, yoglàr, uglåvîdlàr, vitàminlàr
và minåràl tuzlàr miqdîrini îshirish.
Îziq và tàîmlàr xili: turli xil tàîmlàr, kàlsiy tuzlàrigà bîy îvqàt:
sut, pishlîq, ànjir. Gosht, bàliq, tvîrîg, sut, tuxumdà îqsil kop
bolàdi.
Ordàk và gîz goshti màn etilàdi.
Pàrhåz ¹ 13
Korsàtmà: otkir yuqumli kàsàlliklàr (hàrîràt kotàrilgàndà).
Xususiyatlàri: xilmà-xil suyuq îvqàt, dàgàl osimlik klåtchàtkàsi,
shirinliksiz sut. Îvqàtlànish kunigà 8 màrtà, oz-ozdàn.
Îziq và tàîmlàr xili: îq nîn và qîtirilgàn nîn, gosht, shorvà,
goshtli qiymà. Yumshîq pishirilgàn tuxum và îmlåt. Ezilgàn botqàlàr.
Måvà và sàbzàvît shàrbàtlàri, mîrs, kisål, sàriyog.
Pàrhåz ¹ 14
Korsàtmà: hàmmà kàsàlliklàrdà màxsus buyurilgàn pàrxåzdàn kåyin.
Xususiyatlàri: tolà qimmàtli pàrhåz, vitàminlàr 2 bàràvàr
kopàytirilishi và yogli tàîmlàr chiqàrib tàshlànishi zàrur. Bir kundà
45 màrtà iståmîl qilinàdi.
Îziq và tàîmlàr xili: îq nîn, hàr xil shorvà, gosht bolàklàri
(yoglisidàn tàshqàri), hàr xil bàliq, mànniy yormàsi, màkàrîn
màhsulîtlàri và dukkàkli màhsulîtlàr sîlingàn îvqàt. Tuxum và tuxumli
îvqàt. Hàr xil hol måvà và sàbzàvîtlàr, sut và sut màhsulîtlàri, ishtàhà
îchuvchi qàlàmpir và murch (korsàtmàgà qàràb). Tuzlàmà và
kînsårvàlàr (sifàtigà qàràb), chîy, kîfå, kàkàî, måvà shàrbàti, kvàs,
sàryog, osimlik yogi và vinågråt.
92
Pàrhåz ¹ 15
Korsàtmà: îshqîzîn và ichàk îpåràtsiyalàridàn kåyingi birinchi
kuni (3 kundàn îrtiq buyurish mumkin emàs).
Xususiyatlàri: hàr 2 sîàtdà bårilàdi. Îvqàt suyuq và jålåsimîn hîlàtdà
bårilàdi (8 dàn 22 gàchà).
Îziq và tàîmlàr xili: qàndli chîy (10 g), måvà và dànàkli måvà
kisållàri, îlmà kîmpîti (îlmàsiz), shàkàrli nàmàtàk dàmlàmàsi (10 g),
sàriyog, guruch qàynàtmàsi và kuchsiz gosht qàynàtmàsi ruxsàt etilàdi.
Shifîkîr pàrhåzni båmîrning hîlàtigà, kàsàlligi và îvqàt yåyishigà
qàràb buyuràdi. U pàrhåz nîmårini kàsàllik tàrixidàgi korsàtmà
vàràgigà yozib qoyadi, pàlàtà hàmshiràsi korsàtmà vàràgigà binîàn,
hàr kuni tàîmnîmà tuzàdi. Tàîmnîmà tuzgàndà, pàrhåz stîllàr sîni
hàr xil và ozigà xîs bolàdi. Båmîr kàsàlxînàdàn chiqàyotgàn kuni
ismi, shàrifi tàîmnîmàgà qoshilmàydi. Båmîr kåchqurun qàbul
qilingàndà, tàîmnîmàni nàvbàtchi hàmshirà tuzàdi.
Tàîmnîmàgà shifîxînà hàmshiràsidàn kåyin bolimning kàttà
hàmshiràsi và bolim bîshligi qol qoyadi. Kåyin u îshxînàgà bårilàdi.
Tàîmnîmà tuzgàndà màhsulîtlàr sifàtini shifîkîr-diyåtîlîg (kichik
dàvîlàsh màskànlàridà diyåtà hàmshiràsi) nàzîràt qilàdi.
Îvqàt tàrqàtish
Màrkàziy siståmàsi bolgàn shifîxînàdà hàmmà bolimlàr uchun
îvqàt tàyyorlànàdi, kåyin hàr bir bolimgà yåtkàzilàdi. Hàr bir
bolimning îshxînàsidà àlîhidà gàz plità bolàdi.
Zàrur hîllàrdà buglîvchi màxsus plitàlàr bolàdi, chunki issiq îvqàt
5762°C bolishi, sîvuqlàri 15°C dàn pàst bolmàsligi kåràk.
Pàlàtà tàîmnîmàsigà korà, pàlàtà hàmshiràsi và bufåtchi îvqàt
tàrqàtàdi. Îvqàt tàrqàtishdàn îldin ulàr «îvqàt tàrqàtish uchun» dåb
bålgi qoyilgàn xàlàtni kiyib îlishi kåràk.
Yurishgà ruxsàt bårilgàn båmîrlàr îvqàtlànish uchun îshxînàgà
bîràdi.
Yotîq råjimidàgi båmîrlàrgà îvqàt pàlàtàgà kåltirib bårilàdi.
Tîzàlàsh ishlàri bilàn bànd bolgàn sànitàrlàr îvqàt tàrqàtishgà
qoyilmàydi. Hàmshiràlàr båmîr îvqàtlànàyotgàndà uning ishtàhàsini
îchuvchi sozlàr bilàn siylàb turàdi. Båmîr àhvîli îgir yoki yångil
bolgàndà hàm îvqàtni xîhlàb yåyishgà hàràkàt qilishi kåràk.
Îvqàt tàrqàtishdàn îldin bàrchà dàvî muîlàjàlàri tugàllàngàn bolishi
shàrt. Kichik hàmshirà xînàlàrni shàmîllàtàdi. Àgàr mînålik bolmàsà,
krîvàtning bîsh tîmînini birîz kotàràdi. Kopinchà yotgàn båmîrlàrni
îvqàtlàntirish uchun krîvàt usti stîlchàlàridàn fîydàlànilàdi. Båmîr-
93
Parhez raqami
Bolimlar
nomi
Bemorlar
soni
Palata ¹
Palata ¹
Oziq mahsulotlari
Bolim
nomi
Bemor
I.Sh.O
làrning boyni và kokràgigà sàlfåtkà yopilàdi. Tumbîchkà yoki krîvàt
usti stîlchàlàri tàyyorlànàdi. Båmîrgà îvqàtlànishgà tàyyorlànish uchun
vàqt bårilàdi. Qolini yuvish và qulày vàziyatgà kirishishgà yordàmlà-
shilàdi. Hàmshirà issiq và sîvuq tàîmlàr sifàtini ozgàrtirmàsdàn iståmîl
qilishgà båmîrgà yordàm bårishi zàrur. Ishtàhàsi bogilgàn, îgir
båmîrlàrni îvqàtlàntirishdà qàtîr muàmmîlàr tugilàdi. Bundày
hîlàtlàrdà hàmshirà bilimli, ziyràk và chidàmli bolishi tàlàb etilàdi.
Suyuq îvqàtlàrni bårishdà màxsus îvqàtlàntirgichdàn, yarim suyuq
îvqàtlàrni bårishdà qîshiqdàn fîydàlànish mumkin. Båmîr îvqàtlà-
nàyotgàndà ungà qàndày yordàm kåràk bolsà, hàmshirà shu yordàmni
båràdi. Àgàr ozi îvqàtlànishni istàyotgàn bolsà, istàgini tolàligichà
qîndirish, îgir båmîrlàrgà issiq ichimliklàrni bårishdàn îldin
hàmshiràning ozi 34 tîmchi ichib korishi, issiq emàsligigà ishînch
hîsil qilgàch, bårishi kåràk.
Yarim otqàzilgàn yoki yotgàn båmîr îvqàtlàntirilàyotgànidà, îldin
suyuqlik bårilàdi. Shundà tîmîq và îgiz boshligi nàmlànib, båmîr
îvqàtlànishidà îrtiqchà qiynàlmàydi. Shundàn kåyinginà qîshiqning
2/3 qismigà sîlib, quyuq îvqàt bårish kåràk. Bir nåchà qîshiq quyuq
îvqàtdàn song yanà suyuqlik ichirilàdi. Båmîr îvqàtlànàyotgàndà
gàpirmàsligi kåràk, chunki îvqàt mîddàlàri nàfàs yoligà tushib qîlishi
mumkin. Båmîr îvqàtlànàyotgàndà uni kuzàtib turing, lîzim bolsà,
îvqàtlànishigà yordàmlàshing. Bàzi hîlàtlàrdà båmîr tåz chàrchàb
qîlishi îqibàtidà ozigà bårilgàn tàîm pîrsiyasini iståmîl qilà
îlmàydigàn vàziyatdà bolàdi. Shundày hîllàrdà båmîrni îvqàtlànishgà
màjbur qilmàng. Birîz dàm bårib, îvqàtlàntirishni dàvîm ettiring.
Båmîr tumbîchkàsi yoki krîvàt usti stîlchàsidà îvqàt qîldiqlàri
qîlishigà yol qoymàng. Îvqàt tàrqàtgàndàn 2030 minut otgàndàn
song idish-tîvîqlàrni yigib îling.
184- shakl
Båmîrlàr îvqàtlànishi uchun tàîmnîmà
Sànà________________
Båmîrlàr sîni
(kunning 8
00
gàchà bolgàn hîlàti)
94
SÀLÎMÀTLIK DÀRÀJÀSINI BÀHÎLÀSH
3.1. Sàlîmàtlik dàràjàsini bàhîlàsh
Sàlîmàtlik dàràjàsini bàhîlàsh bu hàyot dàvîmidà insîn sàlîmàt-
ligini bir nåchà bîr tåkshirishdir. Sàlîmàtlik dàràjàsini bàhîlàsh ànàm-
nåz yigish, îrgànizmni fizik usullàr bilàn tåkshirish (àuskultàtsiya,
pårkussiya, pàlpàtsiya), tàhlil nàtijàlàrini àniqlàsh và bîshqà tåkshirish
usullàrini oz ichigà îlàdi. Buning nàtijàsidà pàtsiyåntning muàmmîlàri
àniqlànàdi. Pàrvàrish råjàsi tuzilib àmàlgà îshirilàdi. Båmîr pàrvàrish
qilingàndàn song nàtijàlàr bàhîlànàdi. Pàtsiyånt sàlîmàtligigà bàhî
bårishdà uning shikîyatlàri, jismîniy àhvîli, subyåktiv và îbyåktiv
tåkshirish usullàri etibîrgà îlinàdi. Sàlîmàtlik dàràjàsini bàhîlàsh
hàmshiràlik jàràyonining tàrkibiy qismi bolib, pàtsiyånt sàlîmàtligining
muàmmîlàrini àniqlàshgà và ehtiyojlàrini qîndirishgà hàmdà togri
pàrvàrish qilishgà imkîn yaràtàdi. Fizikàl tåkshirish usullàri kàsàllikkà
tàshxis qoyish và dàvîlàsh màqsàdidà àmàlgà îshirilàdi.
Subyåktiv tåkshirish usullàridà båmîr shikîyatlàri, kàsàllikning
rivîjlànish tàrixi, hàyot ànàmnåzi, àllårgik hîlàtlàri, zàràrli îdàtlàri
soràb-surishtirilàdi.
Îbyåktiv tåkshirish båmîrning umumiy hîlàtigà bàhî bårish bolib,
pàlpàtsiya, pårkussiya và àuskultàtsiya usullàri yordàmidà àmàlgà
îshirilàdi. Båmîrning umumiy hîlàtigà bàhî bårish nàtijàsidà uning
îgir, ortàchà, yångil korinishdà ekànligi àniqlànàdi.
Pàlpàtsiya kàsàllikni àniqlàshdà muhim àhàmiyatgà egà. Bu usul
yordàmidà tårining tàràngligi, nàmligi, quruqligi, ichki àzîlàrdàgi îgriq,
limfà tugunlàr toplàmi àniqlànàdi.
Pårkussiya (urib korish) ichki àzîlàr chågàràsi, yalliglànish, osmàlàr,
boshliqlàrdà yigilgàn suyuqliklàrni àniqlàshdà muhim usul hisîblànàdi.
Toqimà qànchàlàr qàttiq, zich bolsà, tîvush shunchà såkin chiqàdi.
Àuskultàtsiya eshitib korish usuli bolib, ilk bîr bu usuldàn
Gråtsiyadà fîydàlànilgàn. Àuskultàtsiya vîsitàli và vîsitàsiz usullàrgà
bolinàdi. Vîsitàsiz àuskultàtsiya båvîsità eshitish hisîblànàdi. Vîsitàli
àuskultàtsiya dåb fînåndîskîp yoki ståtîskîp yordàmidà ichki
àzîlàrning fàîliyatini eshitishgà àytilàdi.
3.2. Hàyotiy korsàtkichlàrni bàhîlàsh
Bemor tana haroratini, odatda u shifoxonaga kelganda, jarrohlik
aralashuvidan oldin va keyin, tashxislash muolajalari, qon quyish va
III B Î B
95
28- rasm. Tana haroratining bir
sutkalik ozgarishi.
37,5°C
37,0°C
36,5°C
36,0°C
12
00
16
00
20
00
24
00
4
00
8
00
12
00
a
b
29- rasm. Shishali termometrlar.
d
shaxsiy korsatmalaridan song olchanadi. Bemor haroratini tez-tez
olchab, uning ahvoli kuzatib boriladi. Bemorda meyoridan ortiq
isitmaga xos qizib ketish, qizarish yoki oqarish, teri holati, oyoq-qollari
ushlab korilganda ularning issiq-sovuqligi, quruq-namligi,
terlayotganligi, badan uvishishi, alahsirashi va shunga oxshash
ozgarishlar borligi aniqlanadi. Barcha olingan axborotlami aniq yozish
va hisobotga olish zarur. Soglom tana harorati meyoriy bolib, erta-
lab va kechki soatlarda biroz ozgarib turadi. Haroratning bunday
doimiyligi organizmda issiqlik hosil bolish va ajralish jarayonlariga
bogliq boladi. Ammo odam organizmi shaxsiy xususiyatlarga ega.
Lekin barcha odamlar oz tana haroratining meyoriy darajasini bilishlari
lozim, chunki 37,2°C ayrim bemorlar uchun meyor bolsa, ayrimlar
uchun katta bolmagan isitma korinishida ifodalanadi.
Nurlanish natijasida organizm qiziydi. Moddalar almashinuvi,
mushaklar qisqarishi natijasida issiqlik hosil boladi va murakkab
fiziologik jarayonlar orqali idora etiladi.
Issiqlik ajralishi, asosan, fizikaviy jarayon bolib, yuqori harorat
tasirida teri retseptorlari tasirlanadi, kapillar qon tomirlari kengayib
teri yuzasidan issiqlik ajralishi
kuchayadi.
Odamning tana harorati bir
qancha omillari jismoniy harakat,
biologik jarayon, stress va tashqi
tasurotlarga bogliq.
Tana harorati bir kecha-kun-
duz davomida ozgarib, eng past
harorat kechasi soat 01
00
dan
ertalabki 04
00
gacha kuzatiladi
(28- rasm).
Tana haroratini olchashda
turli termometrlardan foydala-
niladi (29- rasm, a, b, d).
96
32- rasm. Elektron
termometr.
30- rasm. Timpanik
termometr.
31- rasm. Kimyoviy termometr.
3
3
3
3
4
5
5
3
3
3
3
3
5
5
5
°Ñ
Timpanik (bosh qogoz quticha
chertilganda chiqadigan tovush)
termometrlar katta bolmagan elektron
asboblar shaklida bolib, batareykalarda
ishlaydi. Ular quloq nogora pardasining
haroratini aniqlaydi (30- rasm).
Bir marotaba qollaniladigan
kimyoviy termometrlar harorat ozgar-
ganda oz rangini ozgartiradigan,
issiqlikni sezuvchan kimyoviy mod-
dalar bilan toldirilgan, nuqtalar
korinishidagi ingichka plastik yassi pardachadan iborat (31- rasm).
Elektron termometrlar haroratni tez va aniq olchashni taminlaydi.
Ularni ishlatishda almashtiriladigan, bir marta ishlatiladigan uchli zond
qollaniladi (32- rasm).
Tana haroratini olchash
Tana harorati haqida aniq va ishonchli malumot olish uchun
haroratni doimo bir joyda, bitta termometrdan foydalangan holda
olchash lozim.
Tana haroratini olchashdan oldin bemorga qulay sharoit yaratiladi.
Harorat ogizda ham olchanadi. Lekin bemor yosh bola, yoki aqli
zaif, ogiz boshligida ogriq va jarohatlar bolganda, shuningdek,
talvasa tutganda bu muolajani qollash mumkin emas.Agar bemor sovuq
yoki issiq ichimlik istemol qilgan bolsa, tana harorati 15 daqiqadan
keyin olchanadi.
Muolaja, asosan, katta yoshdagi bemorlarda otkaziladi: termometr
til hamda orqa til osti chontagiga qoyiladi va bemorga ogzini 2
daqiqa davomida yopib, tish bilan termometrga zarar yetkazmasdan
ushlab turish tayinlanadi (33- rasm).
97
Tilosti chontagi
33- rasm. Haroratni ogiz boshligida olchash.
Barcha turdagi simobli termometrlar (ogiz, rektal, past harorat
uchun) ishlatishdan oldin yuqoridan pastga qarab silkitiladi.
Termometr korsatkichi aniqlanadi. Termometrdan qayta foydalanish
uchun belgilangan qoidaga asosan zararsizlantirib, toza holatda
saqlash zarur.
Haroratni olchashdan oldin qoltiq osti sohasini sochiq yoki salfetka
yordamida quritib artiladi va kozdan kechiriladi. Aks holda termometr
korsatkichi notogri boladi. Qoltiq osti sohasi tana haroratini olchash
uchun eng ishonarli va xavfsiz joy hisoblanadi. Haroratni olchashda
bemor termometrni qoltigi ostida 5 daqiqa ushlab turadi.
Muolaja quyidagicha bajariladi: termometr bemoming qoltigi ostiga
joylashtirilib, qollari bukilgan holda kokragiga qoyiladi. Orqa chiqaruv
teshigi shikastlanishlarida va yangi tugilgan chaqaloqlarda harorat togri
ichak sohasida olchanmaydi.
Muolaja bajarish algoritmi: qolqoplar kiyiladi, bemor oyoqlarini
bukkan holda yonboshi bilan yotqiziladi. Togri ichak termometrini
yoglab, orqa chiqaruv teshigiga 34 sm ga kirgiziladi va 2 daqiqadan
song termometr chiqariladi.
Agar termometrni kiritishda biror qarshilik sezilsa, muolaja zudlik
bilan toxtatiladi. Uni salfetka bilan artib, natija aniqlanadi. Orqa
chiqaruv teshigini artib, bemorga qulay vaziyatni egallashga yordam
beriladi. Termometr qabul qilingan gigiyenik qoidalar asosida toza-
lanadi.
Hozirgi vaqtda ayrim bemorlarda harorat quloq nogora pardasida
ham aniqlanadi. Buning uchun yechiladigan uchlikni termometr voron-
kasiga kiydiriladi va ehtiyotlik bilan quloq yoliga kiritiladi. Olchash
natijasini 12 soniyadan song oqiladi (34- rasm, a, b, d ).
7 Zakirova K.U.
98
a
b
d
34- rasm. Haroratni olchash turlari:
a togri ichakda; b qoltiq ostida; d quloq nogora pardasida.
Isitma tana haroratining kotarilishi bolib, organizmning har xil
patogen tasirlarga faol javob himoya moslashuvidir. Kasallik
qozgatuvchi omillar pirogen oqsil tabiatli bolib, ular mikroblar,
ularning toksinlari, zardoblar, vaksinalar, jarohat natijasida oz to-
qimalarining yemirilishi, ichki qon ketish, kuyish va hokazolardan iborat.
Ular issiqlik idora etish markazining qozgaluvchanligiga tasir etib,
tanada issiqlik hosil bolishini kuchaytiradi va natijada, tanada issiqlik
yigilib, harorat kotarilishiga olib keladi. Pirogenlar tasirida hosil
boladigan isitma jigarda moddalar almashinuvining tezlashuviga,
retikuloendotileal tizimda, leykotsitlarda va organizmni infeksiyadan
himoyalashda asosiy vazifani bajaradi.
Isitmaning korinishlariga qarab: subfebril harorat (38°C), febril
ortacha harorat (3839°C), piretik yuqori harorat (3941 °C) va
giperpiretik ota yuqori harorat (41°C) farqlanadi.
Davomiyligi boyicha isitmalarninig quyidagi turlari mavjud: qisqa
muddatli harorat bir necha soatdan 12 kungacha davom etadi,
otkir harorat 15 kungacha, ortacha otkir harorat 45 kungacha,
surunkali harorat 45 kundan ortiq.
Harorat ozgarishiga qarab isitmaning quyidagi turlari farqlanadi:
1. Doimiy yuqori isitma tana haroratining bir kecha-kunduz da-
vomida 1°C ga ozgarib turib 39°C gacha kotarilishi bilan xarakterlanadi.
2. Remittirlovchi (boshashtiradigan) isitma tana harorati yuqori
darajaga kotarilib meyor darajasigacha pasaymay 11,5°C atrofida
tebranadi.
3. Almashib turadigan isitma yuqori haroratning meyoriy dara-
jagacha 12 kun mobaynida togri va turli-tuman ozgarib turishidir.
99
40
39
38
37
36
giperpiretik
piretik
febril
subfebril
41
40
39
38
37
36
40
39
38
37
36
41
40
39
38
37
36
a
b
d
e
g
f
35- rasm. Isitma turlari: a doimiy; b boshashtiruvchi;
d gektik; e noraso; f ozgaruvchan; g tolqinsimon.
4. Tolqinsimon isitma doimiy kotarilish davrlari subfebrial yoki
meyoriy pasayish bilan almashinib turadi.
5. Tinkani quritadigan yoki gektik isitma bir kecha-kunduz
davomida 45°C ga ozgarib turishi va haroratning meyor yoki
submeyor (36°C dan past) raqamlarga tushib ketishi bilan ifodalanadi.
6. Noraso isitma ertalabki harorat kechqurungisidan yuqori boladi.
7. Qaytalama isitma bir necha kun davom etadigan baland isitma
davrlarining isitmasiz davrlari bilan qonuniy almashinib turishidir (35-
rasm, a, b, d, e, f, g).
100
Isitmalayotgan bemorlarni parvarish qilish
Isitmaning otishi uch davrga bolinadi: haroratning kotarilishi,
maksimal (yuqori) darajaga chiqishi va pasayishi. Hamshira bu davr
xususiyatlarini yaxshi bilishi hamda bemorlarni parvarish qilishni
kongildagidek bajara olishi zarur.
Birinchi davr haroratning kotarilish davri bolib, bunda tananing
issiqlik hosil qilishi issiqlik yoqotishdan ustun boladi. Bu davr bir
necha soatdan bir necha kun va hatto haftagacha davom etishi mum-
kin. Bemor haroratning tez kotarilishini ancha ogir otkazadi; qaltirab
eti uvishadi, labi, oyoq va qollarining uchlari kokarib, boshi ogriydi,
umumiy ahvoli yomonlashganligidan shikoyat qiladi. Bunday hollarda
hamshira bemorni zudlik bilan yotqizib oyoqlariga isitgich qoyishi,
issiq ichimliklar (issiq choy, qahva) ichirishi, yaxshilab orab qoyishi
va yolgizlatib qoymasligi lozim.
Kasallikning ikkinchi davrida tanada issiqlik yoqotish bilan issiqlik
hosil qilish nisbatan muvozanatda boladi. Bu davr bir necha soatdan
bir necha haftagacha davom etadi.
Haroratning maksimal kotarilishi organizmda zaharlanish holati-
ning, bosh ogrigining kuchayishi, qizib ketish, ogizning qurib qolishi,
holsizlanib, tananing qaqshab ogrishi bilan ifodalanadi. Bazan isitma
choqqisida markaziy nerv tizimining qozgalishi: alahlash,
gallutsinatsiyalar kuzatilishi mumkin. Bu bosqichda bemorni yolgiz
qoldirish xavfli bolib, bunday hollarda tibbiy hamshira shaxsiy postini
uyushtirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bemorning ahvolidan tinmay
xabar olib turiladi, agar ahvoli yomonlashib boradigan bolsa, shifokorni
chaqirish zarur. Bu davrda bemorga suyuq yoki suyuqroq, yuqori
kaloriyali va oson hazm boladigan ovqatlar berish lozim. Bemorni oz-
ozdan sutkasiga 56 marta ovqatlantirish, kop suyuqliklar berish
maqsadga muvofiqdir. Bu davrda bemorlarning ogzi quriydi, lablari
yoriladi, shuning uchun tibbiyot hamshirasi ularning ogiz boshligini
vaqti-vaqtida natriy gidrokarbonatning kuchsiz eritmasi bilan artadi va
lablariga vazelin moyi yoki glitserin surtishi lozim. Boshi qattiq ogrib
turgan bemorning peshonasiga muzli xaltacha qoyilib, muz erigan
sari uni yangilab turiladi.
Nafas olishni kuzatish
Nafas azolari organizmni kislorod bilan taminlash va karbonat
angidrid gazini chiqarish uchun xizmat qiladi. Soglom odamda nafas
harakatlari soni bir minutda 16 dan 20 gacha ozgarib turadi, bu yoshga,
jinsga, tana vazniga bogliq. Yotgan holatda bemorlarda nafas
harakatlari bir minutda 1416 gacha boladi, tik turgan holda 1820
101
36- rasm. Patologik nafas turlari.
meyoriy nafas
Cheyn-Stoks
nafasi
Biot nafasi
Kusmaul nafasi
nafas toxtab
qolishi (apnoz)
nafas toxtab
qolishi (apnoz)
gacha. Tana haroratining kotarilishi, nerv qozgalishi, jismoniy harakat
kabilar nafas tezligini oshiradi.
Bemorning nafas olishini unga sezdirmay sanash lozim. Shu
maqsadda goyo bemorning pulsini aniqlamoqchi bolib, qoli ushlanadi,
ikkinchi qol esa bemorning kokrak qafasiga qoyiladi va 1 minutdagi
harakatlar soni sanaladi. Nafas bir sharoitda va muayyan darajada chuqur
bolishi kerak.
Nafasning kokrak, qorin va aralash tiplari boladi. Kokrak tipidagi
nafas olish aksari ayollarda uchraydi. Nafas tiplari tashqi va ichki
muhitning juda kop turli-tuman tasiri natijasida yuzaga keladi va
ozgaradi. Erkaklarda qorin tipida nafas olish kuzatiladi. Aralash tipdagi
nafas olish asosan bolalarda kuzatiladi. Markaziy nerv tizimi faoliyati
pasayganda nafas olish sekinlashadi. Ogir hollarda Cheyn-Stoks, «Biot»
va Kusmaul turidagi patologik nafas olishlar kuzatiladi.
Cheyn-Stoks tipidagi nafas nafas harakatlarining davriy paydo
bolishi bilan bogliq, ular orasidagi toxtalishlarda nafas harakatlari
tobora oshib borib, keyinchalik nafas olishning batamom toxtashiga
qadar pasayib ketadi. «Biot» nafasi 1 daqiqa davom etishi mumkin
bolgan katta toxtalishlar bilan tariflanadi. Kusmaul nafasi bir tekis,
siyrak nafas ketma-ketligi shovqinli va kuchli nafas chiqarish bilan
ifodalanadi (36- rasm).
Nafas azolarining kopgina kasalliklari nafas qisish, yotal, qon
tupurish, kokrak qafasida ogriq va tana haroratining kotarilishi bilan
namoyon boladi.
Hansirash (harsillash) nafas olishning qiyinlashuvi bolib, havo
yetishmasligining yoqimsiz sezgisi bilan kuzatiladi. Shu sababli bemor
yuza va tezlashgan nafas oladi. Hansirash fiziologik hamda patologik
boladi. Kopincha bemorlarda nafas olish va nafas chiqarishning
qiyinlashuvi kuzatiladi. Inspirator hansirash yoki qiyinlashgan shovqinli
102
nafas kopincha nafas yollarida mexanik tosiqlar hosil bolishi natijasida
vujudga keladi. Ekspirator hansirash nafas chiqarishning qiyinlashuvi
bilan ifodalanadi. U kichik bronxlarning qisilishi natijasida paydo boladi
(masalan, bronxial astmasi bor bemorlarda). Aralash hansirash nafas
olishning va chiqarishning qiyinlashuvi bilan ajratiladi.
Nafas harakatining tezlashuvi, kokrak qafasining qisilishi, havo
yetishmasligi va kuchli hansirash bilan kuzatiladigan holat nafas
qisilishi deyiladi. Tosatdan hosil bolgan nafas qisish xuruji astma
deyiladi. Har qanday xurujda (bronxial yoki yurak astmasida) zudlik
bilan shoshilinch yordam korsatiladi. Bundan tashqari, siqib turgan
kiyimlar yechiladi, yarim otirgan holat yaratiladi va sof havoning kelishi
taminlanadi yoki zudlik bilan oksigenoterapiya otkaziladi. Xuruj paytida
dori vositalari faqatgina parenteral yol bilan yuborilmay, aerozolli
ingalatsiya korinishida ham kiritilsa boladi.
Tibbiyot hamshirasi bemorga ingalatsiya korinishidagi dori vositasini
qollash qoidasini tushuntirishi lozim. Aerozolli dori vositasining
miqdorini shifokor belgilaydi.
Yotal bronxlar va yuqori nafas yollarining yot jismlar va nafas
yollarining turli kasalliklarida shilimshiq balgamning chiqarilishiga
qaratilgan himoya refleksi hisoblanib, yotal refleksi balgam ajratishga
imkon beradi. Yotal yopiq tovush yorigidan tosatdan va keskin
chiqadigan nafasdan iboratdir. Turi boyicha yotal quruq, balgamli
va yiringli bolishi mumkin. Balgamni kochirish maqsadida bemor
drenaj qilinadi.
Balgam turi boyicha shilliqli, seroz, yiringli, qon aralash bolishi
mumkin. Ayrim kasalliklarda bemorlar bir kecha-kunduz davomida 10
15 ml.dan 1 litrgacha balgam ajratishi mumkin. Balgam maxsus
tufdonlarga ajratilishi lozim. Tufdonlar har kuni boshatiladi, yuviladi
va zararsizlantiriladi (3% li xloramin, 2% li kaliy permanganat eritmasi
bilan). Ajratilgan balgam maxsus chiqindi quvurlarga tashlanadi. Sil
kasalligi shifoxonalarida esa maxsus dezokameralarda yoqiladi. Bal-
gam laboratoriya tashxisi uchun zarur bolganda malum qoidalarga
amal qilingan holda yigiladi. Umumiy tahlil uchun yangi ajralgan
balgamni ogzi keng shishali idishga ovqatdan oldin yigiladi. Bal-
gamni yigish, tahlilxonaga keltirish tahlil turlariga bogliq. Balgamni
sil mikrobakteriyalariga tekshirishda quyidagilarni esda tutish lozim.
Kox tayoqchalari 1 ml balgamda 100000 dan kam bolmagan holda
aniqlanadi. Balgam tahlilga 13 kun davomida yigiladi va sovuq
joyda saqlanadi. Nafas yollaridagi yalliglanish kasalliklarini
qozgatuvchi bakteriyalarga qarshi sezuvchanlikni aniqlash maqsadida
balgamni maxsus shakarli shorva va qonli agarga toldirilgan Petri
likopchasiga olinadi. Balgam osmalarning atipik hujayralarini aniqlash
uchun yigilganda bu hujayralarning tez parchalanish xususiyatiga ega
103
ekanligi va shu sababli yigilgan balgam zudlik bilan tahlilxonaga
yuborilishini esda tutish lozim.
Qon tupurish deb, yotal vaqtida qon yoki qon bilan balgamning
ajralishiga aytiladi va bu nafas azolari kasalliklarining xavfli belgisi
bolib hisoblanadi. Yotal turtkisi tasirida nafas yollari orqali uzluksiz
oqimda ajralayotgan qon miqdoriga opkadan qon oqish deyiladi. Qon
tupurish va opkadan qon oqish xavfli osmada, gangrenada, opka
infarktida, sil, bronxoektatik kasalligida, opka shikastlanishlarida va
mitral yurak yetishmovchiligida kuzatiladi. Opkadan qon oqishini
meda-ichak yollari qon oqishidan farqlash lozim, opkadan och qizil
rangli kopiksimon, ishqorli muhitda ivimaydigan qon ajraladi.
Meda-ichak yollaridan ketgan qon ovqat bilan aralashgan «qahva
quyqasi»ga oxshash boladi. Qon tupurish hamda opkadan qon ketish
nafas yollari kasalliklarida ogir jiddiy belgi bolib, shoshilinch yordamni
talab etadi. Bu hollarda kokrak qafasi azolarini rentgenologik tekshirish
bilan birga tomografiya, bronxoskopiya, bronxografiya, ayrim hollarda
angiografiya qilinadi. Tomografiya opkani qavatma-qavat suratga
olish; bronxoskopiya asbob yordamida korish, tekshirish; bronxog-
rafiya rentgen nurlari bilan bronxlarni tasvirlash; angiografiya qon
tomirlarga kontrast moddalar yuborib, ularni rentgenologik tasvirlash.
Bemorda tosatdan qon tuflash yoki opkadan qon ketish paydo
bolganda uni otqazib tinchlantiriladi, kokrak qafasiga muzli xaltacha
qoyiladi, sovuq ichimliklar beriladi. Qon oqishi toxtagan holda ham
bemor qatiy yotish tartibini saqlashi va yarim otirgan holatda bolishi
kerak. Bemorni ovqatlantirishda tez hazm boladigan vitaminlarga boy
yarim suyuq va sovuq holdagi ovqat mahsulotlari kichik hajmda
buyuriladi. Sovuq ichimliklar tavsiya etiladi, achchiq va ziravorli ovqat
man etiladi. Xantal va tibbiy bankalarni qollash qatiyan taqiqlanadi.
Qon oqishini toxtatish maqsadida mushaklar orasiga vikasol, tomirga
kalsiy xlorid eritmasi va aminokapronli epsilon kislota kiritiladi. Ayrim
hollarda bronxoskopiya yordamida qonab turgan qon tomir maxsus
qon toxtatuvchi (gemostatik) doka pilik bilan toxtatiladi.
Kokrak qafasidagi ogriqlar aksari nafas azolari kasalliklarining
belgilaridan biri boladi. Ular, odatda, yalliglanish jarayonida plev-
raning tortilishi bilan bogliq. Plevral ogriqlar chuqur nafas olish vaq-
tida paydo boladi. Kokrak qafasidagi ogriqni kamaytirish uchun bemor
yuzaki nafas olishga harakat qiladi va yotal harakatlarini tutib turadi.
U majburiy vaziyatni egallab, yonboshlab yotadi, natijada, plevra
harakatlari chegaralanadi va ogriq kamayadi. Qattiq ogriqlarda shifokor
korsatmasi boyicha xantal, yotalga qarshi vositalar va ogriq
qoldiruvchi analgetiklar beriladi.
Isitma nafas azolari kasalliklarining erta va tez namoyon boladigan
belgisi bolib hisoblanadi.
104
Oksigenoterapiya
Kislorod bflan davolash (oksigenoterapiya) qon aylanish va nafas
azolari kasalligida qollaniladi. Bemorlar 50% li kislorod tutgan kislorodli
havo aralashmasini uzoq vaqt davomida nafas olishlari natijasida
toqimalarda kislorod yetishmovchiligi bartaraf etiladi. Sof kislorodni
nafasga olish natijasida organizmda zaharlanish roy berishi mumkin.
Bunda ogiz qurishi, tosh suyagi orqasida achishish, kokrak qafasida
ogriq, tirishuvlar va h.k.lar vujudga keladi.
Bemorlarni davolashda asosan 80% gacha kislorod tutgan gaz
aralashmasidan foydalaniladi. Oksigenoterapiyada qollaniladigan hozirgi
zamon apparatlarida maxsus moslamalar bolib, ular toyingan kislorod
aralashmasini berishga moslangan. Uglerod oksidi (is gazi) bilan
zaharlanganda karbogen qollashga ruxsat etilgan, unda 95% li kislorod
va 5% li uglerod (IV oksidi) tutgan aralashma qollaniladi. Ayrim
hollarda nafas yetishmovchiligini davolash uchun gelio-kislorod
aralashmasi bilan ingalatsiya qilinadi. U 6070% geliy va 3040%
kisloroddan tashkil topgan. Opka shishida nafas yollaridan kopik-
simon ajralma ajraladi. Spirt kopik sondirish xususiyatiga ega.
Oksigenoterapiya tadbiri nafas olish yollari bilan amalga oshirilib,
opkani suniy shamollatish apparatlari orqali ham qollanishi mum-
kin. Uy sharoitida kislorod bilan davolash uchun kislorod yostiqchasidan
foydalaniladi. U rezinali qopcha bolib, rezina naycha, jomrak va
mundshtukdan iborat boladi. Yostiqning sigimi 25 dan 75 litrgacha.
Uni kislorodli ballondan toldiriladi. Bemorga kislorod berishdan avval
mundshtuk 23 qavatli nam doka salfetka bilan oraladi, song ogizga
taqab qoyiladi. Jomrak ochilib kislorod berish tezligi taxminiy idora
etib turiladi. Bemor mundshtuk orqali nafas oladi, burun orqali esa
chiqaradi. Kislorod yostiqchasida kislorod miqdori nisbatan kamayganda
bosh qol bilan yostiqcha bosiladi, bolmasa kislorodning nafas yollariga
kelishi qiyinlashadi. Mundshtuk qollanib bolingach 3% li vodorod
peroksid yoki 70% li etil spirti eritmasi bilan 2 marotaba artiladi.
Oksigenoterapiyada bu usulning kamchiligi shundan iboratki, birinchidan
kislorodning aniq miqdori va meyorini nazorat qilib bolmaydi.
Ikkinchidan bemor ogziga mundshtuk toliq taqalmagan bolsa, unda
gazning katta miqdorda yoqotilishi kuzatiladi. Shifoxonalarda
oksigenoterapiya markazlashgan tizim orqali bemorlar yotgan xonalarga
yuborish yoli bilan amalga oshiriladi. Kislorod bilan davolashda eng
kop tarqalgan usul bu burun kateteri orqali ingalatsiya qilishdir. Buning
uchun kateter qaynatiladi va vazelin moyi surtilib, pastki burun yoli
boylab yutqining orqa devoriga 15 sm chuqurlikka kiritiladi. Kateterning
tashqi qismini yuzga, chakkaga yoki peshonaga leykoplastr bilan
mahkamlab qoyish lozim. Chunki u burundan chiqib ketishi yoki
105
37- rasm. Burun kateteri orqali namlangan kislorod berish.
a
b
d
e
qizilongachga otib ketishi mumkin. Kislorodni yuborish uchun do-
zimetr (miqdor olchagich) murtagi ochilib, 23 daqiqa tezlikda kislorod
yuboriladi va nazorat qilinadi.
Bazan kislorodni maxsus zich yopiladigan xonalar, traxeostamik
(nafas olish uchun kekirdakda jarrohlik yoli orqali teshik ochish),
intubatsion (nafas olishni tiklash uchun nafas olish yollariga naycha
kiritish), hamda ogiz va burun niqoblari orqali yuborish tavsiya etiladi.
Kislorodli aralashma ingalatsiyasini uzluksiz yoki 3060 daqiqa
davomidagi seanslar orqali bir kunda bir necha marta olib boriladi.
Buning uchun beriladigan kislorod namlangan bolishi lozim. Kislorod
maxsus suvli idish orqali namlanadi yoki namlash buglatgichlar orqali
amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda kopgina ichki azolar va nafas yetishmovchiligi kasal-
liklarida «gipoksiya» (kislorod yetishmovchiligi) kuzatilgan hollarda,
giperbolik oksigenatsiya, yani kislorod bilan yuqori bosim orqali maxsus
barokameralarda (zich yopilgan berk xonada odamning barometrik bosimga
munosabatini tekshirib) davolash qollaniladi (37- rasm, a, b, d, e).
Pulsni aniqlash
Puls deb, tomirlar devorining yurak haydaydigan qon harakati
natijasida kelib chiqadigan turtkisimon tebranishlariga aytiladi. Puls
tabiati yurakdan haydalgan qonning hajmi va tezligi hamda arteriya
devorining holati va birinchi navbatda uning silliqligiga bogliq. Pulsni
aniqlash joylari arterial qon ketishda arteriyalarni bosib toxtatish
nuqtalaridir.
Odatda, puls bilak arteriyasida aniqlanadi. Hamshiralar puls ritmi
(ish maromi, tezligi) tarangligini aniqlashni bilishlari lozim. Puls
106
a
b
d
e
f
g
38- rasm. Pulsni bilak, chakka, tizza kozi osti, topiqning ichki
arteriyasi, uyqu arteriyasida va topiq old arteriyasida olchash.
tomirning maromli tebranish oraligi bilan aniqlanadi. Agar arteriya
devorining tebranishi aniq bir vaqtda sodir bolsa, tomir urishi ritmik
deb hisoblanadi. Agar tebranish buzilsa, notogri tomir urishi yuzaga
keladi va noritmik puls kuzatiladi. Puls tarangligini aniqlash uchun
bilak arteriyasi kuch bilan bosiladi, buning natijasida tomir tebranishi
umuman toxtaydi. Puls tarangligi sistolik arterial bosim hajmiga
bogliqdir. Agar arterial bosim meyorda bolsa, tomir ortacha kuch
bilan bosiladi, bu esa orta kuchlanishdagi puls hisoblanadi. Yuqori
arterial bosimda tomirni bosish qiyin, bunday puls tarang yoki qattiq
deyiladi, agar tomirda arterial bosim past bolsa, u yengil bosiladi va
bunday puls yumshoq hisoblanadi.
Arterial pulsni aniqlash algoritmi:
1. Bemorga uning pulsini aniqlashingizni ayting va undan bu muolaja
haqida bilish-bilmasligini sorang, agar bilmasa tushuntiring.
2. Soat, sekundomer, qogoz, qalam tayyorlang.
3. Qolingizni yuving.
4. Bemorga ozini bosh qoyib yotishi yoki otirishini ayting.
5. II, III, IV barmoqlaringizni bemorning bilak tomiriga qoyib, I
barmogingiz bilan asta tomirni bosib uning tebranishini aniqlang.
6. Agar puls ritmik bolsa, tomir urishini 30 sekund ichida aniqlang.
7. Tomir urish sonini 30 sekund ichida kuzatib, song ikkiga
kopaytiring (agar puls ritmik bolmasa, uni bir daqiqa ichida hisoblang).
8. Bemorga natijasini ayting.
9. Tomirni avvalgidan qattiqroq bosib puls tarangligini aniqlang.
10. Natijani bemorga ayting va yozing.
11. Bemorni qulay otqazib yoki yotib olishiga yordam bering.
12. Qollaringizni yuving.
107
Kattalar uchun
manjet
Kattalar uchun
yopishtiriladigan
manjet
Bolalar uchun
manjet
39- rasm. Manjetlar.
Qilgan ishingiz natijasini harorat varaqasiga qizil qalam bilan «P»
shkalasiga yozing. Bilak arteriyasidan tashqari pulsni chakka, uyqu,
chov, tizza va tovon ichki yuzasida aniqlanadi. Ketma-ket har bir
tomoni ohista bosilgan holda uyqu arteriyasida ham puls aniqlanadi.
Agar tomir devori qattiq bosilsa yurak urishi sekinlashib, bemorda
bosh aylanishi, hushdan ketish va tortishish paydo bolishi mumkin
(38- rasm, a, b, d, e, f, g).
Chov sohasida puls aniqlanganda bemor chalqanchasiga yotishi
lozim. Tizza kozi chuqurligida pulsni aniqlash uchun bemor qorinda
yotishi kerak.
Qon bosimini olchash
Yurak qorinchalaridan malum kuch bilan otilib chiqadigan qon
miqdorining qon tomirlariga urilishiga arterial qon bosimi deyiladi.
Qon bosimi qon tomirlar faoliyatiga bogliq holda turlicha bolishi
mumkin. Masalan, arterial sistolik bosim 125 mm simob ustuniga teng
bolsa, kapillarlardagi bosim 25 mm simob ustuniga teng boladi. Qon
bosimi bevosita va bilvosita usullar bilan aniqlanadi. Qon bosimini
bevosita olchash usuli aniq natijalar olishga imkon beradi, lekin bu
usul ancha ogriqli va texnik tomondan murakkab jarayondir: arteriyaga
manometr bilan nay orqali biriktirilgan shisha kanula yoki igna kiritiladi.
Qon bosimi, asosan, bilvosita (qonsiz) usul bilan aniqlanadi. Bu usulda
sfigmomanometr va auskultatsiyadan foydalaniladi. olchov natijalari
olchov asbobining aniqligi, qon bosimini olchash qoidalariga rioya
qilish kabi omillardan tashqari, shovqin, harorat, sigaret chekishga
ham bogliqdir.
Bevosita usulda qon bosimini olchash uchun quyidagi asboblar
aneroid sfigmomanometr, manjet va stetoskop zarur. Manjet qalin
gilof kiydirilgan rezinali yostiqcha bolib, u havoni haydab beruvchi
noksimon nayga ulangan rezina naychali sfigmomanometrdan iborat
(39- rasm).
108
Aneroid
sfigmomanometr
Stetoskop
Simobli
sfigmomanometr
Manjet
40- rasm. Qon bosimini olchash asboblari.
Manjet va havo haydovchi noksimon moslama nazorat qiluvchi
klapan bilan taminlangan bolib, u noksimon naychadan otayotgan
havoning kirish va chiqishini idora qiladi. Sfigmomanometrlarning 2 ta
turi mayjud (simob ustunli Riva-Rochi va aneroid). Oddiy sfigmo-
manometrda darajali shkala bolib, u bosimni 0 dan to 300 mm simob
ustunigacha olchash imkoniyatiga ega. Har bir darajalar orasidagi masofa
2 mm simob ustuniga tengdir (40- rasm).
Aneroid sfigmomanometr foydalanishda qulay bolib, prujina va
muftadan iborat. Muolajani boshlashdan oldin sfigmomanometr strelkasi
0 da turganligiga ishonch hosil qilish kerak.
Qolda bosimni olchaydigan manjetlar har xil olchovda bolib,
ular chaqaloqlardan tortib to katta yoshdagi semiz odamlargacha
moljallangan. Bunda albatta mos olchamli manjetlarni tanlash zarur.
Manjet qolning tirsak bogimidan 23 sm yuqoridan faqat bir
barmoq sigadigan qilib oraladi. Qon bosimini olchashdan oldin manjet
togri oralganligiga ishonch hosil qilish lozim.
Gilofning shikastlanishi natijasida yostiqchaning manjetdan chiqib
qolish ehtimoli bor. Bundan tashqari, eski manjetlar yopishtirgichi
yostiqchani shishirish natijasida tez-tez kochib tushadi. Manjetdagi
notogri olchamli yostiqcha notogri natijalar berishi mumkin.
Yostiqcha uzunligi qol aylanasining uzunligiga mos kelishi kerak. Agarda
kerakli olcham bolmasa, qisqa yostiqcha ishlatgandan uzun yostiqcha
ishlatgan yaxshiroq.
Olchaydigan asboblarning barcha qismlari hamda tutashgan joylari
doimiy ravishda tekshiriladi, chunki ishqalanish va mexanik shikast-
lanish natijasida havoning chiqish ehtimoli, naylaraing bukilib qolishi
ular butunligining buzilishiga olib keladi (41- rasm).
Havo haydovchi nokcha bemorda qon bosimining 2030 mm simob
ustunidan oshishini tezda aniqlash imkonini berishi kerak. Nokchaning
109
41- rasm. Yostiqcha, naylar va nokcha.
a
b
Membrananing
ichki qismi
Voronkaning
bukilgan qismi
Klapanni
yopish uchun
burang
42- rasm. Stetoskop, voronka va membrana.
bexato ishlashi uchun quyidagi sharoitlar bolishi lozim: rezina qismida
teshik va yoriqlar bolmasligi, nazorat klapani havo chiqarmasligi va
havoni sekundiga 23 mm simob ustuni tezligida chiqarishi kerak.
Qon bosimini bilvosita usulda olchashda ishlatiladigan stetoskop
voronka, membrana va naylardan iborat. Stetoskopni doimo tozalab
turish zarur.
Olchov asboblarining barcha qism va birlashmalarini mexanik
shikastlanishlardan saqlash kerak. Saqlash vaqtida naylarning bukilib
qolishi ularning ishdan chiqishiga olib keladi. Membrana past chastotali
Korotkov tovushlarini aniqlashga yordam beradi, voronka esa tovush-
larni uzoq va yaxshi eshitilishini taminlaydi (42- rasm, a, b).
110
43- rasm. Bemorning toliq
osoyishta holatida qon bosimini
olchash.
44- rasm. Qon bosimini turgan, otirgan va
yotgan holatda olchash.
a
b
d
Qon bosimi vaqti-vaqti bilan
ozgarib turadi. Uning ozgarishiga
nafas meyori, ogriq, qorquv, zo-
riqish, chekish, spirtli ichimliklar
istemol qilish, yuqori harorat,
atrofdagi shovqin kabi omillar tasir
etadi. Yuqorida korsatilgan omil-
larni bartaraf etgan holda, qon
bosimini olchash lozim (43- rasm,
a, b, d ).
Bemor meyoriy qon bosimini
olchashdan 30 daqiqa oldin jis-
moniy zoriqishlardan xoli, ol-
chashdan kamida 5 daqiqa oldin
toliq osoyishta holatda bolishi kerak. Bemor imkon boricha qon
bosimini olchashdan 30 daqiqa oldin ovqat, suv va chekishdan ozini
tiyishi lozim. Bundan tashqari, aniq natijani olishda siydik qopining
boshligi ham katta ahamiyatga ega.
Bemor bilan suhbatni bosimni olchashdan oldin yoki keyin olib
borish maqsadga muvofiqdir. Tekshirishlardan malumki, bosimni
olchash vaqtida suhbatda qatnashgan bemorlarning qon bosimi oshishi
mumkin.
Qon bosimi ong va chap qollarda bir-biridan farq qiladi. Birinchi
tekshirishda qon bosimi ikki qolda, keyinchalik bir qoida olchanadi
va qaysi qol ekanligi belgilanadi. Bosim olchanayotganda otirgan
yoki turgan bemorning qoli qovurgalararo boshliq va tosh suyagi
sathida, yotgan holatda esa yurak sathida turishi lozim (44- rasm).
Qol muskullari zoriqishi tufayli olingan natijalar notogri bolmasligi
111
uchun bemor qolini manjet bilan birga stolga mahkamlash tavsiya
qilinadi. Qolni osiltirib turish yoki bukish man etiladi. Qon bosimni
oichash 5 daqiqa davom etadi. Shu vaqt davomida hamshira qulay
vaziyatda otirish, boshqa narsalarga chalgimasligi va muolajani
toxtatmasligi lozim. Manjetdan havoning tez chiqib ketmasligiga etibor
berishi lozim, chunki bu holat sistolik bosimning pasayib, diastolik
bosimning oshib ketishiga sabab boladi.
Aniq va togri natija olish uchun sfigmomanometr korsatkichi koz
sathida va 88 sm masofada bolishi kerak. Kop tekshirishlar natijasida
qon bosimini olchashda oxirgi raqamlar 0 yoki 5 soniga togri kelishi
aniqlangan. Sfigmomanometrning har bir darajasi 2 mm simob ustuniga
tengligini hisobga olib, unga nisbatan aniq raqamni qayd qiladi.
Qon bosimini auskultatsiya qilish va sfigmomanometr yordamida
olchash Korotkov arterial tovushlarini aniqlashga asoslangan. Manjetdan
havo chiqishi boshlangandan song arterial tovushlarni stetoskop
yordamida eshitish mumkin.
Oquvchi muolajani mustaqil bajarishdan oldin oqituvchining
nazorati ostida konikmalarini bir necha marotaba bajarishi lozim.
Qon bosimi tinch sharoitda aniqlanadi. Qol erkin holda yonal-
tirilgan, kiyim-bosh siqmasligi lozim. Sfigmomanometr hamshiraning
koziga yaqin masofada bolishi kerak. Manometr bemorning yurak
sathida bolishi shart emas, lekin simob ustuni vertikal holatda boli-
shini nazorat qilish lozim. Yelka arteriyasini paypaslab topib, manjetni
shunday joylashtirish kerakki, uning pastki qismi tirsak bogimidan 2
3 sm yuqorida, markaziy oqi esa yelka arteriyasida joylashgan bolsin.
Manjetni yelka arteriyasidan yuqorida orab, puls yoqolguncha havo
yuborish lozim. Bu bosim darajasi sistolik bosimga teng keladi. Song
havo chiqariladi va 2530 sekunddan keyin manjet yana qayta
shishiriladi.
Auskultatsiyaning yoqolishi yoki «jimjitlik maydoni» bu Korotkov
arterial tovushlarining K-5 nuqta atrofida yoqolishidir. Keyingi arterial
tovushlarning qayta tiklanishi 540 mm simob ustunidan song yuz
beradi. Bu notogri natijaga olib kelib, sistolik bosimning tushib ketishi
yoki diastolik bosimning oshib ketishiga olib kelishi mumkin. «Jimjitlik
maydoni» 5% bemorlarda kuzatiladi (45- rasm).
Stetoskop membranasi yelka arteriyasidan yuqorida, tirsak bogi-
mida joylashtiriladi, bunda membrana kuch ishlatmasdan sekin teriga
siqiladi. Membranadagi yuqori bosim auskultatsiyaga xalaqit berishi
mumkin. Membrana fiksatsiya qilingandan song tezlik bilan manjet
shishiriladi.
Stetoskop vaziyatni saqlagan holda, manjetdan havoni 23 mm
simob ustuni tezligida (yoki bir yurak zarbida) chiqarish lozim (46-
rasm).
112
arterial tovushlar K-5
nuqtada yoqoladi
arterial tovushlar qayta
tekshirilishi mumkin
45- rasm. Auskultatsiyada shovqinning
yoqolishi.
46- rasm. Manjetdan havoni
chiqarish.
48- rasm. Qon bosimini
qayta olchash.
47- rasm. Artenal
tovushlarni eshitish.
a
b
d
e
Manjetdan havo chiqa boshlashi bilan
arterial tovushlarning paydo bolishiga
quloq solib, shu bilan bir vaqtda sfig-
momanometr shkalasining korsatkich-
larini kuzatish lozim (47- rasm).
Hamshira natijani yozishda xatolikka
yol qoymasligi kerak, ayniqsa diastolik
bosimni olchashda. Agar bosimni qayta
olchash lozim bolsa, yana shu qolda
olchash uchun 12 daqiqa kutiladi (48-
rasm).
113
3.3. Tåri và limfà tizimini bàhîlàsh
Bàdàn tårisini kozdàn kåchirish. Båmîrni kozdàn kåchirib chi-
qilgandan kåyin tårisi và shilliq pàrdàlàrini kozdàn kåchirishgà oti-
làdi. Bàdàn tårisi ràngining ozgàrib qîlishi quyidàgi îmillàrgà: qîn
ràngi, tåri tîmirlàri yolining hîlàti, tårining qàlin-yupqàligi và tiniq-
ligigà bîgliq. Tåri qàlin tîrtib, tiniqligi yoqîlib kåtgàndà,
dàgàllàshib qîlgàndà, qîndàgi gåmîglîbin và eritrîtsitlàr miqdîri
kàmàyib yoki kopàyib kåtgàndà (bu qîn ràngini àynitib qoyadi),
tîmirlàr tîràyib yoki kångàyib turgàn màhàllàrdà tårining ràngi
ozgàrishi mumkin. Bir qànchà hîllàrdà tårining ràngi undà boyoq
mîddàlàr pigmåntlàr (billirubin và bîshqa) toplànib qîlishi
nàtijàsidà hàm ozgàrishi mumkin.
Qîn tàrkibi meyorida bolgàni hîldà tåri vàqtinchà yoki dîimî
îqàrib turishi mumkin. Îdàm hàyajîngà tushishi, sîvuq qîtishi, et
uvishishi và bîshqàlàr tufàyli tåri tîmirlàri tîràyib qîlgàndà bàdàn
tårisi vàqtinchà îqàrib turàdi. Ichki qîn kåtish nàtijàsidà bîshlàngàn
otkir pîstgåmîrràgik ànåmiya (kàmqînlik)dà tårining ràngi tåz îqàrib
kåtàdi. Tåri tîmirlàridàgi qîn miqdîri kåskin kàmàyib, qîrin boshligi
tîmirlàridà toplànib qîlishi nàtijàsidà hàm bàdàn tårisi tosàtdàn îqàrib
kåtàdi, îdàm hushidàn kåtgàndà kîllàps hîlàtigà tushgàndà và bîshqà
hollàrdà shundày bolàdi. Turgun ràngpàrlik kopinchà ànåmiyadà
kuzàtilàdi. Bàdàn tårisi hàr xil tusgà kiràdi: ilk xlîrîzdà tåri zàhil
tîrtib îqàrib kåtsà, surunkàli såptik endîkàrditdà «sutli kîfå» ràngigà
kiràdi, pårnisiîz ànåmiyadà esà bàdàn tårisi sàrgish tusdà bolàdi. Tåri
tîmirlàri uzîq tirishib turgàndà hàm turgun ràngpàrlik uchràydi.
Vàqtinchàlik gipåråmiya tårining qizàrib turishi îdàm ichkilik
ichgàndàn kåyin, isitmàlàyotgàn pàytdà qàttiq hàyajîngà tushgàn
vàqtdà, issiq vànnàdàn chiqqàndàn kåyin kuzàtilàdi. Tåri ràngining
dîim qip-qizil bolib turishi eritrîtsitlàr sîni hàddàn tàshqàri kopàyib
kåtgàndà (chin pîlisitåmiya, eritrîsitîzdà) kuzàtilàdi, låkin qîn tàr-
kibi meyoridà bolgàndà hàm korilàdi. Qîn tàrkibi meyorida bolgàni
hîldà tårining qizàrib turishi gipårtîniya kàsàlligi bilàn îgrigàn, uzîq
muddàt issiq và sîvuq tàsirigà uchràb turàdigàn (îchiq hàvîdà uzîq
ishlàydigàn) kishilàrdà kuzàtilàdi.
Bàdàn tårisi và shilliq pàrdàlàr siànîzi umumiy và màhàlliy bolàdi.
Umumiy siànîz qînning kislîrîd bilàn yåtàrlichà bîyimàsligi và undà
kàrbînàt àngidrid gàzi hàddàn tàshkàri kop toplànib qîlishi nàtijà-
sidà kålib chiqàdi. Umumiy siànîz yuràk kàsàlliklàri (yuràk yåtishmîv-
chiligi dàvridàgi yuràk pîrîklàri)dà uchràydi. Bundày hîllàrdà båmîr
îrgànizmining toqimàlàri qîndàn zor bårib kislîrîdni yutàdi và
ozidàgi kàrbînàt àngidrid gàzini zor bårib otkàzib turàdi. Bundày
kàsàlliklàrdà burun, làblàr kokàrib kåtàdi.
8 Zakirova K.U.
114
Tàlàyginà opkà kàsàlliklàridà hàm opkà kàpillyarlàrining hàlîk
bolishi nàtijàsidà îdàmning yuzi và îyoq-qollàri, bàzàn butun bàdàn
tårisi kokàrib turishi mumkin (siànîz), màsàlàn, pnåvmîsklårîz yoki
emfizåmà (opkà shishuvi), surunkàli pnåvmîniyalàrdà shundày bolàdi.
Bundà gàzlàr àlmàshinuvi buzilib, qîn kislîrîd bilàn yåtàrlichà
toyinmày qîlàdi và tàrkibidàgi kàrbînàt àngidrid gàzining miqdîri
hàmdà ràngi (toq qizil ràng) jihàtdàn vånîz qîngà yaqinlàshib qîlàdi.
Umumiy siànîz bàzi tugmà yuràk kàsàlliklàridà, àyniqsà opkà ildizi
stånîzidà (qisilishi yoki tîràyib qîlishi), shuningdåk îdàm zàhàrli
mîddàlàr, bårtîlå tuzi, ànilin, nitrîbronezîl bilàn zàhàrlànib qîlgàndà
và dîri mîddàlàrigà (sulfànilàmid pråpàràtlàriga) såzgir bolib qîlgàn
pàytlàrdà hàm uchràydi. Bundày pàytlàrdà qîn gåmîglîbini (kislî-
rîdni tàshuvchi qîn tàrkibidàgi îqsil) shu mîddàlàr tàsiri îstidà måtgå-
mîglîbingà àylànib qîlàdi.
Tårining màhàlliy siànîzi, îdàtdà, àksàri trîmbîflåbit tufàyli vånà
tiqilib qîlgàndà màzkur jîydàn vånîz qîn îqishi toxtàb qîlishi
nàtijàsidà bîshlànàdi.
Sàriqlik tåri và shilliq pàrdàlàrning sàriq tusgà kirishi qîndà ot
pigmåntlàri îrtiqchà bolib, tåri tàrkibidà toplànib qîlgànidà kuzàtilàdi.
Ot pufàgidàn 12 bàrmîq ichàkkà ot suyuqligi chiqib turishi qiyinlàshib
qîlgàndà qîndàgi billirubin miqdîri kopàyib kåtàdi. Otning chiqib turishi
umumiy ot yolining ot tîshlàri, osmà bilàn tiqilib qîlishi nàtijàsidà
yoki mådà îsti båzi bîshchàsi, 12 bàrmîqli ichàk kàttà sorgichining
(Fàtår sorgichi) hàvfli osmà bilàn bîsilib qîlishi nàtijàsidà, ot yollàridà
bitishmàlàr và yalliglànishli ozgàrishlàr bolgàn pàytlàrdà qiyinlàshib qîlishi
mumkin. Sàriqlikning ànà shundày turi måxànik sàriqlik dåb àtàlàdi.
Gåpàtitdà jigàr hujàyràsi gåpàtîtsit otni yaxshi ishlàb chiqàrà îlmày
qîlàdi, shungà korà otning bàzi tàrkibiy qismlàri (màsàlàn, billirubin)
qîngà otib kåtàdi. Jigàr pàrånximàsi zàràrlànishi tufàyli pàydî bolàdigàn
sàriqlikning ànà shundày turi pàrånximàtîz sàriqlik dåb àtàlàdi. Gåmîlitik
sàriqlik bu gåmîliz kuchàyishi eritrîtsitlàr bilàn gåmîglîbin zor
bårib pàrchàlànishi tufàyli bîshlànàdi (îdàm îrgànizmidà gåmîglîbindàn
bilirubin hîsil bolàdi). Gåmîlitik sàriqlik eritrîtsitlàrning tugmà và hàyot
dàvîmidà îrttirilgàn chidàmsizligi, båzgàk pàytidà (bundà eritrîtsitlàr
zor bårib pàrchàlànib turàdi), îdàm zàhàrlàr (bårtîlå tuzi, xlîrîfîrm,
fånîl) bilàn zàhàrlàngàndà, såpsis pàytidà uchràydi.
Bàzi dîrilàr (àkrixin)ni ichgàndà îdàm bàdànining tårisi sàrgàyib
kåtàdi, bundày hîllàrdà qîndàgi billirubin miqdîri meyorida bolàdi,
siydikdà ot pigmåntlàri tîpilmàydi, îgiz shilliq pàrdàsi, koz sklårà-
làrining ràngi ozgàrmàydi, hîlbuki chin sàriqlik pàytidà bulàr hàr xil
dàràjàdà sàriq tusgà boyalib qîlàdi.
Bàdàn tårisi ràngining ozgàrishi pigmåntàtsiya kuchliligigà bîgliq
bolishi mumkin. Tåri meyorida bolganda hàm, bir qànchà pàtîlîgik
115
hîlàtlàrdà hàm pigmåntlàngàn bolàdi. Pigmåntàtsiyaning màhàlliy và
umumiy turlàri màvjud. Såzilàrli pigmåntàsiya bàdàn tårisigà quyosh
nurlàri tàsiri (bàdàn qîràyishi) nàtijàsidà yoki yuqîri hàrîràt dîimiy
tàsirining îqibàtidà (måtàllurgiya kîrxînàlàridà ishlîvchilàrdà),
shuningdåk issitgichlar, hantallar và kîmpråsslàrni qollab turish sàbàbli
bolishi mumkin. Buyràk usti båzlàri zàràrlàngàndà bàdàn tårisidà
målànin dågàn àlîhidà boyoq mîddàsi toplànib bîrib, tåri brînzà
tusigà kiràdi, målànîdårmiya dåb shungà àytilàdi. Tàrkibidà kumush
pråpàràtlàri bolàdigàn dîrilàrni kopdàn båri ichib yurgàn kishilàrdà
bàdàn ozigà xîs zàhil tusgà kirib qîlàdi (àrgirîz). Bundà tårisidà
qoshimchà pigmånt toplànib turgàn chåklàngàn jîylàrdà såpkillàr,
xîllàr bolàdi. Hîmilàdîrlikdà kokràk uchlàri, shuningdåk engàk tåri-
sidà pigmåntàtsiya kuchàyadi. Pigmåntàtsiyaning butunlày yoki qismàn
bolmàsligi àlbinizm dåb àtàlàdi, tugilishdàn pigmåntàsiyadàn màhrum
bolgàn îdàmlàr esà àlbinîzlàr dåyilàdi. Bàdàn tårisining àyrim jîylàridà
pigmåntàtsiya bolmàsligi pås yani vitiligî dåyilàdi. Kichikrîq îq dîglàr
(tårining pigmåntdàn màhrum bolgàn jîylàri) låykîdårmà dågàn nîm
bilàn àtàlàdi. Bîrdiyu, bulàr tuzàlib kåtgàn tîshmàlàr ornidà yuzàgà
kålgàn bolsà, ulàrni psåvdî (yolgîn) låykîdårmiyalàr dåb yuritilàdi.
Båmîrni sirtdàn kozdàn kåchirib qàràlgàndà bàdànidà chàndiqlàr,
tirnàlgàn, shilingàn jîylàr bîr-yoqligigà etibîr bårish và bulàrning
sàbàbini àniqlàsh zàrur. Màsàlàn, ichigà tîrtilib, pàstdàgi toqimàlàr
bilàn bitishib kåtgàn yulduzsimîn chàndiqdàr, àksàri zàxmning uchinchi
dàvridà (gummàlàr pàydî bolishi) yuzàgà kålàdi, yuzdà bolàdigàn
kichik-kichik dumàlîq chàndiqlàr, yani yuzning chotirligi îdàmning
chinchåchàk bilàn îgrib otgànligini korsàtàdi. Qîrinning yon
qismlàridà bolàdigàn, hîmilàdîrlik yollàri dåb àtàlàdigàn chàndiqlàr
hîmilàdîrlikdàn song qîlàdi, bundàn tàshqàri ulàr såmiz îdàmlàr
etini tåz yoqîtgàndà, koplàb kålgàn shishlàr tåz qàytgàndà hàm pàydî
bolishi mumkin. Xirurgik îpåràtsiyalàrdàn kåyin kåsilgàn jîylàrdà
chàndiqlàr qîlàdi. Bu chàndiqlàr togri shàkldà, chiziqchàgà oxshàgàn
và yoysimîn bolàdi. Turli xil jàrîhàtlàrdàn kåyin hàm chàndiqlàr
qîlàdi. Tåri turgîri elàstikligini tåkshirib korish muhim. Osmàlàrdà,
îrgànizm suvsizlànib qîlgàndà turgîr kopinchà pàsàyib qîlàdi.
Bàdàndàgi tuk qîplàmigà àhàmiyat bårish kåràk (sîchlàrning tushib
kåtgàn-kåtmàgànligigà, àyollàrdà erkàklàrgà xîs tuklàr bîr-yoqligigà
và bîshq.).
Tårigà qîn quyilib qîlishi, yani qîntàlàshlàr tåri kàsàlliklàri, infåk-
siya và bîshqà pàytlàrdà kuzàtilàdi. Sîglîm îdàmlàrdà toqimàlàr làt
yågàn và bîsilib qîlgànidàn song (qînàshgà mîyil bolgàn îdàmlàrdà
esà àytàrli sàbàbsiz hàm) bàdàn tårisigà qîn quyilib, qîntàlàsh hîsil
bolàdi. Bundày qîntàlàsh îldinigà toq qizil ràngdà bolàdi, bir munchà
vàqtdàn kåyin esà yashilnàmî-sàriq tusgà kirib qîlàdi. Bàdàn tårisidàgi
116
qîntàlàshlàr hàr xil kàttàlik và shàkllàrdà, nuqtàsimîn yoki nîtogri
shàkldàgi dîglàr korinishidà bolàdi và hîkàzî. Såpsis pàytidà,
ànåmiya, sàriqlik, àvitàminîzdà hàm tårigà qîn quyilishi kuzàtilàdi.
Pnåvmàtik eritåmàdà bàdàn tårisining turli jîylàridà qizàrishlàr pàydî
bolàdi. Eshàkyåmi tîshgàndà bàdàn tårisidà qichishib turàdigàn qizgish
îq yoki îq dîglàr pàydî bolàdi, bulàr qichitqi ot tàsiridàn, kuygàndàn
kåyin pàydî bolàdigàn qàvàriqchàlàrgà oxshàb kåtàdi. Îdàm bàzi
îvqàt màhsulîtlàrini kotàrà îlmàydigàn hîllàrdà, zàrdîb kàsàlliklàridà,
zàhàrlànishlàrdàn song, bàzi dîri pråpàràtlàri (àntibiîtiklàr, vitàminlàr,
yîd, brîm)gà îrtiqchà såzgir bolgànidà yoki bàzi dîrilàr (gîrmînlàr,
àntikîàgulyantlàr và bîshq.) zàhàrli tàsir korsàtgàndà bàdàn tårisigà
eshàkyåmi tîshib kåtishi mumkin. Sàràmàs judà tåz tàrqàlib bîràdigàn
và kåskin chågàràlàri bolàdigàn eritåmà pàydî bolishi bilàn otàdi.
Yalliglànish sàbàbli kàpillyarlàrning chåklàngàn kångàyishi tufàyli bàdàn
tårisining qizàrib turishi rîzåîlà dåb àtàlàdi. Îdàtdà tårining chuqur
qàtlàmlàrigà otmàydigàn bàzi tîshmàlàr ornidà post tàshlàb turàdigàn
jîylàr qîlàdi, tåri post tàshlàshining xàràktåri diàgnîstik jihàtdàn kàttà
àhàmiyatgà egà. Chunînchi, qizàmiq uchun kåpàkkà oxshàsh màydà
postlàr àjràlib turishi xàràktårli bolsà, skàrlàtinà uchun pàlàxsà-pàlàxsà
bolib yirik postlàr àjràlib turishi xàràktårlidir. Tårining post tàshlàshi
bir qànchà bîshqà kàsàlliklàrdà: qàndli diàbåt, pållàfà và bîshqàlàrdà
uchràydi. Bàzi infåksiîn kàsàlliklàr (tîshmàli tif, qîrin tifi)dà bàdàn
tårisining qàchîn và qàysi jîyidà tîshmà pàydî bolgànini bilib îlish
muhim.
Båmîrni kozdàn kåchirish vaqtidà tirnîqlàri và sîchlàrining àhvîligà
etibîr bårish màqsàdgà muvîfiqdir. Sîchlàrning îrtiqchà mort bolib,
tokilib turishi qàlqînsimîn båz funksiyasi pàsàyib qîlgàndà và bàzi
infåksiîn hàmdà surunkàli yalliglànish kàsàlliklàri îqibàtidà kuzàtilàdi.
Tåri kàsàlliklàri tàvus (kàl), såbîråyadà hàm sîchlàr tokilib kåtàdi.
Sîch và qîshlàrning yakkàm-dukkàm bolib tokilgàni jun qîplàmining
zàxmdàn zàràrlàngànini qorsàtàdi. Àlmàshinuv kàsàlliklàri, nårv
siståmàsi, ichki îrgànlàr và îrgànizmning bîshqà bàzi siståmàlàri
kàsàlliklàridà tirnîqlàr yassilànib, mort, xirà bolib qîlishi và bîshqà
ozgàrishlàrgà uchràshi mumkin. Tirnîq plàstinkàsining sîàt îynàsi
shàkligà kirib qîlishi brînxîektàzàlàr bilàn tugmà yuràk pîrîklàridà
uchràydi.
Limfà tizimi funksiyasini bàhîlàsh
Îdàm îrgànizmidà àrtåriya và vånà qîn tîmirlàrining tàrkibiy qismi
bolgàn limfà siståmàsi hàm bîr. Limfà siståmàsi tuzilishi và vàzifàsigà
korà vånà siståmàsigà yaqinrîq turàdi. Limfà siståmàsi quyidàgi
qismlàrdàn ibîràt:
117
1. Hujàyrà và toqimà îràligidàn bîshlànàdigàn bîshi bårk yoriq
yollàr.
2. Limfà kapillyarlàri và limfà tîmirlàri.
3. Limfà båzlàri.
4. Yirik limfà yollàri.
Limfà tîmirlàri gàvdàning turli qismlàridà jîylàshib limfà tugunlàri
(båzlàri) îrqàli såzilib turàdi. Limfà tugunlàri yakkà-yakkà yoki to-
dà-todà bolib jîylàshàdi Limfà tugunlàri mîshdàn nîxàtgàchà
kàttàlikdà bolib, ulàrning sirti fibrîz pàrdà bilàn oràlgàn, pàrdàdàn
yonàlgàn tosiqlàr båzni bolàkchàlàr (tràbåkulàlàr)gà àjràtàdi. Limfà
tugungà kiràdigàn limfà tîmirlàr îrqàli kålib båz ichidà tîzàlànàdi.
Limfà tràbåkulàlàr îrgànizmgà kåràksiz nàrsàlàrni yoki mikrîblàrni
ishlàb (filtirlàb) limfàni tîzàlàb båràdi. Tîzàlàngàn limfà båzdàn
chiqàdigàn limfà tîmirlàri îrqàli îqàdi. Àyrisimîn và bîdîmchà båzlàr
limfà tizimining màrkàziy àzîsi hisîblànib, bîlàlàrdà immunitåt tizimi
T- limfîtsitlàr osishi uchun xizmàt qilàdi, Àmmî jinsiy båzlàr
rivîjlànishi bilàn àyrisimîn båz fàîliyati bàlîgàt dàvridà susàyib
bîràdi.
Yirik limfà tîmirlàrigà quyidàgilàr kiràdi:
1. Kokràk limfà tîmirlàri.
2. Îyoqning limfà tîmirlàri.
3. Chànîq sîhàsidàgi limfà tîmirlàri.
4. Qîrin sîhàsidàgi limfà tîmirlàri.
5. Kokràk qàfàsidàgi limfà tîmirlàri.
6. Qol limfà tîmirlàri.
7. Bîsh và boyindàgi limfà tîmirlàri.
Talîqning limfà toqimàlàri bîdîmchà båzlàr ichàkning yumshîq
qîplàmi, påråfårik limfîid àzî hisîblànib, ulàr limfîtsid ishlàb chi-
qàràdi và immunitåt tizimini nàzîràt qilàdi. Àyniqsà bîdîmchà båzlàr
îziq-îvqàt và hàvî tàrkibidàgi bàktåriya và viruslàrning îrgànizmgà
kirishining îldini îlàdi.
Limfà tîmirlàri và limfà tugunlàrining ànàtîmik tuzilishini tushun-
gàn hîldà pàlpàtsiya àmàlgà îshirilàdi. Limfà tugunlàrini pàypàslàb
korish nuqtàlàri ulàrning shàkli và olchàmi, îgriqning màvjudligi,
limfà tugunlàri àtrîfidà qizàrish và àchishishlàr limfà tugunlàr hàrà-
kàtchàngligi và ulàrning kînsisitånsiyasi elàstikliligi àniqlànàdi. Limfà
tugunlàrinig tåz kàttàlàshuvi otkir yuqumli kàsàlliklàrdà kuzàtilàdi.
Ulàrning surunkàli kàttàlàshuvi esà surunkàli yuqumli kàsàlliklàrdà
kuzàtilàdi. Shu jumlàdàn limfà tugunlàri qàttiq và qozgàlmàs hîlàtdà
kàttàlàshuvi osmà kàsàlliklàr måtàstàzidàn dàràk båràdi.
118
3.4. Såzish, hàràkàt funksiyalàri và skålåt tizimini bàhîlàsh
Odamzot paydo bolibdiki, u tashqi muhit bilan muloqotda bo-
ladi, tashqi tasirlarni qabul qiladi, uni bosh miya postlogigacha yet-
kazib, u yerda tahlil qiladi. Korish, hid bilish, eshitish, issiq-sovuqni
sezish hammasi sezgi sohasiga bogliq. Sezish analizatorida qabul
qilish joyi retseptor, otkazish qismi va markaziy oxirgi qismi bor.
Markaziy qism bosh miya postlogida tugaydi, u analizator deb ataladi.
Sezgi hamma vaqt tashqaridan sirtdan boshlanadi. Sezgida albatta
qabul qilib oluvchi retseptorlar bolishi kerak. Bu retseptorlar
quyidagilar: 1. Ekstroretseptorlar bu retseptorlar tashqarida teri
ektodermasida va shilliq qavat pardalarida uchraydi. Ular ikki xil boladi:
a) kontakt retseptorlar tasir etishi natijasida boladi (ogriq, issiq-
sovuqni sezish); b) distansion masofadan sezish (korish, eshitish,
hid bilish). 2. Proprioretseptorlar chuqur toqimalardagi retseptorlarga
(pay, mushak, suyak, bogim) aytiladi. Masalan, bemorning kozini
yumib, korsatkich barmogini yuqoriga yoki pastga qaratilganda bemor
shu holatni bilishi kerak. 3. Introretseptorlar ichki azolardagi sezgilarni
biladi: masalan, oshqozon yoki buyrakdagi ogriqlar.
Sezgi ikkiga bolinadi: 1. Yuzaki sezgi bu retseptorlar yuzada
joylashgan, bularga ogriqni sezish, issiq-sovuqni sezish, qisman taktil
(paypaslab silash) sezish kiradi. Yuzaki sezgi yollari: birinchi neyron
umurtqalararo gangliyada joylashgan. Dendritlar tashqaridan tasirlarni
qabul qiladi, akson esa ichkariga kirib, orqa miyaning orqa shoxidagi
sezgi hujayralarida tugaydi. Ikkinchi neyron orqa miyaning orqa
shoxidagi sezgi hujayralaridan boshlanib, har segment sohasida
qarama-qarshi tomonga otadi. Orqa miyaning yon ustiga borib, tepaga
kotariladi va koruv dombogida tugaydi. Uchinchi neyron koruv
dombogidan boshlanib, ichki kapsula orqa sonining orqa qismidan
otadi va bosh miya postlogi tepa qismining orqa markaziy egatida
tugaydi. 2. Chuqur sezgi bu sezgiga quyidagilar kiradi: a) mushak
bogim sezgisi; b) bosim va ogirlik sezgisi; d) jismlarni paypaslab
bilish sezgisi steriognoz; e) vibratsion sezgi bularning retseptorlari
mushakda, bogimda, suyakda, joylashgan boladi. Chuqur sezgi
yollari: birinchi neyron boshlanadi, retseptorlardan dendritlar
umurtqalararo neyronga qarab yonaladi, akson ichkariga kiradi, yani
orqa miyaning orqa ustuniga boradi. Songra oz tomonidan yuqoriga
kotariladi va uzunchoq miyaning pastki qismidagi yadrosiga borib
tugaydi. Ikkinchi neyron uzunchoq miyadagi yadrodan boshlanib
qarama-qarshi tomonga otib, kotarilib koruv dombogida tugaydi.
Uchinchi neyron boshlanadi, koruv dombogidan ichki kapsula orqa
sonining orqa tomonidan otib, bosh miya postlogining tepa qismidagi
orqa markaziy egatida tugaydi.
119
Sezgining zararlanishi. 1. Nevritik xilida sezgi yoqolishi, bunda
nerv sohasidagi alohida-alohida sezgining yoqolishi. Masalan, quymich
nervi zararlanganda sonining orqa qismida sezgi yoqoladi yoki son
nervi zararlanganda sonning oldingi qismida sezgi yoqoladi. 2.
Polinevritik xilida sezgi yoqolishi, bu polinevrit kasalligida, yani kop
nervlarning yalliglanishi natijasida paydo boladi. Bu sezgi yoqolishi
qol va oyoqlarning pastki qismida, qollarda «qolqopsimon», oyoqlarda
«paypoqsimon» sezgi yoqoladi. 3. Segmentar xilida sezgi yoqolishi.
Bularga: orqa ildiz, umurtqalararo tugunlar va orqa shoxlar zararlan-
ganda sezgi yoqoladi. 4. Otkazuvchanlik xilida sezgi buzilishi, bunda
otkazuvchi yollar zararlanganda, sezgi buzilishi shu zararlangan joydan
pastda boladi. Orqa miyaning bel qismi zararlanganda pastda ikkala
oyoqda sezgi yoqoladi, bunga paraanesteziya deyiladi. Orqa miyaning
kokrak qismi zararlanganda qorin va bel sohalarida sezgining yoqolishi
va paraanesteziya boladi. Orqa miyaning boyin qismi zararlanganda
tetraanesteziya (ikki qol va ikki oyoqda sezgining yoqolishi) va tanada
ham sezgi yoqolishi boladi. Miya ustuni va ichki kapsula bir tomondan
zararlanganda gemianesteziya (tananing ong yoki chap tomonida
sezgi yoqolishi) qarama-qarshi tomonda otkazuvchanlik xilida sezgining
yoqolishi boladi. 5. Bosh miya tepa qismi orqa markaziy egati va
gulbog zararlansa, monoanesteziya (bitta qol yoki bitta oyoqda sezgi
yoqolishi) qarama-qarshi tomonda otkazuvchanhk xilida boladi.
Anesteziya sezgining butunlay yoqolishi, analgeziya ogriq
sezgisining yoqolishi, termanesteziya harorat sezgisining yoqolishi,
gipesteziya sezgining pasayishi, giperesteziya sezgining kuchayib
ketishi, dizesteziya sezgining buzilishi, masalan, taktil (ip va qil)
tasurotni ogriq deb, sovuqni issiq deb his qilish, giperpatiya bemor
kuchsiz tasirlarni sezmaydi, lekin kuchli tasirlarga chidab bolmaydigan
ogriq borligini aytadi, ogriqni qayerda ekanligini korsatib bera olmaydi.
Paresteziya bunda bemorlar badanida har xil uvishish, vijirlash,
chumoli yurgandek holat paydo boladi.
Yuzaki sezgini tekshirish. Bunga ogriq va harorat sezuvchanligi
kiradi. Bularni tekshirish uchun shifokor bemorning ong tomonida
turib, igna yordamida avval soglom tomonidan keyin kasal tomonidan
igna sanchib koradi. Bunda sezgining bir xilligi, otkir va otmasligi
chap va ong tomondan tekshirib boriladi. Avval yuqori yuz qismdan
boshlab, keyin qol, tana va oyoqlar hamda old va orqa tomondan
tekshiriladi. Bunda ogriq bor yoki yoqligi aniqlanadi. Harorat
sezuvchanligini tekshirishda ikkita shisha idish olinib, birinchisiga 40
50°C issiq suv, ikkinchisiga 2025°C li sovuq suv quyiladi. Bemorlarni
tekshirishda avval issiq shisha idishni, keyin esa sovuq shisha idishni
tananing ikki tomoniga kozlar yumilgan holda, birin-ketin teriga
tekkizilib, bemordan sovuq-issiqligi sorab boriladi.
120
Chuqur sezgini tekshirish. 1. Taktil sezgini tekshirish uchun qogoz
yoki paxta yordamida bemorning badaniga tekkiziladi. Bunda bemor
shu tekkizilgan narsani sezishi kerak. 2. Mushak-bogim sezgisini tekshirish
uchun bemoming ikkala kozi yumilgan holda qol va oyoq bogimlari
istalgan tomonga bukiladi. Meyordagi holatda bemor qaysi bogim
qaysi tomonga bukilganligini aytadi. Agar chuqur sezgi zararlangan bolsa,
bemor sezmaydi. 3. Vibratsiya sezgisi, buni tekshirishda kamerton suyaklar
ustiga qoyiladi, bemor kamerton vibratsiyasini bir-ikki soniyada sezishi
kerak. Agar suyak otkazuvchanligi zararlansa, bu sezgini bemor sezmaydi.
4. Stereognoz kozni yumgan holda bemorga tanish buyumlar kalit,
soat, tanga beriladi. Agar bemor bu narsalami bilsa, stereognoz deb ataladi.
Bu miya postlogining sintez qilish faoliyati zararlanishi yoki teri va
harakat sezgilarining yoqolishida kuzatiladi. 5. Teriga chizilgan shakllami
sezish bemor tanasiga otmas buyumlar bilan har xil shakllar, raqamlar
va harflar chiziladi. Meyordagi holatda bemorlar chizilgan narsalarni
aytadi, zararlanganda esa aytib bera olmaydi.
Buyuk rus olimi Sechenov aytganidek, miya faoliyatining asosiy
narsasi bu harakatdir. Butun tirik jonivorlar, odamlar kechayu-kunduz
harakat qiladi. Harakat ikki xil boladi: 1. Ixtiyoriy harakatlar, bu
harakatlar odamning xohishiga bogliq harakatlar. 2. Ixtiyorsiz hara-
katlar odamning xohishiga bogliq emas, bu harakatlarga chaqaloq-
lardagi harakat kiradi.
Ixtiyoriy harakat markazlari bosh miya postlogining peshona qismi
oldingi markaziy egatida joylashgan, joylashishi alohida-alohida va teskari.
Har bir markazdan pastga qarab harakat neyronlari boshlanadi. Ular
ichki kapsulagacha gulbogni tashkil qiladi. Pastga tushadigan harakat
yollari birlashib, ichki kapsula orqa sonining oldingi 2/3 qismidan otadi.
Ichki kapsuladan otgandan keyin miya oyoqchalari orqali miya ustuniga
tushadi. Uzunchoq miya orqa miya chegarasida harakat yollari kesishadi.
8590% asab tolalari kesishadi. Kesishgandan keyin orqa miyaning yon
ustuniga tushadi, keyin har bir segment sohasida oldingi shoxga kirib,
harakat hujayralarida tugaydi. Bu harakat neyroni birinchi markaziy
neyron yoki piramida yoli (kortiko-spinal yol) deyiladi. Kesishmay qolgan
harakat tolalari orqa miyaning oldingi ustuniga tushadi. Orqa miyaning
oldingi harakat hujayrlaridan kelgusi neyron boshlanib, tashqariga chiqadi
va mushaklarda tugaydi. Bu ikkinchi periferik neyron orqa miya mushak
yoli (spinomuskullar yoli) deyiladi. Ikkinchi periferik asab qismlari.
1. Ildizlar (oldingi shoxda harakat ildizi, orqa shoxda sezgi ildizi).
2. Umurtqalararo tugunlar (bu faqat sezgiga tegishli). 3. Chigallar (aralash
tolalardan iborat sezgi). 4. Periferik asablar (qol, oyoq va tanadagi
alohida nervlar). Har bir targil kondalang mushak asab bilan
taminlangan. Periferik asab quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Harakat.
2. Sezgi. 3. Trofik yoki oziqlantirish.
121
Belgilari
Markaziy yoki
spastik falajlik
(markaziy neyron
zararlanganda
boladi)
Periferik yoki
boshashgan falajlik
(periferik neyron
zararlanganda boladi)
Periostal va pay
reflekslari
Oshgan
(giperrefleksiya)
Susaygan yoki yoqol-
gan (giporefleksiya)
Patologik reflekslar
(Babinskiy, Rossolimo,
Gordon va hokazolar)
Uchraydi
Uchramaydi
Klonus (oyoq panjasi,
tizza qopqogi, qol
panjasi)
Uchraydi
Uchramaydi
Himoya reflekslari
Uchraydi
Uchramaydi
Hamkor harakatlar
Kasallikka xos
hamkor harakatlar
uchraydi
Uchramaydi
Mushaklar tonusi
Oshgan (gipertoniya)
Susaygan yoki yoqol-
gan (gipotoniya yoki
atoniya)
Mushaklar trofikasi
(oziqlanishi)
Buzilmagan yoki
biroz yengil buzilgan
Buzilgan va chuqur
atrofiya belgilari
Elektr otkazuvchanlik
Buzilmagan
Buzilgan
Vegetativ ozgarishlar
(paresteziya, teri quruq,
kop terlash, tirnoqlar
sinuvchanligi, turli xil
doglar, qol va oyoqdagi
tomirlar urushining
pasayishi, qol va oyoq-
larning sovuq qotishi).
Uchraydi
Uchraydi
Zararlanganda. Agar ikkala neyron butunlay biror joyda zararlansa,
unda harakat bolmaydi. Bunda plegiya umuman harakat yoq, parez
harakat butunlay yoqolmagan, ammo chegaralangan.
Parezlar yengil, orta va chuqur parezlarga bolinadi. Parezlar
joylashishiga qarab quyidagicha bolinadi: monoparez bitta qol
yoki bitta oyoqda harakat chegaralangan; paraparez ikkala qol yoki
ikkala oyoqda harakat chegaralangan; gemiparez bir tomonda, ong
yoki chap tomonda harakat chegaralangan; tetraparez ikki qol va
ikki oyoqda harakat chegaralangan. Parezlar xarakteriga qarab ikki xil
boladi: a) markaziy parezlar markaziy asab tizimi kasallanganda
kuzatiladi; b) periferik parezlar periferik asab tizimi kasallanganda
kuzatiladi.
122
Glàzgî
shkàlàsi
yordàmidà
pàtsiyåntlàrning
es-hushigà
bàhî
bårishning
gràfik
korinishi
Glazgo
shkalasi
Kozni
ochish
(agar
koz
shishi
tufayli
yumilgan
bolsa
«0»
yozing)
Spantan
Nutqiga
javoban
Ogriqqa
javoban
Javob
yoq
Harakat
javobi
ogriqsiz
taassurot
(qollarning
eng
yaxshi
harakat
javobini
belgilang)
Verbal
javobi
agar
endotraxeal
turgan
bolsa,
«E»
yozing,
agar
traxe-
ostomin
trubka
turgan
bolsa,
«T»
yozing
Ogzaki
buyruqlarga
boysunadi
Ogriqni
his
qiladi
Maqsadsiz
harakatlar
Qolni
patologik
bukish
Qolni
patologik
yozish
Javob
yoq
Moljalni
togri
oladi
Gapiradi,
lekin
adashadi
Nutqi
boglanmagan
Tovushlar
tushunarsiz
Javob
yoq
4
3
2
1
4
3
2
1
5
6
4
3
2
1
5
Operatsiya
7
8
9
10
11
121
31
41
51
61
71
81
92
02
12
22
32
4
1
2
3
4
5
6
123
Agar bosh miya peshona qismi, oldingi markaziy egat yoki gulbog
zararlansa, bitta qolda yoki bitta oyoqda monoplegiya faqat qarama-
qarshi tomonda boladi. Agar ichki kapsula zararlansa, bir tomondan
va undan pastdagi tuzilmalar miya ustunidan orqa miyagacha zarar-
lansa, gemiplegiya faqat markaziy xilida hamma vaqt qarama-qarshi
tomonda boladi.
Orqa miya zararlansa: 1. Yuqori boyin qismida orqa miyaning
butun kondalang qismi zararlansa, tetraplegiya markaziy xarakterda
boladi. 2. Orqa miyaning boyin qalinligi zararlansa, bunda ham
tetraplegiya boladi. Bunda faqat qollarda parez periferik xarakterga,
oyoqlarda markaziy xarakterga ega boladi. Chunki qollar uchun orqa
miyaning oldingi shoxidagi harakat hujayralari zararlangan boladi,
oyoqlar uchun esa markaziy neyron zararlangan. 3. Orqa miyaning
kokrak qismi zararlanganda pastki paraplegiya oyoqlarda markaziy
xarakterda, chunki oyoqlar uchun markaziy neyron zararlangan. 4. Orqa
miyaning bel qismi butunlay zararlansa, bunda pastki paraplegiya
oyoqlarda, falajlanish periferik xarakterga ega. Chunki orqa miyaning
oldingi shoxidagi harakat hujayralari zararlangan. Shunday qilib, orqa
miyaning butun kondalang qismi kasallanganda paraplegiya yoki
tetraplegiya boladi.
Glàzgî shkàlàsi ilk bîr 1975- yildà Jånnåt và Bînd tîmînidàn ishlàb
chiqilgàn bolib, màrkàziy nårv siståmàsi jàrîhàtini bîshidàn kåchirgàn
pàtsiyåntlàrning hîlàtigà bàhî bårish uchun qollànilàdi. Jàrîhàtni
bîshidàn kåchirib tirik qîlgàn pàtsiyåntlàr sàlîmàtlik dàràjàsigà qàràb
quyidàgi tort korinishgà bolinàdi:
1. Vågåtàtiv korinish.
2. Måhnàt qîbiliyatini toliq yoqîtgànlàr.
3. Måhnàt qîbiliyatini toliq yoqîtmàgànlàr.
4. Sàlîmàtligi tiklàngàn.
Harakat sohasini tekshirish. 1. Faol harakatlarni tekshirishda bemor
shifokor buyrugini bajarishi kerak, barcha bogimlardagi harakatlar
toliq koriladi. Bemor yurganda harakatlari kuzatiladi. Qol yoki
oyoqlarning shifokor buyrugi asosida yuqoriga, pastga va yon tomonga
harakatlari tekshirib koriladi. Bunda bemorda parez yoki paralichlar
bor yoki yoqligi aniqlanadi. 2. Sust harakatni tekshirishda shifokor
bemorning ong tomonida turib, uning boshini, qol va oyoqlardagi
bogimlar harakatini kuzatadi. Bogimlardagi harakat toliq che-
garalangan yoki chegaralanmaganligi aniqlanadi. Shu bilan birga mushak
tonusi ham bir vaqtning ozida tekshirib boriladi. Mushaklar tonusi
korilayotgan vaqtda bemor mushaklarni bosh qoyishi kerak. Mushaklar
tonusi piramid yoki ekstrapiramid xilida ekanligi, qaysi qol yoki
oyoqlarda bolsa, shu mushaklar tonusi aniqlanadi. Bundan tashqari,
gipotrofiya yoki atrofiya borligini «sm» lenta yordamida ong va chap
124
tomon olchanadi. ong tomon chap tomonga nisbatan 1,01,5 sm
farq qiladi. Son, boldir, yelka va bilakning orta qismi olchanadi.
Mushaklar kuchi bukuvchi va yozuvchi mushaklarda aniqlanadi. Bu 5
balli tizim bilan aniqlanadi. 5 ball bunda qol-oyoqlarda faol
harakatlar chegaralanmagan, mushaklar kuchi pasaymagan; 4 ball
faol harakat chegaralangan, qol-oyoqlar Barre holatda bir necha daqiqa
ushlab turiladi. Parez bolgan qol yoki oyoq sekin pastga tushib ketadi,
bu yengil parez deyiladi; 3 ball mushaklar kuchi pasaygan, Barre
holatida qisqa vaqt tura oladi, bemor qol yoki oyoqni biroz kotarishi
mumkin. Bu orta ogirlikdagi parez deyiladi; 2 ball mushaklar kuchi
birdan pasaygan, bemor qol yoki oyoqlarini kotara olmaydi. Bemor
oyoqlarini tizza bogimidan buka olmaydi bu chuqur parez deyiladi;
1 ball ayrim mushaklarda qisqarish yoki uchish boladi, harakat
butunlay yoqolgan, bu plegiya deb ataladi.
Yashirin parezlarni aniqlashda Barre usulidan foydalaniladi. 1. Yuqo-
ridagi usul, bunda qollar oldinga uzatilgan holda ushlab turiladi va
kozlar yumiladi. Agar parez bolsa 12 daqiqa ichida parez bolgan
qol pastga tushib ketadi. 2. Pastki usul bemor chalqancha yotgan
holda oyoqlarini 45° bukkan holda ushlab turadi. Agar parez bolsa,
oyoq tushib ketadi.
Markaziy parezlarda tizza qopqogi va oyoq panjasi oynab qoladi,
bu klonus deb ataladi. Klonus mushaklarning bir maromda qisqarishi
natijasida paydo boladi.
3.5. Nàfàs îlish àzîlàri tizimini bàhîlàsh
Nàfàs îlish tizimi yuqîri và quyi qismlàrgà bolinàdi. Nàfàs îlish
tizimi yuqîri qismigà burun boshligi, hiqildîq, kåkirdàk (tràxåya) và
brînxlàr kiràdi. Quyi nàfàs îlish qismigà brînxlàr, opkà, uni oràb
turuvchi yupqà elàstik biriktiruvchi toqimà pàrdàsi plåvrà kiràdi.
Opkà toqimàsi ong và chàp qismlàrgà bolinàdi. Ong opkà 3
bolàkdàn, chàp opkà 2 bolàkdàn ibîràt. Opkà toqimàsining àsîsiy
qismini opkà àlvåîlàsi tàshkil etàdi và u màydà-màydà qîn tîmirlàri
kàpillyarlàr bilàn oràlgàn bolàdi. Àlvåîlàlàrgà kirgàn hàvî ulàrni
toldiràdi, àlvåîlà gàzlàr àlmàshinuvini tàminlàydi. Gàzlàr àlmàshinuvi
jàràyonidà kislîrîd qîngà otàdi. Qîndàgi qizil qîn tànàchàlàri
(eritrîtsitlàr) kislîrîdni biriktirib toqimàlàrgà yetkàzib båràdi. Toqi-
màlàrdàgi kàrbînàt àngidrid àlvåîlà îrqàli tàshqàrigà chiqàdi. Nàfàs
îlishdàgi và chiqàrgàndàgi gàzlàr kînsåntràtsiyasi, O
2
và CO
2
gàzlàri
miqdîri ozgàrib turàdi. Nàfàs îlishdà opkàgà 500 ml
3
miqdîrdà hàvî
kiràdi. Opkàdàgi gàzlàrning umumiy miqdîri opkàning tiriklik sigimi
dåyilàdi. Sîglîm îdàmlàrdà u ortàchà 2500 ml
3
dàn 3500 ml
3
gàchà
bîràdi. Spîrt bilàn shugullànuvchilàrdà 5000 ml
3
gàchà bolàdi. Nàfàs
125
hàràkàtlàri sîni meyoridà 1 minutdà 1620 gà yåtàdi. Nàfàs hàràkàtlàri
fiziîlîgik và pàtîlîgik hîlàtlàrdà tåzlàshàdi. Îdàm yugurgànidà, jismîniy
ish bàjàrish pàytidà nàfàs hàràkàtlàrining tåzlàshishi fiziîlîgik hîlàt
dåyilàdi. Opkàdàgi gàzlàr miqdîrini hisîblàsh uchun spirîmåtrdàn
fîydàlànilàdi. Spirîmåtr yordàmidà opkàning tiriklik sigimi àniqlànàdi.
Nàfàs siståmàsi îrgànlàri pàtîlîgiyasidà opkàning tiriklik sigimi ozgàrib
qîlàdi. Opkà toqimàsi yalliglànishi opkàdà gàzlàr àlmàshinuvining
buzilishigà sàbàb bolàdi. Shuning hisîbigà båmîrlàrdà gàzlàr và qîn
àylànishi buzilib, klinik bålgilàr pàydî bolà bîshlàydi.
Nafas olish tizimida uchraydigan patologik holatlar
Nafas olish tizimida uchraydigan patologik holatlar àsîsàn nàfàs
yollàridà (tràxåya và brînx), opkà yoki plåvràdà kuzatilishi mumkin.
Àyrim pàytlàrdà nàfàs îlish siståmàsi uchun xîs bolgàn hîlàt bir nåchà
bolimlàrning birgàlikdà zàràrlànishidir (brînx và opkà, opkà và plåvrà
hàmdà bîshq.). Nàfàs îlish îrgànlàri kàsàlliklàrining turlàri judà kop
bolib, ulàrning umumiy simptîmlàri oxshàshdir, låkin àniq diàgnîz qoyish
uchun ozigà xîs xàràktårli simptîmlàr màvjud. Bu simptîmlàrgà: yotàl,
bàlgàm tàshlàsh, qîn tuflàsh, hànsiràsh, kokràk qàfàsidàgi îgriqlàr kiràdi.
Simptîmlàr yigindisi sindrîm dåb àtàlàdi. Pnåvmîtîràks sindrîmi
kokràk qàfàsi, qîvurgàlàr, muskullàr và opkà toqimàsi bir
butunligining buzilishi nàtijàsidà kålib chiqàdi. Gidrîtîràks plåvrà
boshligidà suyuqlik toplànishidir. Nàfàs yollàri otkàzuvchànligining
buzilishi (burun boshligi, hiqildîq, tràxåya và brînxlàr), ulàrning
màlum qismining tîràyib qîlishigà bîgliq. Bundày hîllàrdà hànsiràsh
pàydî bolàdi. U ikki xil bolishi mumkin inspiràtîr hànsiràsh và
ekspiràtîr hànsiràsh (màydà brînxlàr tîrtishib turishi nàtijàsidà). Nàfàs
hàràkàtlàri màrkàzi uzunchîq miyadà jîylàshgàn. Uning zàràrlànishi
nàfàs hàràkàti sîni và ritmining ozgàrishigà îlib kålàdi.
Nàfàs ritmi buzilishining bir nåchà turi màvjud.
1. Chåyn-Stîkschà nàfàs nàfàs màrkàzining kislîrîd bilàn
yetàrlichà tàminlànishining buzilishi (nàfàs àstà-såkin tåzlàshib bîrà-
digàn, nàfàs hàràkàtlàri siyràk và yuzà bolib qîlib, kåyin qisqà vàqt
butunlày toxtàb turàdi, songrà yanà kuchàyib bîràdi).
2. Kusmàulchà nàfàs nàfàs hàràkàtlàrining màrîmi bolmàydi,
nàfàs chuqur-chuqur shîvqinli bolib qîlàdi (nàfàs îlish và nàfàs
chiqàrish uzîq dàvîm etàdi, kåyin uzîq dàm îlish kuzàtilàdi, songrà
hàmmàsi yanà tàkrîrlànàdi).
3. Biîtchà nàfàs nàfàs hàràkàtlàri yuzà bir màrîmdà, tåz-tåz
bolib, uzîq dàvîm etàdigàn pàuzà (toxtàsh) bilàn nàvbàtlàshib turàdi.
4. Stårtîrîz nàfàs brînxlàrni osmà bîsib qoygàndà shîvqinli
bolib qîlishi bilàn xàràktårlànàdi.
126
5. Grîkkchà (tolqinsimîn) nàfàs, bundà nàfàs pàuzàsi ornigà
kuchsiz yuzà nàfàs qàyd qilinib, nàfàs hàràkàtlàrining chuqurligi àstà-
såkin îrtib bîràdi, kåyinchàlik esà kàmàyib qîlàdi.
Yotàl nàfàs îrgànlàri kàsàlliklàrining kop uchràydigàn simp-
tîmidir, sîglîm îdàmdà hàm uchràshi mumkin. Yotàl bîsh miyadà
jîylàshgàn yotàl màrkàzining råflåktîr yol bilàn tàsirlànib turishi
tufàyli pàydî bolàdi. U himîyalîvchi råflåktîr àktdir. Yotàl quruq
và nàm korinishdà uchràydi. Quruq yotàl plåvrit, brînxit bîshlà-
nishidà, hiqildîq pàrdàsi tàsirlàngàndà, opkà àbsåssining birinchi
dàvridà pàydî bolàdi. Nàm yotàl surunkàli brînxit, pnåvmîniyaning
23 kunidàn kåyin, brînxîektàzlàrdà, opkà àbsåssining 2- dàvridà
kuzàtilàdi.
Îgriq kokràk qàfàsidà yuràk-qîn tîmir kàsàlliklàri và nàfàs
yollàri, qîvurgàlàràrî nåvràlgiya, miîzit, làt yåyish, plåvritgà bîgliq.
Nàfàs îlish vàqtidà pàydî bolàdigàn îgriq, kopinchà plåvràning
zàràrlàngànini korsàtàdi. Bundà îgriqni kàmàytirish uchun båmîrlàr
yuzà nàfàs îlishgà hàràkàt qilàdilàr và yotàl hàràkàtlàrini tutib turàdilàr.
Ulàr màjburiy hîlàtni egàllàb, yonbîshi bilàn yotàdilàr, nàtijàdà plåvrà
hàràkàtlàri chågàràlànàdi và îgriq àstà-såkin kàmàyib bîràdi.
Qîn tuflàsh nàfàs îlish siståmàsi kàsàlliklàridàgi àsîsiy bålgilàr-
dan biridir. U kuchli yotàl vàqtidà, brînxlàr chozilishi, qîn tîmir-
làrining yorilishi, opkàdàgi yiringli jàràyonlàr, opkà sili, opkà ràki
kàsàlliklàri dàvridà pàydî bolàdi. Opkàdàn qîn kåtish bilàn îvqàt
hàzm qilish siståmàsidàn qîn kåtishini bir-biridàn fàrqlày bilish kåràk.
Opkàdàn qîn kåtgànidà qînning ràngi kàm ozgàràdi, kopiksimîn
bolàdi. Mådàdàn qîn kåtgàndà qusuq màssàsi «kîfå quyqàsi» ràngidà,
ivib qîlàdigàn hîlàtdà àjràlàdi.
Siànîz yuz tårisi korinib turàdigàn shilliq pàrdàlàrning kokàrib
turishi nàtijàsi bolib, yonîqlàrning qizàrib turishi (gipåråmiyasi)
pnåvmîniya kàsàlligidà, ràngning îqàrib turishi îdàmni hîldàn
tîydiràdigàn îgir kàsàllik opkà àbsåssidà kuzàtilàdi.
Nàfàs îlish tizimida uchraydigan kasalliklarda
bemorlarni tekshirish usullari
Nàfàs îlish siståmàsi kàsàlliklàridà båmîrlàr subyåktiv, îbyåktiv,
làbîràtîrik, àsbîb-uskunàlàr yordàmidà tåkshirilàdi.
Subyåktiv tåkshirishdà båmîr shikîyatlàri, kàsàllikning rivîjlànish
tàrixi, hàyot ànàmnåzi, àllårgîlîgik hîlàtlàr, zàràrli îdàtlàr soràb-
surishtirilàdi.
Îbyåktiv tåkshirish båmîrning umumiy hîlàtigà bàhî bårish bolib,
pàlpàtsiya, pårkussiya và àuskultàtsiya usullàri yordàmidà àmàlgà
îshirilàdi. Båmîrning umumiy hîlàtigà îbyåktiv tåkshirishlàr nàtijàsigà
127
korà îgir, ortàchà và yengil korinishdà bàhî bårilàdi. Pàlpàtsiya
nàfàs siståmàsi kàsàlliklàrini àniqlàshdà muhim àhàmiyatgà egà. Bundà
kokràk qàfàsi àtrîfidàgi limfà tugunlàri toplàmi (qoltiq îsti, jàg
îstilàri) tåkshirib korilàdi. Kokràk qàfàsidàgi îgriq, opkàning tîvush
otkàzuvchànligi pàlpàtsiya usulidà àniqlànàdi.
Pårkussiya (urib korish) kokràk qàfàsidà jîylàshgàn îrgànlàr
chågàràsi, opkàdàgi yalliglànish, osmàlàrni àniqlàshdà muhim usul
bolib hisîblànàdi. Toqimà nåchîgli zich, qàttiq bolsà, tîvush shunchà
såkin chiqàdi.
Kokràk qàfàsi pårkussiyasidà tîvushning bir nåchà turlàri fàrq
qilinàdi:
1. Bogiq pårkutîr tîvush: kokràk qàfàsi pårkussiya qilib koril-
gàndà opkà toqimàsining zichlàshib qîlgàn jîylàri (krupîz pnåvmî-
niyaning 23- bîsqichi, qizil và kulràng jigàrlànish bîsqichlàridà), kop
suyuqlik toplànib qîlgàn jîylàr (plåvritdà) shundày tîvush chiqàdi.
2. Pårkutîr tîvushning «qutichà tîvushi»gà oxshàb eshitilishi: opkà
shishib, ichidà hàvî kopàyib qîlgànidà (opkà emfizåmàsidà) kuzàtilàdi.
Bu tîvush bosh kàrtîn qutichà ustigà bàrmîq bilàn tukillàtib urib
korilgàndà chiqàdigàn tîvushgà oxshàydi.
3. Timpànik pårkutîr tîvush: opkàning silliq dåvîrli boshligi,
kîvàgi bîr jîylàri ustidàn chiqàdi (koprîq opkà silining kàvårnîz
turidà, opkà àbsåssining ikkinchi dàvri yiringdàn boshàb qîlgàn jîy
ustidà pàydî bolàdi). Opkà pårkussiyasidà opkàning chågàràsi và
pàtîlîgik ozgàrishlàri bîr jîylàr àniqlàb îlinàdi. Opkà àuskultàtsiyasi
simmåtrik tàrzdà îlib bîrilàdi. Eshitib korish jîyi tinch, ortàchà
issiqlikdà (1822°C) bolishi kåràk. Àuskultàtsiya usuli yordàmidà
îrgànizmdà hîsil bolàdigàn tàbiy tîvushlàr eshitilàdi. Birinchi bolib,
Gråtsiyadà Buqrît àuskultàtsiyadàn fîydàlàngàn. Àuskultàtsiya vîsitàsiz
và vîsitàli bolishi mumkin. Vîsitàsiz båvîsità qulîq bilàn eshitish,
vîsitàli ståtîskîp, fînåndîskîp îrqàli àmàlgà îshirilàdi. Nàfàs îlishdà
oz-ozidàn hîsil bolàdigàn àsîsiy nàfàs shîvqinlàri ozining
xususiyatigà korà ikki xil bolàdi: våzikulyar và brînxiàl nàfàs.
Våzikulyar nàfàs opkà àlvåîlàsidà hîsil bolàdi. Àlvåîlàlàr
muntàzàm ràvishdà tolib bîrgànligi uchun judà kop tîvushlàrning
màlum miqdîrdàgi yigindisi vujudgà kålàdi và nàtijàdà dàvîmli tîvush
eshitilàdi. Brînxiàl tîvush pàtîlîgik boshliqlàr ustidà eshitilàdi.
Àuskultàtsiyadà àsîsàn nàfàs shîvqinlàridàn tàshqàri, qoshimchà
shîvqinlàr hàm eshitilàdi. Ulàr xirillàshlàr vujudgà kålishigà îlib kålàdi.
Nàm và quruq xirillàshlàr farqlanadi. Nàm xirillàshlàr zîtiljàm
kàsàlligidà, opkà àbsåssi yorilgànidà eshitilàdi. Quruq xirillàshlàr brînxit,
brînxiàl àstmà xuruji dàvridà eshitilàdi và hàvîning tîràyib qîlgàn
brînx yollàridàn otishi nàtijàsidà yuzàgà kålàdi. Kråpitàtsiya àlvåîlà
dåvîrlàri bir-birigà yopishib qîlgànidà, nàfàs îlish vàqtidà àlvåîlà dåvîri
128
îràsigà hàvî kirib, uning kochishi nàtijàsidà pàydî bolàdi. U krupîz
pnåvmîniya, opkà shishi, kichik qîn àylànish dîiràsidà qîn dimlànishi,
àtålåktàzdà vujudgà kålàdi. Plåvràning ishqàlànish shîvqini plåvrà
vàràqlàri yalliglànishi nàtijàsi (quruq plåvrit)dà eshitilàdi.
3.6. Qîn àylànish àzîlàri tizimini bàhîlàsh
Qon aylanish tizimi azolaridan biri bolgan yuràk qînni hàràkàt-
làntirib, uni insîn àzîlàri và toqimàlàrigà yetkàzib bårib turàdi. U
îldingi koks îràligidà jîylàshgàn bolib, sîglîm îdàm yuràgining
àsîsi chàp tîmîndà II qîvurgà dàmidà tursà, uchi V qîvurgà îràligidà
turàdi. Yuràk xàjmi 250300 g ni tàshkil etàdi. Uzunàsigà kåtgàn tosiq
bilàn yuràk chàp và ong nimtàgà bolinàdi. Hàr bir nimtàsi yuràk
bolmàchàsi bilàn yuràk qîrinchàsigà bolinàdi.
Yuràk uch qàvàtdàn: ichki endîkàrd, ortà miîkàrd và tàshqi
pårikàrddàn tàshkil tîpgàn. Endîkàrd yuràk bolmàchàlàri bilàn
qîrinchàlàri boshliqlàrining ichki yuzàsini qîplàb turàdigàn endîtimàl
hujàyràlàrdàn ibîràt. Yuràkning bir boshligi ikkinchisigà àylànàdigàn
jîydà endîkàrd qàlin tîrtib, burmàlàr hîsil qilàdi, yuràk klàpànlàri
dåb shulàrgà àytilàdi. Miîkàrd yuràkning ortà qàvàtidir. Ong
qîrinchà miîkàrdi chàpnikigà qàràgàndà sustrîq rivîjlàngàn. Qîrin-
chàlàri muskul qàvàti bolmàchàlàrinikigà qàràgàndà ànchà qàlinrîq
bolàdi. Miîkàrd tîlàlàri bir-biri bilàn chàlkàshib kozgàlishi bilàn
qisqàrishning butun yuràkkà bir làhzà ichidà tàrqàlishi uchun shàrîit
yaràtàdi. Pårikàrd ichki và tàshqi vàràqlàrdàn tàshkil tîpgàn. Bu
vàràqlàr îràsidà boshliq bîr, shu boshliqdà dîimî 2030 ml sårîz
suyuqlik bolàdi. Tànà pàstki qismlàrining vånàlàridàn kålgàn qîn pàstki
kîvàk vånàgà, yuqîri qismlàrdàn kålgàn qîn esà yuqîri kîvàk vånàgà
quyilàdi. Bu vånàlàrning ikkàlàsi ong bolmàchàgà quyilàdi. Songrà
vånîz qîn ong qîrinchàgà otàdi, undàn esà opkà àrtåriyasi îrqàli
opkàgà otàdi.
Opkà àrtåriyasi opkàdà tîbîrà màydà tîmirlàrgà, pirîvàrdidà
àlvåîlàlàrni oràb turàdigàn kàpillyarlàrgà bolinàdi. Mànà shu yårdà
vånîz qîn kislîrîd bilàn toyinàdi. Songrà kàpillyarlàr bir-biri bilàn
tutàshib, opkà vånàlàrini hîsil qilàdi. Bu vånàlàrdàn àrtåriàl qîn chàp
bolmàchàgà, undàn chàp qîrinchàgà tushàdi. Kislîrîd bilàn toyingàn
qîn chàp qîrinchàdàn àîrtà và àrtåriyalàr tàrmîgi îrqàli butun
îrgànizmgà tàrqàlàdi. Àrtåriyalàr kichikrîq kàlibrdàgi tîmirlàrgà bolinib
bîrib, kàpillyarlàr bilàn tugàllànàdi. Kàpillyarlàrning diàmåtri 78 mkm
ni tàshkil etàdi. Kàpillyarlàr yarim otkàzuvchi bir qàvàt hujàyràlàrdàn
tuzilgàn. Kàpillyarlàrdàn îqib kålgàn qîn kislîrîd và îziq mîddàlàrni
hujàyràlàrgà båràdi và ishlàngàn màhsulîtlàrni ozigà singdirib îlàdi.
Kàpillyarlàrning àrtåriàl và vånîz tirsàgi bîr. Kàpillyarlàrning kopginà
129
qismi îdàtdà puchàygàn hîlàtdà bolib, dàm îlib turàdi. Puchàyib
turgàn shu kàpillyarlàr jismîniy zoriqish pàytidà qîn bilàn tolishàdi.
Îrgànizmdàgi bàrchà àzî và toqimàlàr kàpillyarlàridàn qîn vånàlàrgà
yigilàdi và ulàr ong bolmàchàgà îqib kålàdi.
Qîn àylànish tizimi. Qîn àylànish tizimi ikkità kàttà và kichik
qîn àylànish dîiràsigà bolinàdi. Tîmirlàr tizimining bir qismi, yani
ong qîrinchàdàn opkà àrtåriyasining chiqish jîyidàn tî opkà
vånàsining chàp bolmàchàgà quyilish jîyigàchà bolgàn qismi kichik
qîn àylànish dîiràsi dåyilàdi. Tîmirlàr tizimining qîlgàn qismi, yani
àîrtà và uning tàrmîqlàridàn tîrtib tî ustki và kîvàk vånàlàrgàchà
bolgàn qismi kàttà qîn àylànish dîiràsi dåb àtàlàdi. Tîmirlàr tizimi
boylàb qîn bir qànchà îmillàr tufàyli, birinchi gàldà yuràkning bir
tåkis và dàvriy àortadà qisqàrib bîrishi tufàyli hàràkàtlànib turàdi.
Yuràkni qisqàrishgà mujbur etàdigàn impulslàr ong bolmàchàdà ustki
kîvàk vånàning îgzi yaqinidà jîylàshgàn sinus tugunidà vujudgà kålàdi.
Sinus tugunidàn impuls bolmàchàlàr îràsidàgi tosiqdà jîylàshgàn
bolmàchà-qîrinchà tugungà tàrqàlàdi. Yuràkning qisqàrishi sistîlà,
boshàshishi esà diàstîlà dåb àtàlàdi. Sistîlà diàstîlàgà qàràgàndà ànchà
qisqà dàvîm etàdi. Diàstîlàning muddàti yuràk qisqàrishlàri tåzligigà
qàràb ozgàrib bîràdi. Meyorga kora yuràk minutigà 6080 màrtà
qisqàryb turàdi. Yuràk ozining qisqàrishi uchun impulslàrini ozi ishlàb
chiqàrib bîràdi, yani u àvtîmàtizm xususiyatigà egàdir. U hàr sàfàr
qisqàrgàndà nîrmàdà 5070 ml qînni îtib chiqàràdi, bu sistîlik hàjmni
tàshkil etàdi. Yuràkning minutlik hàjmi 1 minut dàvîmidà yuràk îtib
chiqàràdigàn qîn miqdîri hisîblànàdi. Îdàm tinch turgànidà u 3,55
litrni tàshkil etàdi. Sistîlà pàytidà yålkà àrtåriyasidàgi qîn bîsimi sîglîm
îdàmdà tàxminàn 17,518,5 kPà (simîb ustuni hisîbidà 110140 mm)
ni tàshkil etàdi. Diàstîlà paytidà bu bîsim pàsàyib 9,3310,7 kPà
(simîb ustuni hisîbidà 70 80 mm) gà tushàdi. Qînning hàmmàsi
tîmirlàr ozànidà àylànib yurmàydi. Sîglîm îdàm îrgànizmidàgi 5
6 litr qînning 1/3 qismi àsîsiy qîn dåpîlàri jigàr, tàlîq, muskullàr
và tåridà àniqlànàdi.
Qon aylanish tizimida kuzatiladigan ozgarishlar
Qîn àylànish tizimida quyidagi ozgarishlar kuzatiladi: yuràk
oynàshi, uning toxtàb-toxtàb urishi (àritmiya), yuràk sîhàsidà îgriq,
hànsiràsh. nàfàs qisishi (bogilish), shish, siànîz và bîshqàlàr.
Yuràk oynàshi. Sîglîm îdàm tinch hîlàtdà và såzilàrli jismoniy
kuchlànishdà hàm yuràk urishini såzmàydi, fàqàtginà jismoniy
zoriqishdà (màsàlàn, zor bårib yugurgàndàn song) yuràk urishi
tåzlàshishi bilàn uning qàttiq uràyotgàni såzilàdi, tànà hàrîràtining
yuqîri dàràjàlàrgà kotàrilishidà hàm yuràk oynàshi såzilàdi. Yuràk
9 Zakirova K.U.
130
kàsàlliklàri bilàn îgrigàn båmîrlàrdà yuràk oynàshi såzilàrsiz jismoniy
kuchlànishdà, hàttîki tinch turgàndà hàm àniqlànàdi. Îzginà hàyajîn-
lànish, îvqàtdàn song hàm yuràk oynàshi såzilishi mumkin. Nîrmàdà
yuràk minutigà 6080 màrîtàbà uràdi. Yuràk kàsàlliklàridà yuràk
oynàshining kålib chiqish sàbàbi yuràk qisqàruvchànlik funksiyasining
pàsàyishidir, bundà yuràk qisqàrgàn vàqtdà àîrtàgà yetàrli miqdîrdàgi
qînni hàydàb chiqàrà îlmày qîlàdi, shuning evàzigà àzî và toqimàlàrni
yetàrli miqdîrdà qîn bilàn tàminlàsh uchun yuràk «màjburàn» tåz
qisqàrà bîshlàydi (kîmpånsàtîr hîlàt). Yuràk urishining tåzlàshishi
tàxikàrdiya dåyilàdi.
Yuràk ritmining buzilishi àritmiya dågàndà, yuràkning toxtàb-
toxtàb, xuddi xàyoldà yuràk muzlàb, toxtàb qîlgàndày, qisqà kuchli
urishi tushunilàdi. Yuràkning toxtàb-toxtàb urishi bir màrîtàbà yoki
dàvîmli bolishi mumkin. Bu hîlàtgà yuràk qisqàrishlàrining buzilishi
sàbàb bolàdi.
Yuràk sîhàsidàgi îgriq yuràk kàsàlliklàrining muhim belgisidir. Qisib
turàdigàn îgriqlàr, kopinchà yuràk muskulini îziqlàntirib turàdigàn
tîj tîmirlàr îrqàli yuràkning qîn bilàn tàminlànmàsligi (miîkàrd
ishåmiyasi) nàtijàsidà kålib chiqàdi. Îgriq qisqà vàqtli (35
minutgàchà), xurujsimîn bolib, kopinchà fizik kuchlànish vàqtidà
(yurgàndà, zinàdàn yuqîrigà kotàrilgàndà), kochàdàgi hàvî hàrîràti
pàst bolgàn vàqtdà birdànigà kochàgà chiqqàndà såzilàdi. Îgriq
kopinchà tosh sîhàsidà (kàmdàn-kàm yuràk sîhàsidà) bolib, bàzàn
hàràkàtni toxtàtgàndà yoki nitrîglitsårin qàbul qilgàndà otàdi.
Hànsiràsh. Yuràk kàsàlliklàridà kop uchràydigàn bålgilàr yuràk
qisqàruvchànlik funksiyasining pàsàyishi nàtijàsidà kålib chiqàdi và
buning evàzigà kichik qîn àylànish dîiràsidà qîn dimlànàdi, hànsi-
ràsh yuràk yåtishmîvchiligining birinchi bålgilàridàn hisîblànàdi.
Yuràk muskullàrining såzilàrsiz boshàshishi nàtijàsidà jismoniy kuchlà-
nishlàrdà hànsiràsh såzilàdi.
Yuràk muskullàrining tosàtdàn boshàshishi sàbàbli, tosàtdàn
hànsiràsh yuzaga keladi (xuddi nàfàs qisish xurujidek), bu hîlàt yuràk
àstmàsi xuruji dåb àtàlàdi. Àgàr xurujdà shîshilinch yordàm korsà-
tilmàsà (yåtàrli dîri mîddàlàri bilàn), opkà shishuvi kålib chiqàdi,
bundà xurujgà qîn àràlàsh kopikli bàlgàmli yotàl qoshilàdi. Bu
hîlàt ànchà îgir bolib, bàzàn båmîr olib qîlishi mumkin.
Shish. Yuràk yetishmîvchiligining xàràktårli bålgisidir, àniqrîgi
ong qîrinchà yåtishmîvchiligi. Ong qîrinchà muskullàri qisqàruv-
chànlik funksiyasining pàsàyishi evàzigà kàttà qîn àylànish dîiràsidà
qîn dimlànàdi, tîmirlàr dåvîrining buzilishi nàtijàsidà suyuqlik sizib
chiqàdi và shish pàydî bolàdi.
Yuràk kàsàlliklàridà shish àsîsàn pàstdàn bîshlànàdi (îyoqlàrdàn),
båmîr yotgàn pàytdà shish bål và dumgàzà sîhàsidà àniqlànàdi.
131
Siànîz. Làblàr, burun uchi, bàrmîqlàr, tirnîqlàr kokàràdi và yuràk
yåtishmîvchilik bålgilàridàn biri bolib, shishdàn îldin kålib chiqàdi.
Qon aylanish tizimini tekshirish usullari
Soràb-surishtirish. Qîn àylànish siståmàsi zàràrlàngàndà patsiyent
hànsiràsh, vàqti-vàqti bilàn bogilib qîlish, yuràk oynîgi và yuràk
ishidà toxtàlish bolib turishi, yuràk sîhàsi hàmdà tosh îrtidàgi
îgriqlàr, yotàl, qîn tuflàsh, bàdànidà shishlàr bîrligidàn nîliydi.
Bunda båmîrlàrdà màrkàziy nårv siståmàsigà àlîqàdîr funksiînàl
ozgàrishlàr kuzàtilàdi, bulàr dàrmînsizlik, tåz chàrchàb qîlish, uyqu
buzilishi, bîsh îgrigi và bîsh àylànishi korinishidà bolàdi. Hànsiràsh
kopinchà chàp qîrinchà yåtishmîvchiligining àlîmàti bolib hisîb-
lànàdi. Yåtishmîvchilikning dàstlàbki dàvrlàridà îdàm jismînàn zor
bårgànidà, tåz yurgànidà, zinàdàn kotàrilib chiqqànidà hànsiràydi.
Yuràk kàsàlliklàridà hànsiràsh pàydî bolishining sàbàbi gàzlàr
àlmàshinuvi buzilib, chàlà îksidlàngàn màhsulîtlàrning qîndà toplànib
qîlishidir. Bogilish xurujlàri: îdàtdà tosàtdàn kåchàsi tutib qîlàdi.
Bogilish xuruji tutgàn paytdà båmîr birdàn hàvî yåtishmày qîlgànini
såzàdi, kokràgidà gàrgàràgà oxshàgàn xirillàshlàr pàydî bolàdi, qîn
àràlàsh bàlgàm tushàdi. Yuràk sîhàsidà turli sàbàblàrgà korà îgriqlàr
pàydî bolàdi. Båmîr soràb-surishtirilgàndà îgriqlàrning àniq jîyi,
tàbiàti, qànchà dàvîm etishi, qày tàriqà otishi, tàrqàlishi, qàndày
shàrîitlàr pàytidà pàydî bolishini bilib îlish zàrur. Yuràk kàsàlliklàridà
shishlàr paydo bolishi ong qîrinchà yåtishmîvchiligining ifîdàsidir.
Àvvàligà shishlàr kåchgà yaqin pàydî bolàdi, tuni bilàn esà yoqîlib
kåtàdi. Shishlàr pàydî bolgàndà birinchi gàldà vånàlàr bilàn
kàpillyarlàrdà otkàzuvchànlik kuchàyib, qîndàn toqimàlàrgà suyuqlik
otàdi.
Soràb-surishtirish yordàmidà båmîrning turmush tàrixidàgi zàrur
vîqåàlàr hàm àniqlàb îlinàdi. Bundà ilgàri bîshidàn kåchirgàn kàsàllik-
làri, måhnàt và turmush shàrîitlàri, zàràrli îdàtlàrini orgànish kåràk.
Àyollàrdà hîmilàdîrlik và tugruqlàrning qàndày otgànligini àniqlàb
îlish lîzim, chunki qîn àylànish siståmàsi kàsàlliklàrining bålgilàri ànà
shundày dàvrdà pàydî bolàdi.
Båmîr kozdàn kåchirilgàndà hàmmàdàn àvvàl uning vàziyati, tåri
qîplàmlàrining ràngigà àhàmiyat bårilàdi. Yuràk yåtishmîvchiligidà
båmîr qàddini kotàrib yotishgà màjbur bolàdi. Làblàr và kozgà
korinib turàdigàn shilliq pàrdàlàr siànîzi, hànsiràsh yuràk yåtishmîv-
chiligidàn dàràk båràdi. Yuràk yetishmîvchiligining xàràktårli àlîmàti
shishdir. U tåri îsti yog klåtchàtkàsidà bir tåkis suyuqlik toplànib
qîlishi îqibàtida hàm, qîrin boshligidà suyuqlik toplànib qîlishi
(àssit) îqibàtida hàm bolishi mumkin. Shish kopinchà (àyniqsà yuràk
132
yåtishmîvchiligining dàstlàbki dàvrlàridà) îyoqlàrdà bolàdi, bàzàn u
îdàm dàm îlgàni yoki kåchàsi uxlàb turgànidàn kåyin tåz yoqîlib
kåtàdi. Bundày shish bàzàn tårining îziqlànishini izdàn chiqàràdi,
nàtijàdà tårining oshà jîylàri yorilàdi, màddàlàydi, yarà bolib kåtàdi.
Shish pàydî bolgàndà qîn dimlànib qîlishi và màydà qîn tîmirlàr
otkàzuvchànligining buzilishi kàttà rîl oynàydi. Shishgà bir nåchà
usullàr bilàn îbyåktiv bàhî bårish (uning bîr-yoqligini, qàårgà kålgànini
àniqlàb îlish) mumkin. Båmîr îgirligini muntàzàm ràvishdà tåkshirib
turish, diuråzni (chiqqàn suyuqlikni hisîbgà îlib bîrish), qîrin àylànàsini
olchàsh và bîshqàlàr shulàr jumlàsidàndir. Yuràk sîhàsi kozdàn
kåchirilgàndà doppàyib chiqib turgàn jîy (yuràk yoki àîrtà ànåvrizmàsi)
bîrligidan, yuràk uchi zàrbining ànchà kuchàygànini bilsà bolàdi.
Bàzàn yurik tîmirlàr (uyqu àrtåriyalàri)ning zor bårib urib turgàni
màlum bolàdi. Àrtåriyalàrning egri-bugri và zich bolib qîlgàni sklårîtik
jàràyondà kuzàtilàdi. Yuràk sîhàsi pàlpàtsiya qilib korilgàndà bàzàn
yuràk yoki yuràk uchining zàrbi såzilàdi (chàp qîrinchàning zor bårib
urib turishi). Yuràkni pàlpàtsiya qilish yoli bilàn «mushuk xirillàshi»
dågàn simptîm bîr-yoqligini àniqlàsà bolàdi. Bu simptîm yuràkning
ong bolmàchàsi bilàn chàp qîrinchàsi ortàsidàgi tåshik tîràyib
qîlgànidà uchràydi (yuràk pîrîgining bu xili chàp bolmàchà
qîrinchà tåshigi stånîzi yoki mitràl stånîz dåb àtàlàdi). Pårkutîr tîvush
yuràk bilàn opkà ustidà hàr xil bolàdi. Opkàdà hàvî bolgànidàn,
opkà ustidàn ànchà qàttiq tîvush chiqsà, qàttiqqinà muskulli àzî
bolmish yuràk ustidàn bogiq tîvush chiqàdi.
Yuràkning biror bolimi chågàràlàri (màsàlàn, àîrtà klàpàni yåtish-
mîvchiligidà àyniqsà yuràk chàp qîrinchàsining ànchà kångàygàni)
yoki yuràkning umumiy chågàràlàri kångàyib kåtgànini (såzilàrli yuràk
yetishmîvchiligi pàytidà kuzàtilàdigàn «hokiz yuràk») pårkussiya
yordàmidà ànikdàb îlish mumkin.
Àuskultàtsiya diognîstikàning kång ràsm bolgàn usulidir. Yuràk
fînåndîskîp yoki ståtîskîp bilàn eshitib korilàdi. Nîrmàdà 2 tà yuràk
tîni eshitilàdi: I sistîlik tîn yuràk qisqàrib (sistîlà), chàp bolmà-
qîrinchà klàpàni bilàn ong bolmà-qîrinchà klàpànlàri båkilàdigàn và
miîkàrd tàràng tîrtiladigàn pàytdà yuzàgà kålsà, II diàstîlik tîn diàstîlà
vàqtidà pàydî bolàdi và àîrtà klàpàni bilàn opkà stvîli klàpànining
båkilishidàn kålib chiqàdi.
I tîn bilàn II tîn îràsidàgi intårvàl (otàdigàn vàqt) II tîn bilàn I
tîn îràsidàgi intårvàlgà qàràgàndà qisqàrîq bolàdi. Yuràkdàgi u yoki
bu pàtîlîgik ozgàrishlàr sàbàbli yuràk tînlàri ozgàrib qîlishi mumkin.
Màsàlàn, miîkàrd zàifligidà tînlàr bogiq bolib qîlàdi. Diàstîlik tîn
àksàri àrtåriàl bîsimning kotàrilib kåtishidàn pàydî bolàdi. Sîglîm
îdàmdà yuràk tînlàri yåtàrlichà qàttiq, jàràngdîr bolib eshitilàdi.
Yuràk kàsàlliklàridà, miîkàrd zàifligidà yuràk tînlàri bogiq bolib
133
qîlàdi. Birîq, yuràk tînlàrining yuràk kàsàlliklàri tufàyli bogiq bolib
qîlgànini tàlàyginà yog bîrligi sàbàbli kokràk qàfàsi qàlin bolib turgàni
uchun yuràk tînlàri jàràngdîrligining kàmàyib kåtgànidàn tînlàrning
såkin bolib qîlgànidàn fàrqlàsh kåràk.
Bir qànchà yuràk kàsàlliklàrini àniqlàsh uchun àuskultàtsiya màhàlidà
tîpilàdigàn yuràk shîvqinlàri kàttà àhàmiyatgà egà. Bundày shîvqinlàr
miîkàrd yoki yuràk klàpàni àppàràtidàgi îrgànik, shuningdåk otkinchi
ozgàrishlàr munîsàbàti bilàn pàydî bolishi mumkin. Màsàlàn, chàp
bolmà-qîrinchà klàpàni råvmàtik jàràyondàn zàràrlàngàndà klàpàn
tàvàqàlàrining tolà båkilishigà tosqinlik qilàdigàn nuqsîn pàydî bolàdi;
klàpàn yåtishmîvchiligi dåb shungà àytilàdi, bundà qîrinchà sistîlàsi
vàqtidà chàp qîrinchàdàn qîn àîrtàgà otibginà qîlmày, bàlki chàlà
båkilgàn «nuqsînli» klàpàn îrqàli îrqàgà hàm qàytàdi chàp bolmàgà
qàytib tushàdi. Shundày qîn àylànishi sistîlik dåb àtàlàdigàn shîvqin
pàydî bolishigà îlib kålàdi.
Fiziîlîgik shîvqinni miîkàrd yoki yuràk klàpànlàrining birinchi bolib
zàràrlànishigà àlîqàdîr bolmàgàn bàzi hîlàtlàrdà uchràtish mumkin.
Màsàlàn, osmirlik shîvqini dågàn shîvqin kop uchràydi, u îrgànizm-
ning tåz osib bîràyotgànigà bîgliq bolàdi. Yosh ulgàyishi bilàn bu
shîvqin yoqîlib kåtàdi và îrgànik ozgàrishlàrgà bîgliq bolmàydi.
Yuràkning nårvlàr bilàn idîrà etilishi buzilgànidà, àyniqsà tàxikàrdiya
vàqtidà, jismîniy zoriqishdàn kåyin dàvî qilsà yoqîlib kåtàdigàn
sistîlik shîvqin pàydî bolàdi. Endîkrin siståmàning bir qànchà
pàtîlîgik hîlàtlàri yuràkdà ikkilàmchi ozgàrishlàr và sistîlik shîvqin
pàydî bolishi bilàn birgà dàvîm etàdi (màsàlàn, tiråîtîksikîz).
Diàstîlik shîvqin àîrtà klàpàni yetishmîvchiligidà kålib chiqàdi,
bundà diàstîlà vàqtidà qîn jips båkilmày qîlgàn klàpànlàr îrqàli chàp
qîrinchàgà yanà qàytib tushàdi. Diàstîlik shîvqin chàp bolmàchà
bilàn qîrinchà ortàsidàgi tåshik stånîzi pàytidà eshitilàdi, bundà chàp
bolmàchàdàn chàp qîrinchàgà qîn qiyinlik bilàn otàdi.
3.7. Hàzm qilish àzîlàri tizimni bàhîlàsh
Îvqàt hàzm qilish àzîlàrigà îgiz boshligi, hàlqum, qizilongàch,
mådà, ingichkà ichàk, jigàr, ot pufàgi, mådà îsti båzi và yogîn
ichàk kiràdi. Îvqàt îgiz boshligidà màydàlànib hàlqumgà uzàtilàdi
và qizilongàchgà tushàdi. Qizilongàch ichki tîmînidàn shilliq pàrdà,
tàshqi tîmîndàn sårîz pàrdà bilàn oràlgàn. Ortà qàvàti muskul
toqimàsidàn ibîràt. Qizilongàch dåvîridà 3 tà fiziîlîgik tîrlik bolib,
undà dàgàl îvqàtlàr ushlànib qîlàdi (boyin, kokràk, diàfràgmà),
îvqàt qizilongàchdàn mådàgà tushàdi. Mådà qîrin boshligidà
jîylàshgàn. Dåvîri 4 qàvàtdàn shilliq, shilliq îsti, muskul và tàshqi
sårîz qàvàtdàn ibîràt. Mådàning shilliq pàrdàsidà hàzm shiràsini ishlàb
134
chiqàruvchi båzlàr jîylàshgàn. Mådà shiràsi tàrkibidà påpsin, xlîrid
kislîtà và shilimshiq bolàdi. Bir kåchà kunduzdà 1,52 litr miqdîrdà
mådà shiràsi ishlàb chiqàrilàdi. Hàzm shiràsining kàmàyishi yoki ko-
pàyishi îrgànizmning ruhiy hîlàtigà bîgliq. Àsàbiy zoriqishlàr shirà
ishlàb chiqàrilishini kàmàytiràdi. Îvqàt mådàdà bir nåchà sîàt dàvîmidà
sàqlànàdi. Màydàlàngàn îvqàt bolàk-bolàk bolib 12 bàrmîq ichàkkà
otkàzilàdi. 12 bàrmîq ichàkkà mådà îsti båzi và ot pufàgidàn ot
suyuqligi kålib tushàdi. Mådà îsti båzi ishlàb chiqàrgàn pànkråàtin
mîddàsi îvqàtni uglåvîdli qismgà, ot suyuqligi esà yoglàrning pàr-
chàlànishigà îlib kålàdi. Ingichkà ichàkdà vîrsinkàlàr (sorgichlàr)
jîylàshgàn bolib, pàrchàlàngàn îvqàt màhsulîtlàrining qîngà sorilishini
tàminlàydi. Qîngà sorilmàgàn qismi yogîn ichàkkà otàdi và ichàk
tàyoqchàlàri yordàmidà yog klåtchàtkàlàrgà pàrchàlànib sorilàdi. Qîl-
gàn îrtiqchà mîddàlàr nàjàs bolib tàshqàrigà chiqib kåtàdi. Jigàr îvqàt
hàzm qilish siståmàsidà zàràrli mîddàlàrni zàràrsizlàntirish vàzifàsini
bàjàràdi. U ot suyuqligini ishlàb chiqàrib, qînni filtrlàb båràdi.
Hazm qilish azolari muommolari va kelib
chiqish sabablari
Îvqàt hàzm qilish àzîlàri kàsàlliklàri bilàn îgrigàn båmîrlàrning
àsîsiy shikîyatlàri: qîrin sîhàsidà îgriqlàr, ishtàhàning buzilishi,
kåkirish, zàrdà qàynàshi (jigildîn qàynàshi), kongil àynishi, qusish,
qîrin dàm bolishi, ichàklàr faoliyatining buzilishi.
Îgriqning intånsivligi, jîylàshishi và uning îvqàt qàbul qilishi bi-
làn bîgliqligi boyichà fàrq qilish lîzim. Intånsiv bolmàgàn, birîq
dîimiy îgriq surunkàli gàstrit uchun xîs bolàdi. Mådà và on ikki
bàrmîq ichàkning yarà kàsàlligidà îgriq kuchlirîq, u îvqàt yeyish
bilàn bevosita bîgliq. Ot-tîsh kàsàlligidà îgriq judà qàttiq bolàdi.
Gàstrit và yarà kàsàlligidà îgriq tosh îstidà, jigàr và ot qîpchàsi
kàsàlligidà ong qîvurgà îstidà, ichàk kàsàlligidà butun qîrin boylàb,
birîq koprîq uning pàstki qismidà jîylàshàdi.
Ishtàhà buzilishi kop jihàtdàn mådà såkråtsiyasi và kislîtàliligi
dàràjàsigà bîgliq. Såkråtsiya îshgàndà ishtàhà hàttî îchilib kåtàdi
(kislîtàlilik îshgàn gàstrit, àksàriyat mådà suyuqligi såkråtsiyasi îshishi
và kislîtàlilik îshishi bilàn otàdigàn mådà và on ikki bàrmîq ichàkning
yarà kàsàlligi). Såkråtsiya pàsàygàndà ishtàhà pàsàygàn bolàdi (subàsit,
ànàsit, shuningdåk, àxilik gàstritlàr). Ishtàhà buzilishidà (xususàn, mådà
ràkidà) båmîr àyrim îziq-îvqàt màhsulîtlàridàn yuz ogiràdi (îvqàtdàn
kongli kåtàdi).
Îgizdà yoqimsiz tàm mådà shilliq pàrdàsi zàràrlàngàndà, îgiz-
dà àchchiq màzà jigàr và ot qîpchàsi kàsàllàngàndà, måtàll tàmi
esà îvqàtdàn zàhàrlànishning àyrim turlàridà kuzàtilàdi.
135
Kåkirish mådàdàn îgizgà tosàtdàn îvqàt mîddàsi tushgàndà
pàydî bolib, bundà ozigà xîs tîvush chiqàdi. Îdàmning 12 sîàt và
bundàn koprîq vàqt îldin yeyilgàn îvqàti bilàn kåkirishi àyniqsà kàttà
diàgnîstik àhàmiyatgà egà, bu mådàning evàkuvàtîr funksiyasi
buzilgànligidàn dàlîlàt båràdi. «Îch» kåkirish hàvî bilàn kåkirish
mådà suyuqligidà xlîrid kislîtà kàmàyib kåtgàndà yoki bolmàgàndà,
kåkirgàndà îgizdàn pàlàgdà tuxum (vîdîrîd sulfid) hidining kålishi
àxiliya bilàn birgà mådàning evàkuvàtîr funksiyasi buzilgàndà kuzàtilib,
mådàdà îqsillàrning jàdàl pàrchàlànishigà bîgliq.
Zàrdà qàynàshi dåb, hànjàrsimîn osiq îstidà, tosh usti yuqîri
qismidà và tosh îrqàsidà (bu qizilongàchning pàstki kåsigigà mîs
kålàdi) kuchli àchishish såzgisi pàydî bolishigà àytilàdi. Zàrdà qàynàshi
kop hîllàrdà mådàdàn qizilongàchgà nîrdîn mådà suyuqligi îtilishigà
bîgliq.
Kongil àynishi tosh îsti sîhàsidà yoqimsiz såzgi pàydî boli-
shidir. Àksàriyat kislîtàlilik pàsàyishi bilàn otàdigàn mådà kàsàlliklàridà
bolàdi. Bàzàn kongil àynishidàn kåyin îdàm qàyt qilàdi.
Qusish (qàyt qilish) hàzm àzîlàri kàsàlliklàrini diàgnîstikà qilishdà
kàttà àhàmiyatgà egà. Qusuqdà îvqàt àràlàshmàsi bolishi mådàning
evàkuvàtîr ishi ànchàginà buzilgànidàn dàlîlàt bårishi mumkin
(pilîrîstånîz). «Kîfå» quyqàsi àràlàsh qusish mådàdàn qîn îqqàndà,
ertàlàbki sîàtlàrdà shilimshiq àràlàsh qusish surunkàli gàstritdà, ot
suyuqligi àràlàsh qusish ot yollàri pàtîlîgiyasidà kuzàtilàdi.
Qîrin dàm bolgàndà qîrin shishgàndày bolib, gàz chiqishi ku-
chàyadi. Sàbàbi ichàklàrdà gàz hîsil bolishining kuchàygànligidir,
bundày hîlàt îvqàt bilàn osimlik klåtchàtkàlàri qàbul qilingànligi
îqibàtidà, klåtchàtkàlàr ichàkdà îsîn bijgishi nàtijàsidà và, shuning-
dåk, sut ichilgàndà, ichàk dåvîri tînusi pàsàygàndà, ichàklàr mîtî-
rikàsi pàsàygàndà hàm såzilàdi.
Ich kåtish àxlàt kînsistånsiyasining buzilishi bilàn ichàklàr boshà-
shidir. Ich kåtish måxànizmi muràkkàb bolib, ichàklàr påristàltikàsining
kuchàyishi, suv, îziq mîddàlàr hàzm bolishi và ichàklàrdà sorilish
jàràyoni buzilgàndà yuzàgà kålàdi. Chunki ichàk dåvîrlàri yalliglànishi,
yalliglàngàn såkråtlàrning shilliq qàvàtgà kop àjràlib chiqishi hàmdà
nårv îxirlàri qozgàlishi îqibàtidà ichàklàr påristàltikàsi kuchàyadi.
Ich qîtishi (qàbziyat) ichàkdà àxlàtning uzîq turib qîlishidir (48
sîàtdàn îrtiq). Funksiînàl và îrgànik qàbziyat fàrqlànàdi.
Hàzm qilish àzîlàri kàsàlliklàrini
tåkshirish usullàri
Kàsàlxînàning qàbul qilish bolimidà kàsàllik tàrixi îchilàdi và båmîr
togrisidà màlumîtlàr yozilàdi.
136
Soràb-surishtirish. Hàzm àzîlàri kàsàlliklàrini àniqlàshdà
båmîrning shikîyatlàri soràlàdi. Båmîrlàr kopinchà îgriq, ishtàhà
yoqligi, kongil àynishi, jigildîn qàynàshi (zàrdà bolish) và kåki-
rishdàn shikîyat qilàdilàr. Kàsàllik tàrixini àniqlàshdà båmîrdàn
qàchîndàn båri kàsàllik bålgilàri bîshlàngànligi, qàndày dîri-dàr-
mînlàrni iståmîl qilgànligi soràb surishtirilàdi. Kàsàllikning hàyot
ànàmnåzini àniqlàshdà båmîrning îilàviy shàrîiti, îvqàtlànish råjimi
và uning tàrkibi, kàsb-kîri, îilàsidà, yaqin qàrindîsh uruglàridà
shundày bålgilàr màvjudligi, zàràrli îdàtlàri (chåkish và spirtli
ichimliklàr ichish kàbilàr) soràlàdi. Soràb-surishtirish vàqtidà
båmîrlàrning qàysi dîri vîsitàlàrigà otà såzuvchànligini soràb bilish
àllårgik hîlàtlàrning îldini îlishdà kàttà àhàmiyatgà egà.
Båmîrlàrdàgi klinik bålgilàrni orgànish kàsàllikni toliq àniqlàshdà
muhim orinni egàllàydi. Îgriq hàzm àzîlàri kàsàlliklàridà àsîsiy
bålgilàrdàn biridir, uning jàdàlligi (intånsivligi), jîylàshgàn orni,
îvqàt qàbul qilishgà bîgliqligi yoki bîgliq emàsligini bilish kåràk.
Jàdàl bolmàgàn, dîimiy xàràktårdàgi îgriq surunkàli gàstrit kàsàlligi
uchun xîs bolàdi. Mådà và 12 bàrmîq ichàk yarà kàsàlligidà îgriq
jàdàl, u îvqàt yåyish bilàn bîgliq bolàdi. Ot-tîsh kàsàlligidà îgriq
judà kuchli bolàdi. Pànkråàtit mådà îsti båzi kàsàlligidà îgriq
kuchli tàsmàsimîn xàràktårdà bolàdi. Ràk kàsàlligidà îgriq dîimiy
xàràktårdà bolàdi. Ishtàhàning buzilishi kop jihàtdàn mådàning
shirà ishlàb chiqàrish fàîliyatigà bîgliq bolàdi. Mådà shiràsining
kop ishlàb chiqàrilishi ishtàhàni kuchàytirib yubîràdi. Shiràning
kop àjràlishi gipårsåkråsiya dåb àtàlàdi. Shirà ishlàb chiqàrish
pàsàygàndà ishtàhà hàm pàsàyadi, bu gipîàsid gàstritni kåltirib
chiqaràdi. Mådàdà shirà àjràlishi butunlày yoqîlsà, ànîsid gàstrit
kålib chiqàdi. Båmîrlàrdà àyrim îvqàt màhsulîtlàrini hush
kormàsligi mådà osmàsi (ràk) kàsàlligidàn dàlîlàt båràdi.
Båmîrlàrni kozdàn kåchirish. Båmîrni kozdàn kåchirish båmîr-
ning umumiy àhvîligà etibîr bårishdàn bîshlànàdi. Mådà và on ikki
bàrmîq ichàk yarà kàsàlligi, mådà ràkidà båmîr îzib kåtàyotgàni,
qîn kåtishi, ràngi îqàrgànligi àniqlànàdi. Îvqàt hàzm qilish àzîlàri
kàsàlliklàridà tilni tåkshirish muhim àhàmiyatgà egà. Surunkàli gàstrit
kàsàlligidà til usti kàràsh bilàn qîplàngàn bolàdi. Jigàr kàsàlliklàridà
til màlinà ràngidà bolàdi. Qîrin sîhàsini kozdàn kåchirishdà uning
shàkli và kàttà-kichikligi etibîrgà îlinàdi.
Pàlpàtsiyadà qîrin sîhàsi yuzà và chuqur hîlàtdà tåkshirib chiqilàdi.
Yuzà pàlpàtsiya qîrin dåvîri muskullàri, chuqur pàlpàsiya esà ichàklàr,
ot pufàgi, jigàr hîlàtini àniqlàshgà yordàm båràdi. Pàlpàsiyadà îgriq,
ichàk qisqàrishlàri và jigàr hàjmi àniqlànàdi.
Pårkussiya yordàmidà hàzm àzîlàri chågàràsi tåkshirilàdi. Bu usuldà
jigàr và tàlîq, opkà và yuràk chågàràlàri, qîrin boshligidà toplànà-
137
digàn suyukdik và gàz, yuzà jîylàshgàn osmàlàr bîr-yoqligi àniq-
lànàdi. Hàzm àzîlàri chågàràsini tåkshirishdà timpànik tîvushli jîydàn
àzî tîmîngà qàràb såkinlik bilàn urib chiqilàdi. Hàzm àzîlàri
chågàràsidà tîvush pàsàyadi.
Àuskultàtsiya usuli hàzm àzîlàri kàsàlliklàridà qismàn, yani mådà
chågàràsini àniqlàshdà, ichàk påristàltikàsini eshitishdà qollànilàdi.
Hàzm àzîlàri kàsàlliklàrini làbîràtîriyadà tåkshirish. Làbîràtî-
riyadà mådà shiràsi, on ikki bàrmîq ichàk shiràsi và ot suyuqligi,
qusuq màssàlàri, àxlàt (nàjàs) tåkshirilàdi. Mådà shiràsi zîndli và
zîndsiz usuldà tåkshirilàdi. Zîndli usuldà ingichkà và yogîn zîndlàr
ishlàtilàdi.
Àsbîb-uskunàlàr yordàmidà tåkshirish. Bundà råntgånîskîpiya,
råntgånîgràfiya, xîlåsistîgràfiya, kîlînîskîpiya, gàstrîfibrîskîpiya và
bîshqàlàr qollànilàdi.
138
HÀMSHIRÀLIK JARAYONI
4.1. Hàmshiràlik jàràyonigà kirish và uning àhàmiyati
hàqidà tushunchà
Amerika va Garbiy Yevropa zamonaviy hamshiralik ishi modelining
asosiy va ajralmas tushunchalaridan biri hamshiralik jarayonidir.
Hamshiralik jarayoni, bu hamshira amaliyotida qollaydigan va ilmiy
asoslangan usul bolib, sogliqni saqlash amaliyotida hamshira ornining
yangi tushunchasini beradi va undan nafaqat texnik tomondan yaxshi
tayyorgarlikni, balki bemor parvarishiga ijodiy yondoshish, bemorga
alohida shaxs sifatida munosabatda bolishni talab etadi.
Hamshirahk jarayoni birinchidan, bemorning parvarishga bolgan
ehtiyojlarini, ikkinchidan, u bemorning asosiy ehtiyojlari va undan
kutilgan natijalarning oqibatlarini, uchinchidan, bemor ehtiyojlarini
qondirishga yonaltirilgan parvarish rejasini aniqlaydi. Tortinchidan,
hamshiralik ishining samaradorligi, kasbiy mahorati aniqlanadi. Eng
asosiysi, hamshiralik jarayoni yordam korsatishning sifatini nazorat
qilishni kafolatlaydi.
Hamshiralik jarayonining afzallik tomonlari:
hamshiralik parvarishida, tizimli va xususiy yondoshish jarayonida
bemor va uning oilasi parvarishini rejalashtirishda hamshiraning faol
qatnashishi taminlanadi. Kasb faoliyati mezonlarini (standart) keng
qollashga imkoniyat yaratiladi;
bemorning asosiy muammo va ehtiyojlarini qondirishga yonal-
tirilgan vaqt va vositalardan samarali foydalaniladi;
tibbiy hamshiraning yordami va mahorat sifati kafolatlanadi;
hamshiraning tibbiy xizmatga oid kasbiy mahorat, javobgarlik va
ishonchlilik darajasi namoyon boladi;
tibbiy xizmat korsatishning xavfsizligi taminlanadi.
Hamshiralik jarayonining bosqichlari: bemorni tekshirish, holatini
baholash (ehtiyoj va muammolarni aniqlash), hamshiraning yordam
rejasini tuzish, rejani amalga oshirish va ozgarishlarni kiritgan holda
natijalarni baholash (1- chizma).
Tekshiruv maqsadi bemorning yordam sorab murojaat qilgan
vaqtidagi sogligi haqida bir-biri bilan boglangan va asoslangan holda
axborot toplashdan iboratdir. Tekshiruv subyektiv va obyektiv bolishi
mumkin. Subyektiv axborot bemorning oz sogligi haqida sozlab
berishi. Axborot beruvchilar bemorning oila azolari, ish boyicha
IV B Î B
139
1- chizma.
4.Manaviy ahvoli.
xizmatdoshlari, dostlari, tasodifiy yolovchilar bolishi mumkin.
Obyektiv axborotga hamshira otkazgan tekshiruvlar natijasi kirib, ular
anamnez (ijtimoiy ahvoli, bemor yashayotgan va ishlagan muhitdagi
ozaro munosabatlar), madaniy, manaviy ahvoli (dini), ruhiy holati
(xarakteri, shaxsiy xususiyatlari, ozini baholash, qaror qabul qilish
qobiliyati) va fizikal tekshiruvlar natijalarini aniqlashdan iborat. Axborot
yigish davomida tibbiy hamshira bemor bilan «davolash» munosa-
batlarini ornatadi:
bemor va uning qarindoshlari davolash muassasasidan nima
kutayotganini aniqlaydi;
bemorni davolash bosqichlari bilan tanishtiradi;
bemorni oz ahvolini togri baholashga orgatib boradi;
qoshimcha tekshiruvni talab etadigan axborotni yigadi (yuqumli
kasallikka chalingan bemor bilan muloqot, boshidan kechirgan kasaliiklar
va operatsiyalar);
I bosqich
Bemorni tekshirish
Anamnez yigish:
1.Bemor sogli-
gidagi muam-
molarning
paydo bolishi.
2.Ijtimoiy ahvoli.
3.Rivojlanish ta-
rixi.
4.Mnaviy ahvoli
5.Madaniy ah-
voli.
6.Ruhiy holati.
Bemorni fizikal
tekshirish:
1. Kozdan
kechirish.
2. Palpatsiya.
3. Auskultatsiya.
4. Arterial bosimni
olchash.
5. Pulsni sanash
6. Tana haroratini
olchash.
Laboratoriya
tekshiruvi:
1.Siydikning
umumiy tahlili.
2.Qonning umu-
miy tahlili.
3.Biokimyoviy
tekshiruv.
4.Qorin bosh-
ligi azolari-
ning ultrato-
vush tekshiruvi
(UZI) va bosh-
qalar.
5.EKG.
Bemor haqidagi axborot toplami
(kasallik varaqasi)
Anamnez yigish:
1. Bemor
sogligidagi
muammolarning
paydo bolishi.
2. Ijtimoiy ahvoli.
3. Rivojlanish
tarixi.
4. Manaviy ahvoli.
5. Madaniy ahvoli.
6. Ruhiy holati.
Bemorni fizikali
tekshirish:
1. Kozdan
kechirish.
2. Palpatsiya.
3. Auskultatsiya.
4. Arterial
bosimni
olchash.
5. Pulsni sanash.
6. Tana
haroratinin
olchash.
Laboratoriya
tekshiruvi:
1. Siydikning
umumiy tahlili.
2. Qonning
umumiy tahlili.
3. Biokimyoviy
tekshiruv.
4. Qorin boshligi
azolarining
ultratovush
tekshiruvi (UZI)
va boshqalar.
5. EKC.
Bemor haqidagi axborot toplami
(kasallik varaqasi)
140
2- chizma.
II bosqich
Bemorning muammolari
Mavjud
Paydo bolishi
Birlamchi
Ikkilamchi
Birlamchi
Ikkilamchi
Oraliq
Hamshiralik tashxisi
Oraliq
«bemor oila», bemor va oilasining kasallikka munosabatini
aniqlaydi. Hamshiralik jarayonining 1- bosqichi natijasi bu hamshira-
ning bemor haqida toplangan axborotni uning kasallik tarixiga qayd
qilishdir. Hamshiralik kasallik tarixi yuridik bayonnoma bolib, ham-
shiraning mustaqil kasbiy hujjati hisoblanadi. Hamshiralik kasaliik
tarixining maqsadi hamshira faoliyatini nazorat qilish, shifokor buy-
ruqlari va ozi tuzgan parvarish rejasini amalga oshirish, hamshiralik
ishi sifatini va hamshiralik mahoratini tahiil qilishdir.
Hamshiralik jarayonida parvarish muommolarini
aniqlash va tashhis qoyish
Hamshira tekshiruv natijalarini tahlil qilishni boshlashi bilan ham-
shiralik jarayonining 2- bosqichi bemor muammolarini aniqlash va
hamshiralik tashxisini qoyishga otadi (2- chizma). Bu bosqichning
maqsadi birinchidan, bemor organizmining paydo bolishi mumkin
bolgan muammolarga javob reaksiyasini aniqlashdan iborat. Bemor-
ning muammolari mavjud va paydo bolishi mumkin bolgan muam-
molardan iborat boladi. Ikkinchidan, ushbu muammolarning kelib
chiqishiga sabab bolgan omillarni aniqlash lozim. Uchinchidan,
bemorning ushbu muammolarning oldini olish yoki hal qilishi mumkin
bolgan kuchli tomonlarini aniqlashidir. Bemorning sogligi bilan
bogliq muammolari bir nechta bolishi mumkin va hamshira ularning
141
III bosqich
Parvarish rejasi
Maqsadlar:
1. Qisqa muddatli
2. Uzoq muddatli
Bemor va uning oilasi
ishtiroki
Hamshira amaliyoti
mezonlari
Parvarish boyicha yozma qollanma
3- chizma.
orasidan eng muhimini aniqlay olishi lozim. Muhimligi boyicha
muammolar birlamchi, oraliq va ikkilamchi bolishi mumkin.
Davolanmasa ogir oqibatlarni keltirib chiqaruvchi muammolar
birlamchidir. Oraliq muammolar bemor hayotiga xavf solmaydigan
ehtiyojlardir. Ikkilamchisi esa bemorning kasalligiga hech qanday
munosabati yoq muammolardir.
Ikkinchi bosqichning endigi vazifasi hamshiralik tashxisini ifoda-
lashdan iborat. 1982- yili Karlson, Kraft va Makgurelar hamshiralik
ishi darsligida hamshiralik tashxisiga quyidagicha tarif beradilar: «Ham-
shira tashxisi hamshira tekshiruvlari natijasida aniqlangan va uning
aralashuvini talab etadigan bemor sogligi holatidir».
Hamshiralik jarayonida parvarish rejasini tuzish
Hamshira tekshiruv otkazib, tashxis qoyib, bemorning birlamchi
muammolarini aniqlagandan song, parvarish maqsadi, kutilayotgan
natijalar va uning muddatini belgilab, hamshiralik jarayonining 3-
bosqichi hamshiralik yordamini rejalashtirishga otadi (3-
chizma).
Parvarish rejasi hamshiralik ishini amalga oshiradi, uning ketma-
ketligini va boshqa mutaxassislar bilan aloqasini taminlaydi. Parva-
rishning yozma rejasi malakasiz parvarish xavfini kamaytiradi. Bu
hamshiralik yordamining sifatini aniqlovchi yuridik hujjat bolibgina
qolmay, hamshira parvarishini taminlashga zarur bolgan materiallar
va jihozlar uchun ketgan iqtisodiy sarf-xarajatlarni korsatuvchi hujjat
hamdir. Rejalashtirilgan parvarish bemor va uning oilasi ishtirokining
zarurligini nazarda tutadi hamda undan kutilayotgan natijalar mezonini
oz ichiga oladi. Parvarish quyidagi talablarga javob berishi kerak:
maqsad va vazifalarga erisha oladigan, har bir vazifani bajarish uchun
aniq reja belgilangan bolishi zarur. Maqsadni aniqlash, ularni amalga
142
oshirishda bemor, uning oila azolari va boshqa mutaxassislar ishtirok
etadi. Har bir maqsad va kutilayotgan natijani baholash uchun vaqt
ajratiladi. Maqsadlar qisqa va uzoq muddatli bolishi mumkin. Qisqa
muddatli maqsadlar qisqa vaqt ichida, 12 hafta davomida amalga
oshiriladi. Ular kasallikning otkir bosqichida aniqlanadi va shoshilinch
hamshiralik parvarishi rejasiga muhtoj boladi. Uzoq muddatli maqsadlar
ikki haftadan koproq vaqt ichida amalga oshiriladi. Ular kasallikning
qaytalanishini, asoratlarning oldini olishni, sogliqni tiklash va ijtimoiy
moslashuvga qaratilgan boladi. Bu maqsadlarni amalga oshirish
kopincha bemorning kasalxonadan chiqish vaqtiga togri keladi.
Maqsadlarni aniqlash va amalga oshirishda harakat, mezon va sha-
roitni hisobga olish muhim. Tibbiyot hamshirasi parvarish maqsadi va
vazifalarini aniqlab olgach, bemor parvarishi boyicha yozma qollan-
ma tuzadi. Bemorning parvarish rejasi hamshira amalga oshiradigan
vazifalarni oz ichiga olib, ular kasallik tarixiga yozib boriladi.
Hamshiralik jarayoniga yakun yasagan holda, hamshira quyidagi
savollarga javob bera olishi kerak:
parvarishning maqsadi qanday?
men parvarish qilayotgan bemor shaxs sifatida kim? Bemorning
atrofidagilar, ularning kasallikka munosabatlari, yordam berish imko-
niyatlari, tibbiyotga va bemorga, davolash muassasasiga munosabatlari
qanday?
bemor parvarishidagi maqsadlarni amalga oshirishda hamshira-
ning vazifalari qanday?
maqsad va vazifalarni amalga oshirishdagi yonalishlar, usullar
qanday?
oqibatlari qanday bolishi mumkin?
Parvarish rejasini amalga oshirish
Hamshira bemor parvarishi boyicha reja tuzgach, uni amalga oshi-
rishga kirishadi. Bu hamshiralik jarayonining tortinchi bosqichi
hamshira harakatlari rejasini amalga oshirishdir. Uning maqsadi bemorni
parvarishlash, uning hayotiy ehtiyojlarini qondirishda yordam berish,
orgatish va maslahat berishdan iboratdir (4- chizma).
Qoyilgan maqsadlarni bajarish
Hamshira harakatlarini amalga oshirishning uch asosiy turi mavjud:
mustaqil, tobe va ozaro bogliq. Harakat turlari bemor ehtiyojlari asosida
aniqlanadi.
Mustaqil hamshira harakati shifokor yoki boshqa mutaxassis talabisiz,
ozining fikriga asoslangan holda amalga oshiriladi. Masalan, bemorni
143
4- chizma.
oz-oziga xizmat qilishga orgatish, unga sogiigi boyicha maslahatlar
berish va hokazolar.
Tobe hamshira harakati shifokorning yozma korsatmasi va uning
nazorati ostida amalga oshiriladi. Bu yerda hamshira bajaruvchi rolida
bolib, bajarayotgan ishi uchun masuldir. Masalan, bemorni tashxis,
tekshiruvlarga tayyorlash, inyeksiyalarni amalga oshirish va boshqalar.
Hozirgi zamon talablariga kora, hamshira shifokorning korsatma-
larini kor-korona bajarmasligi, yani tibbiy yordamni kafolatlash
maqsadida bemorga u yoki bu muolaja lozim yoki lozim emasligi, dori
miqdori togri tanlanganligi, ushbu muolajaga monelik bor-yoqligini
aniqlay olishi lozim. Kerakli muolajani togri yoki notogri bajargan
hamshira shu muolajani belgilagan shaxs bilan barobar javobgar
hisoblanadi.
Ozaro bogliq bolgan harakat tibbiyot hamshirasining shifokor va
boshqa mutaxassislar (fizioterapevt, LFK hamshirasi) bilan birgalikdagi
faoliyatini bildiradi. Tibbiy hamshira bir necha usullarni: kundalik hayotiy
ehtiyojlar bilan bogliq yordam, terapevtik va xirurgik maqsadlarga
erishish boyicha parvarishni qollagan holda belgilangan rejani amalga
oshiradi.
Bemorning yordamga bolgan ehtiyoji vaqtinchalik, doimiy va
reabilitatsion tiklovchi bolishi mumkin. Vaqtinchalik parvarish qisqa
vaqtga moljallanadi. oz-oziga xizmat qilish imkoniyati bolmagan
bemorga yordam doimiy boladi, masalan, qol yoki oyoq amplutat-
siyasi, umurtqa pogonasining asoratli jarohati va boshqalar. Tiklovchi
yordam uzoq muddatli jarayon bolib, unga massaj, nafas gimnastikasi,
LFK misol bola oladi.
Bemorlar parvarishi boyicha otkaziladigan tadbirlarni amalga
oshirish usullari orasida hamshiraning bemorga maslahati katta orin
tutadi. Hamshiralik jarayonining 4- bosqichi ikki strategik yonalishda
amalga oshiriladi:
IV bosqich
Hamshiralik aralashuvi rejasining
amalga oshirilishi
Kategoriyalar:
1. Bogliq bolmagan.
2. Bogliq bolgan.
3. Ozaro bogliq.
Bemorning yordamga
bolgan talabi:
1. Vaqtincha.
2. Doimiy.
3. Qayta tiklangan.
Parvarish usullari:
1.Terapevtik maq-
sadga erishish.
2.Xirurgik maqsadga
erishish.
3.Hayotiy ehtiyoj.
144
5- chizma.
V bosqich
Hamshiralik jarayonining
samaradorligi
Hamshiralik
aralashuvini baholash,
oz-ozini nazorat
qilish
Bemor va
oilasining fikri
Hamshiralik
aralashuvining rahbar
(bosh hamshira, katta
hamshira) tomonidan
baholanishi
Hamshira kasbiy faoliyatining
kuchli va kuchsiz tomonlari
bemorning shifokor buyruqlari asosida ozgarishini kuzatib, nazorat
qilib, uni kasallik tarixiga qayd qilish;
bemorga hamshira tashxisi qoyilgach, hamshiralik parvarish
rejasini tuzish, undagi ozgarishlarni kuzatib, nazorat qilib, kasallik
tarixiga qayd qilish. Bu bosqichda bemor ahvolidagi ozgarishni
nazorat qilib, rejaga ozgartirish kiritiladi. Jarayonning yakuniy
bosqichi hamshiralik jarayonining samaradorligini baholash. Uning
maqsadi hamshira parvarishiga bemordagi ozgarishlarni, korsatilgan
yordam sifati, olingan natijalarni baholash va yakun chiqarishdir.
Parvarishning sifati va samaradorligini baholash katta hamshira
tomonidan amalga oshiriladi, hamshira tomonidan esa har bir nav-
batchilikning boshi va oxiri oz-ozini nazorat qilish sifatida otka-
ziladi (5- chizma).
Tizimli baholash jarayoni hamshiradan erishilgan natijalarni
kutilganlari bilan taqqoslab, tahlil qilish qobiliyatiga ega bolishni
talab qiladi. Bu bosqichda bemorning hamshira tomonidan otkazil-
gan tadbirlar togrisidagi fikri katta ahamiyatga ega. Butun
hamshiralik jarayonini baholash bemor kasalxonadan tuzalib chiq-
qanida, boshqa davolash muassasasiga yuborilganida, vafot etganida
yoki uzoq vaqt kasalxonada yotganida otkaziladi. Lozim bolganda
hamshira tadbirlari rejasi qayta korib chiqiladi, toxtatiladi, oz-
gartishlar kiritiladi. Belgilangan maqsadlarga erishilmasa, baholash
ularga erishishga xalaqit berayotgan omillarni aniqlashga imkon
beradi. Agar hamshiralik jarayoni natijasi muvaffaqiyatsizlikka
uchrasa, xatoni topish va hamshiralik aralashuvi rejasini ozgartirish
uchun u qaytadan boshlanadi.
Shunday qilib, hamshiralik aralashuvi natijalarni baholash va
hamshiraning ozining kasbiy faoliyatidagi kuchli va zaif tomonlarini
aniqlashga yordam beradi.
145
4.2. Hàmshiràlik jàràyonini mîdållàr
àsîsidà otkàzish
Mîdållàrning àsîsiy hîlàti
«Hàmshiràlik jàràyoni» và «Hàmshiràlik pàrvàrishining mîdåli» bir-
biridàn tubdàn fàrq qilàdi.
Ràyx và Rîy (1980) màlumîtigà korà, hàmshiràlik pàrvàrishi: «Mun-
tàzàm àsîslànib kålingàn ilmiy và màntiqiy tushunchàlàr yigindisi bo-
lib», hàmshiràlik àmàliyotining elåmåntlàrini tàshkil qilàdi. Hàmshirà-
lik ishining mîdållàridà hàm umumiy xîssàlàr và umumiy hîlàtlàr bîr.
Hàr bir mîdålning muàllifi quyidàgilàrni turlichà tàriflàydi:
båmîrni hàmshiràlik fàîliyatining bir îbyåkti sifàtidà;
båmîr muàmmîlàrining mànbàlàri;
hàmshiràlik àràlàshuvining yonàlishlàri;
pàrvàrishlàsh màqsàdi;
hàmshiràlik àràlàshuvining hîlàtlàri;
hàmshiràning orni;
båmîrni pàrvàrishlàshning sifàti và nàtijàlàri.
Àmàldàgi hàmshiràlik mîdållàrining rivîjlànishidà fiziîlîgiya,
jàmiyatshunîslik, ruhshunîslik boyichà izlànishlàr và yangiliklàr kàttà
tàsir korsàtàdi.
Hàr bir mîdålning mîhiyati:
båmîrning ehtiyojini tushunishdàgi tàfîvut;
hàmshiràlik jàràyoni bîsqichlàrini tushunish và ulàrni àmàlgà
îshirishdà hàmshiràning rîli.
Båmîr. Hàr xil mîdållàr bilàn båmîr tàlàbi turlichà àniqlànàdi.
D. Jînsîn mîdåli hàmshiràlàr etibîrini insîn hulqining turli
hîlàtlàrigà qàràtàdi.
V. Xåndårsîn båmîrni 14 tà àsîsiy ehtiyojga muhtoj mustàqil tirik
jîn dåb qàràydi.
Båmîr muàmmîsining manbàyi. Hàmshiràlik pàrvàrishini tàlàb
qiluvchi sàlîmàtlik muàmmîlàri turli mîdållàrdà bir-biridàn fàrq qilàdi.
Àgàr bir mîdåldà muàmmîlàr àzîlàrning ànàtîmik tuzilishi và
funksiyalàrining izdàn chiqishi dåb hisîblànsà, ikkinchisidà muàmmî
mànbài turli vàziyatdà båmîr xulq-àtvîrini kàsàllik kåltirib chiqàrgàn
stråsslàr nàtijàsidà ozgàrtirà îlmàsligi dåb hisîblànàdi (Jînsîn mîdåli).
Xåndårsîn båmîr muàmmîlàrining kålib chiqishi, uning irîdàsi kuchi
và bilimi yåtishmàsligidàn dåb bilàdi. Bàzi îlimlàr hàmshiràlik jàràyonini
sîddà hàràkàt dåb bilsà, bàzilàri muràkkàb dåb hisîblàydi.
Îdàtdà, hîzirgi vàqtdà shifîkîr àràlàshuvi båmîrning bu kàsàlligigà
qàràtilgàn jàràyondir. D. Îrem mîdåli boyichà àràlàshuv oz-ozini
pàrvàrish qilish kàmchiliklàrigà qàràtilgàn.
10 Zakirova K.U.
146
D.Jînsîn mîdåli boyichà, xulqning ozgàrgànligi tàkidlànàdi,
K.Rîy mîdåli boyichà, mîslàshuvning buzilishi stråsslàrning tàsirigà
qàràtilgàn.
Pàrvàrish màqsàdi turlichà bolàdi.
F.Nàytingåyl tàxminigà korà, båmîrni pàrvàrish qilishdàn màqsàd,
u ozini yaxshi his qilishi uchun qulày shàrîit yaràtishdàn ibîràt.
Buzilgàn funksiyalàrini tiklàsh uchun sànitàriya-gigiyånà shàrîiti
yaxshilànishi kåràk.
Bîshqà mîdållàrgà muvîfiq, pàrvàrish nàtijàsidà insîn xulqining
muvîzànàti tiklànishi lîzim.
Kopchilik tàkidlàgànidåk, båmîrning ruhiy và ijtimîiy hîlàtini
yaxshilàsh lîzim. Mîdål muàlliflàrining kopchiligi tàkidlàgànidåk,
hàmshiràlik yordàmining màqsàdini båmîr bilàn kålishilgàn hîldà àniqlàsh
kåràk. Bàrchà mîdål muàlliflàri màqsàd sàri qilinàyotgàn ishlàrning
korinàrli bolishini àytib otgàn. Qoyilgàn màqsàdning nàtijàsini
båmîrning hîl-àhvîlidàn, mustàqil bàjàrà îlàdigàn ishidàn kuzàtish
mumkin. Àyrim mîdål muàlliflàri màqsàdni pîgînàmà-pîgînà àmàlgà
îshirish lîzimligini và îràligi uzîq bolishi kåràkligini qàyd etgàn.
Hàmshiràlik àràlàshuvining yollàri
Hàmshiràlik yordàmining råjàsi tuzilgàndà, båmîr hîlàtining turli
tîmînlàrigà etibîr qàràtilishi lîzim. F.Nàytingåyl àytgànidåk, hàm-
shirà tåvàràk-àtrîfdàgi ozgàrishlàrni kuzàtàdi: tîzàlik, yoruglik, issikdik,
musàffî hàvî, îvqàt, suv và hîkàzîlàrni. Àyrim mîdål muàlliflàri
hàmshiràlik àràlàshuvini ànàtîmik và fiziîlîgik àniq tizimgà qàràtilgàn
dåb qàràshsà, bîshqàlàr båmîrgà xîlistik yondîshishni tàxmin qilàdi,
insîn bilàn àtrîf-muhit toliq muvîzànàtining tiklànishini àsîsiy oringà
qoyadi. Bàzi mîdållàrdà båmîrning ozini-ozi pàrvàrishini tàminlàsh
hàmshirà àràlàshuvi dåb hisîblànàdi.
Båmîrni pàrvàrish qilish sifàti và nàtijàsigà bàhî bårish
Kopginà mîdål muàlliflàrining tàkidlàshichà, båmîr pàrvàrishi-
ning sifàti và nàtijàsini bàhîlàsh uchun îldigà qoyilgàn màqsàdgà
erishgàn-erishmàgànligini àniqlàshi kåràk. Båmîrgà qày dàràjàdà yordàm
bårgànini hàmshiràning ozi àniqlàshi kåràk. Bàzi mîdåldà îrgànizmning
ànàtîmik và fiziîlîgik tizimining vàzifàlàri bàhîlànàdi, bîshqàsidà
esà ruhiy, tàrbiyaviy tizim, uchinchisidà båmîr oz-ozini pàrvàrish
qilish imkîniyatlàri dàràjàsigà qàràb bàhîlànàdi. Àgàr bir vàqtdà bir
nåchà mîdåldàn fîydàlànilsà, båmîrlàrning qày birigà qàysi mîdåldàn
fîydàlànish màqsàdgà muvîfiqligi àniqlànadi.
Hàmshiràning orni mîdållàrni fàrqlîvchi, hàl qiluvchi hîlàtdir.
Bàzi muàlliflàr hàmshirà vàzifàsigà «shifîkîr yordàmchisi» orni,
147
bîshqàlàri «båmîr huquqining himîyachisi», uchinchilàri «dîimiy
bîquvchi», tortinchilàri esà «båmîr hulqini ozgàrtiruvchi insîn» dåb
qàràshàdi.
Hàr qàysi mîdål muàllifi hàmshiràning rîlini kop nàrsàgà àsîs-
làydi. D. Îrem mîdålidà hàmshiràgà båmîrni eng yuqîri dàràjàdàgi
màlàkàli yordàm bilàn tàminlîvchi mutàxàssis orni bårilgàn. K. Rîy-
ning mîslàshuv mîdålidà ungà mutàxàssis orni bårilishi bilàn birgà u
båmîrgà ruhiy tîliqishdà tàsir korsàtuvchi sifàtidà bàhîlàngàn.
Hàmshirà orni jàmiyatdà shifîkîr orni kàbi kåràkli dåb qàràsh
lîzim. 1970- yillàrgàchà hàm tàrixdà hàmshiràlik ishining mîdåli àniq
yoritilmàgàn. Hîzirgi vàqtgàchà bir nåchtà mîdål ishlàb chiqilgàn.
Hàr bir mîdålning màzmuni hàr qàysi màmlàkàtning iqtisîdiy
dàràjàsidàn, sîgliqni sàqlàsh tizimmining ràvnàqidàn, dindàn, àniq
guruh yoki àniq bir insîn tàlqinidàn và fàlsàfàsidàn kålib chiqàdi. Hàr
bir mîdåldà muàllif tushunchàlàri bilàn «båmîr», «sîgliq», «àtrîf-
muhit», «hàmshiràlik ishi» ibîràlàrini tàlqin qilishdà tàfîvut bîr.
Hàmshiràlik mîdålining muàlliflàri tàkidlàshichà, hàmshiràlik ishi båmîr
ehtiyojini qîniqtirishi lîzim. Båmîr pàrvàrishigà hàmshirà tîmînidàn
bårilàdigàn yordàm. zàrurligi qàyd etilgàn. Bîshqà mîdåldà hàmshirà
hàyot qiyinchiliklàrigà mîslàshishgà båmîrning tîliqishi và qiyinchiliklàr
tufàyli kålib chiqàdigàn kàsàlliklàr (qîn bîsimining îshishi, yarà kàsàlligi,
qàndli diàbåt, qàlqînsimîn båz và yuràkning ishåmik kàsàlligi) bilàn
kuràshishigà và yångishigà yordàm båràdi.
Kop yillàr dàvîmidà ozgàrtirish kiritilmàgàn shifîkîr mîdålidàn
fàrqli olàrîq, hàmshirà àràlàshuvi mîdåli fàqàt båmîrgà emàs, sîglîm
insîngà hàm qàràtilgàn. Shifîkîr mîdåli birîr kàsàlgà yonàltirilgàn,
îrgànizmning tizimi và funksiyasi buzilishigà qàràtilgàn. Hàmshirà tàshxis
qoyishi, muîlàjà qilishi kåràk. Bugungi kundà hàmshiràlik ishi mî-
dålining qàysi biridàn fîydàlànish kåràkligi hàqidà umumiy bir fikr
yoq. Yuqîridà qàyd etilgàn mîdållàr togrisidà bàtàfsil toxtàlàmiz.
Shifîkîr tibbiy mîdåli
Shifîkîr mîdåli kopchilik hàmshiràlàrgà tànish, chunki màmlà-
kàtimizdà hàmshirà mutàxàssisligini tàyyorlàsh shungà qàràtilgàn.
Hàmshiràlik ishi bîràsidà, kopginà tàdqiqîtchilàr etibîr bårgàndåk,
yaxshi shifîkîr tàyyorlàsh turli dàvrdà turlichà bolgàn. XVIII àsrgà-
chà shifîkîr àmàliyoti àsîsàn yaxlit bir korinishdà edi. Tàshxis qoyish
dàvridà, dàvîlànàyotgàndà båmîr bilàn àtrîf-muhit ortàsidàgi
bîgliqlik etibîrgà îlingàn. Hîzirgi zàmînàviy shifîkîrlik àmàliyoti-
dà hàmmà etibîr ànàtîmik, fiziîlîgik, biîkimyoviy sàbàblàrgà và
kàsàllikning pàydî bolishigà qàràtilgàn. Bundày yondîshish siyosiy,
ijtimîiy, iqtisîdiy îmillàrni kàmàytiràdi yoki butunlày yoqîtàdi.
148
Mîdålning àsîsiy qîidàlàri
Shifîkîrlik mîdåligà muvîfiq, îdàm ànàtîmik àzîlàr yigindisidàn
ibîràt fiziîlîgik tizimdir (nàfàs îlish, qîn àylànish). Bu mîdål îdàmning
ijtimîiy-ruhiy tàrbiyasining ozgàrishigà sàbàb, vujudidà sîdir bolàdigàn
biîkimyoviy tizimning buzilishidir dåya izîhlàydi. Bundày hîlàtdà
îdàmgà «sust kàsàllik» tàshuvchi sifàtidà qàràlàdi.
Båmîr muàmmîlàrining mànbàyi
Bu mîdåldà hàmshiràlik àràlàshuvi îdàmning biîlîgik ehtiyoji bilàn
bîglàngàn. Pàrvàrish u yoki bu àzî yoki tizimning vàzifàsini tiklàshgà
yonàltirilgàn. Hàmshirà båmîrning kàsàllik vàràqàsidà shifîkîr tîmîni-
dàn yoritilgàn kàsàllik àlîmàtlàri bilàn tànishàdi, hîlàtini bàhîlàydi,
àniq àzî và tizimlàr fàîliyatining buzilgànligini àniqlàydi và yakunidà
«tàng nàfàs xànsiràsh», «yuràk urishi», «ich kåtàr» qàyd etilàdi.
Pàrvàrish qilishdàn màqsàd îrgànizmdàgi ànàtîmik và fiziîlîgik
tizimlàrdà àniq ozgàrish yaràtishgà yonàltirilgàn. Ulàrni îldingi
mustàhkàm dàràjàsigà yåtkàzish uchun fàîliyatni tiklàsh zàrur. Ushbu
mîdåldà båmîrning istàk và tàlàbi etibîr màrkàzidà bolmàydi.
Pàrvàrish màqsàdi, tàkidlàngànidåk, shifîkîr tîmînidàn àniqlànàdi,
fàîliyati buzilgàn àzî và toqimàlàrning vàzifàsini tiklàshgà qàràtilàdi.
Hàmshiràlik àràlàshuvining usuli båmîrning hîlàtini yaxshilàsh uchun
nimàgà kåskin muhtîjlik bolsà, shungà qàràtilishi kåràk.
Dàvîlàsh yolini tànlàsh, îdàtdàgichà, shifîkîr tàjribàsigà và bir xil
kàsàllàngàn hàr xil båmîrlàrgà, bir xil tàrzdàgi hàmshiràlik àràlàshuvidàn
ibîràt.
Shifîkîrlik mîdålidà pàrvàrish nàtijàsigà và sifàtigà yakuniy bàhî
bårish shàrt emàs. Pàrvàrish vàqtidà fàîliyati buzilgàn tizimlàrning
tiklànishi, ànàtîmik àzîlàr và fiziîlîgik tizimlàrning ozgàrishi hisîbgà
îlinàdi.Xoll hamshiralik jarayonining quyidagi jihatlariga etibor qaratgan
edi: bemor ahvolini tushunish, bemor bilan yuzma-yuz bolish, bemor
manfaatlariga boysinish, bemor bilan birga bolish.
Hàmshiràning vazifasi shifîkîr yordàmchisigà yaqinlàshàdi. Xîll
(1983) tàkidlàgànidåk, håch qàchîn hàmshirà shifîkîr bàjàràdigàn
eng zàrur ishlàrgà hàlàqit bårmàsligi, shu bilàn birgà ozini «shifîkîr
àssistånti» sifàtidà qàràmàsligi kåràk. Hàmshiràlàr hàràkàti pàrvàrishni
yaxshilàshgà yonàltirilishi kåràk.
Fîlknår ishidà àytilgànidåk, shifîkîrlik mîdålini hàmshiràlik jàràyoni
bilàn àlmàshtirish lîzim, låkin bu àlmàshtirish hàmshiràlàrgà båmîr hàqidà
kåràkli bilim bårmàydi. Sîgligi bilàn bîgliq bolgàn ehtiyoj và
muàmmîlàrini yoritmàydi, låkin båmîrning sîgligini korikdàn otkàzàdi,
hîlàtigà bàhî båràdi, màqsàdini àniqlàydi, pàrvàrish nàtijàsini bàhîlàydi.
Shu bilàn birgà bundày fàîliyatni etibîr màrkàzigà chiqàrmàydi.
149
Hàmshiràlik ishining mîdåli
Bugungi kundà yagînà mîdål màvjud emàs, låkin bu mîdållàr
hàmshiràlik ishini islîh qilish bîshlàngàndà, hàmshiràlàr oqitilgàndà,
ozàrî àmàliy fàîliyatdà yordàm båràdi. Kopginà màmlàkàtlàrdà tàjribà
îrttirgàn hàmshiràlàr bir vàqtdà bir nåchà mîdålni qollàmîqdà, bu
båmîr tàlàbini qîndirà îlmàslik îqibàtidà kålib chiqàdi. Ishlàb
chiqàrilgàn mîdållàrdàn qàysi birini àniq xàstàlikdà qollàshni tànlày
bilish kåràk.
Hàmshiràlik pàrvàrishi mîdåli båmîrni korikdàn otkàzàyot-
gàndà hàmshirà fikrini jàmlàshgà yordàm båràdigàn vîsità. Pàrvàrishni
råjàlàshtirish uchun hàr xil mîdållàrdàn kåràgini tànlàb îlish mumkin.
Jàmiyat tàlàbi ozgàrishi munîsàbàti bilàn hàmshiràlik ishidà hàm yangi
mîdållàr yaràtilàdi.
Mîdåldàn hàmshiràlik jàràyonigà
Àmàldà fîydàlànish uchun qàysi mîdålni tànlàsh lîzim? Qàndày
tànlàsh kåràk? Hàmshiràlik ishidà, kopginà tàdqiqîtchilàr tàkid-
làgànidåk, bu mîdållàr «yaxshi, yomîn, togri yoki nîtogri» dåb
qàràlmàydi. Ulàrni u yoki bu vàziyat uchun qollànmà sifàtidà fîydà-
lànish zàrur.
Shuni hisîbgà îlish zàrurki, hàr bir mîdål jàmiyat tàlàbi và ehtiyoji
hisîbgà îlingàn hîldà mîddiy và ijtimîiy muhitdà pàydî bolgàn.
Shuning uchun hàr xil mîdål insîn tàbiàtining turlichà ekànligini,
uning ehtiyojini, hàmshirà orni và hàmshirà àràlàshuvining hàjmini
bålgilàydi.
Bizdà qàysi mîdålni qollàmîq zàrur? «Îvrupî hududiy dîiràsidà
hàmshiràlàrgà båmîr và uning îilàsining fiziîlîgik, ruhiy và ijtimîiy
ehtiyojini hisîbgà îluvchi mîdåldàn fîydàlànish tàvsiya etilàdi». BSST
mîdålidàn fîydàlànishning àfzàlligi shundàki, hàmshiràlik yordàmi-
ning màqsàdi kàsàllikni sîglîm muhitgà otkàzishdir. Hàmshirà «Àyrim
îdàmlàrgà, shàxslàr guruhigà, àhîligà yordàm båràyotgàndà ulàrning
fiziîlîgik, ruhiy, ijtimîiy hîlàtini hisîbgà îlishi zàrur».
Ozigà yordàm insîn ozining tibbiy-sànitàriya ehtiyojini qîn-
dirish uchun nimà qilishi kåràkligini anglatadi. Uy shàrîitidàgi yordàm
uy shàrîitidà insînning tibbiy-sànitàriya ehtiyojini qîndirish uchun
îilà àzîlàri nimà qilishi kåràkligini anglatadi.
Kàsbiy yordàm insîngà yordàm korsàtishdà hàmshirà nimà qilishi
zàrurligini anglatadi.
Ozigà yordàm yoki ozigà xizmàt insînning kundàlik fàîliyatda
sîgligigà, xîtirjàmligigà tàsir korsàtàdi, hàmshirà båmîr ozigà xizmàt
korsàtishni yaxshilàyotgànini àniqdày bilishi lîzim.
150
Uy shàrîitidàgi yordàm bundà båmîrgà qàrindîsh-uruglàri
tîmînidàn yordàm korsàtilàdi. Uzîq yotgàn båmîrlàrgà uy shàrîitidà
îilà àzîlàri yordàm bårishi kåràk. Hàmshiràning uy shàrîitidà bolgàn
båmîrlàr îldidàgi vàzifàsi quyidàgichà: båmîrgà pàrvàrishni orgàtish
và kåràkli màslàhàt bårish.
Kàsbiy qàràsh prîfilàktikà-dàvîlàsh muàssàsàlàridà yoki uy
shàrîitidà hàmshiràning kàsbiy màhîràtidàn và bilimidàn fîydàlànilàdi.
1970- yildà otkàzilgàn tàdqiqîtlàrgà korà, hàmshirà ishining uch yo-
nàlishi àniqlàngàn: hunàrmàndchilik, kàsbiylik và gàmxorlik. Hîzirgi
kundà màmlàkàtimizdà hunàrmàndchilik xususiyatidàn fîydàlànilàdi.
Hàmshiràlik jàràyoni hàmshiràlàr tîmînidàn ozlàshtirilgàndàginà àmàliy
kuchgà egà bolàdi. Buning uchun V. Xåndårsîn mîdålini qollàsh
mumkin, bu hîlàt bîshqà mîdåldàn fîydàlànishni inkîr etmàydi.
V. Xåndårsîn mîdåli
V.Xåndårsîn tîmînidàn tàklif etilgàn mîdål (1966) pàrvàrish îrqàli
qîndirilishi mumkin bolgàn biîlîgik, psixîlîgik và ijtimîiy ehtiyojlàrgà
qàràtilgàn. Ushbu mîdålning shàrtlàridàn biri pàrvàrishni råjàlàshtirish
và àmàlgà îshirishdà båmîrning hàm ishtirîk etishidir.
Mîdålning àsîsiy måzînlàri. V.Xåndårsîn tàkidlàshichà, båmîr bàrchà
îdàmlàr uchun bir xil bolgàn àsîsiy insîniy ehtiyojlàrgà egà: «Îdàm
kàsàl yoki sîglîm bolishidàn qàti nàzàr, uning îvqàt, uy-jîy, kiyim-
kåchàk, måhr-shàfqàt và såvgi, jàmîàt îràsidà oz ornini yoqîtmàsligi,
bîshqàlàrgà kåràkli ekànligi kàbi muhim hissiyotgà egà bolgàn, hàyotiy
muhim ehtiyojlàri dîim hàmshirà diqqàt màrkàzidà turishi lîzim».
Xåndårsîn 14 tà àsîsiy ehtiyojni korsàtib otàdi. Îdàtdà, sîglîm îdàm
uchun bu ehtiyojlàrni qîndirish qiyinchilik tugdirmàydi. Låkin kàsàllik,
hîmilàdîrlik, bîlàlik và qàrilik dàvrlàridà, olim yaqinlàshib kålàyotgàndà
insîn bu ehtiyojlàrini qîndirà îlmàydi. Àynàn shu vàqtdà hàmshirà kàsàl
yoki sîglîm îdàmgà, uning hàyotigà umid bàxsh etishgà yoki sîgàyib
kåtishigà yordàm båruvchi hàmdà insînning kuchi, istàgi, bilimi bîr
bolgàndà mustàqil bàjàrà îlishi mumkin bolgàn ehtiyojlàrini bàjàrishdà
yordàm båràdi. V. Xåndårsîn hàmshirà pàrvàrishi dîim insîn mustàqilligini
tiklàshgà qàràtilgàn bolishi kåràkligini tàkidlàydi.
V. Xåndårsîn boyichà àsîsiy ehtiyojlàr:
1) nîrmàl nàfàs îlish;
2) yåtàrli miqdîrdà tàîm và suyuqlik qàbul qilish;
3) îrgànizmdàn kåràksiz màhsulîtlàrni chiqàrib tàshlàsh;
4) hàràkàt qilish và zàrur hîlàtni egàllàsh;
5) uxlàsh và îrîm îlish;
6) mustàqil kiyinish và yåchinish, kiyim-kåchàk tànlàsh;
151
À. Maslou boyicha
asosiy insoniy
ehtiyojlar pogonasi
V. Xenderson boyicha kundalik
faoliyat turlari
Birinchi pogona:
fiziologik ehtiyojlar
Normal nafas olish. Yetarli miqdorda taom va
suyuqlik qabul qilish. Nokerak mahsulotlarni
ajratish. Harakatlanish va zarur holatni egallash.
Uxlash va orom olish.
Ikkinchi pogona:
xavfsizlikka ehtiyoj
Kiyinish, yechinish va kiyim tanlash. Iqlimga
mos kiyim tanlash va atrof-muhitni ozgartirish
yoli bilan tana haroratini normada tutib turish.
Shaxsiy gigiyenaga rioya qilish, tashqi korinishga
ahamiyat berish. Oz xavfsizligini taminlash va
boshqalarga xalaqit bermaslik.
Uchinchi pogona:
ijtimoiy ehtiyojlar
Oz hissiyotlari, fikrini bayon etgan holda bosh-
qalar bilan muloqotda bolish. Oz diniga muno-
sib diniy marosimlarni bajarish.
Tortinchi pogona:
ozini va boshqa-
larni hurmat qi-
lishga ehtiyoj
Kongliga yoqqan ishni bajarish. Dam olish, turli
kongilochar tadbirlar va oyinlarda ishtirok etish.
Normal rivojlanishga yordam beruvchi qiziquv-
chanlikni qondirish.
7) iqlimgà mîs kiyim tànlàsh và tàshqi muhitni ozgàrtirish yoli
bilàn tànà hàrîràtini meyoridà tutib turish;
8) shàxsiy gigiånàgà riîya qilib, tàshqi korinishgà àhàmiyat bårish;
9) oz xàvfsizligini tàminlàsh và bîshqàlàrgà xàvf tugdirmàslik;
10) oz hissiyotlàri, fikrini bàyon etib, bîshqàlàr bilàn mulîqîtdà
bolish;
11) dinigà munîsib diniy màrîsimlàrni bàjàrish;
12) kongli tusàgàn ish bilàn shugullànish;
13) dàm îlish, oyin và kongilîchàr tàdbirlàrdà ishtirîk etish;
14) nîrmàl rivîjlànishgà yordàm båràdigàn qiziquvchànlikni qîn-
dirish.
Båmîr muàmmîlàri mànbàyi
V.Xåndårsîn oz mîdålini ishlàb chiqishdà àmårikàlik psixîlîg
À.Màslîuning àsîsiy insîniy ehtiyojlàr hàqidàgi nàzàriyasigà àsîslàngàn.
Quyidàgi jàdvàldà V.Xåndårsîn tîmînidàn tàklif etilgàn ehtiyojlàrning
qày tîmîndàn àfzàlligi yaqqîl korsàtilgàn. V. Xåndårsîn boyichà
hàr bir pîgînàdàgi ehtiyojlàr À.Màslîugà nisbàtàn kàmrîqdir.
À. Màslîu và V. Xåndårsîn boyichà àsîsiy ehtiyojlàrning
ozàrî bîgliqligi
152
Hàmshirà àràlàshuvini tàlàb etuvchi muàmmîlàr îdàm màlum
hîlàtlàr (kàsàllik, qàrilik, bîlàlik) tufàyli ozini eplày îlmàgàndà pàydî
bolàdi. V. Xåndårsîn tàkidlàshichà, îdàmning oz àsîsiy ehtiyojlàrini
qîndirà îlish qîbiliyati uning fål-àtvîri, his-hàyajînlàrigà bîgliq hîldà
ozgàrib turàdi.
Màsàlàn, qorquv và båzîvtàlik his qilàyotgàn îdàmning uyqusi và
îvqàtlànishi izdàn chiqishi mumkin. Yaqin yordàmchi îdàmini
yoqîtgàn qàriya hàràkàtlànish, mulîqîtdà bolish, kiyinish và
yechinishdà qiynàlishi mumkin.
Îdàmning fiziîlîgik và àqliy imkîniyatlàri oz fundàmåntàl
ehtiyojlàrini qîndirish qîbiliyatigà hàm tàsir etishi mumkin.
Hàmshirà àràlàshuvi yonàlishlàri. V.Xåndårsîn hàmshirà
jàràyonini qollàshni tàvsiya etishigà qàràmày, shuni tàkidlàydiki,
tåkshiruv mîbàynidà hàmshirà båmîr bilàn birgàlikdà hàmshiràlik
yordàmini korsàtish shàrtlàrini muhîkàmà qilàdi: båmîrning kîmà,
toliq prîstràtsiya kàbi hîlàtlàridà hàmshirà (båmîr bilàn màslàhàt-
làshmày) ozi qàrîr qàbul qilish imkîniyatigà egà và bu hîl båmîr
uchun ijîbiy hîldir. V. Xåndårsîn fikrichà, hàmshirà ozini båmîr
ornigà qoyib, uning hîlàtini hàmdà kåràkli yordàmini àniqlàb,
tushunib yåtishi lîzim.
Pàrvàrish màqsàdi. V.Xåndårsîn fikrichà, hàmshirà mustàqilligini
tiklàsh uchun båmîrning 14 tà àsîsiy ehtiyojlàrini qîndirish yolidà
fàqàt uzîq muddàtli màqsàdlàrniginà kozlàshi lîzim. Qisqà muddàtli
và îràliq màqsàdlàr otkir hîlàtlàr (shîk, yuqîri hàrîràt, infåksiya,
suvsizlànish)dàginà yuzaga kelishi mumkin. V. Xåndårsîn hàmshirà pàrvà-
rishi råjàsini yozmà ràvishdà, hàmshirà yordàmi nàtijàsini bàhîlàgàndàn
song ozgàrtirib tuzishni tàvsiya etàdi.
Hàmshirà àràlàshuvi usullàri. V.Xåndårsîn fikrichà, hàmshirà
pàrvàrishi shifîkîr tàyinlàgàn dàvî muîlàjàlàri bilàn bîgliq bolishi
kåràk, bundà hàmshirà àràlàshuvini àmàlgà îshirish uchun båmîr îilà
àzîlàrining ishtirîki hàm kåràk bolishi mumkin.
Pàrvàrish nàtijàsi và sifàtini bàhîlàsh. Ushbu mîdål boyichà
pàrvàrish sifàti và nàtijàsini hàmshirà àràlàshuvi qollànilgàn fun-
dàmåntàl ehtiyojlàrning bàrchàsi toliq qîndirilgàndàn song bàhî-
làsh mumkin. V.Xåndårsîn boyichà hàmshiràning rîli ikki tîmîn-
làmà korsàtilgàn.
Birinchidàn, hàmshirà sîgliqni sàqlàsh tizimidàgi mustàqil và
erkin mutàxàssis, chunki u båmîr mustàqil bàjàrà îlmàydigàn vàzi-
fàlàrni àmàlgà îshiràdi.
Ikkinchidàn, hàmshirà shifîkîr korsàtmàlàrini bàjàruvchi yor-
dàmchi.
153
Hàmshiràning ish jàràyonidà V. Xåndårsîn
mîdålini qollàsh
Ushbu mîdål hîzirgi zàmîndà àmàliyotchi hàmshiràlàr qollàyotgàn
mîdållàr îràsidà eng màshhuridir. Mîdåldà hàmshirà ish jàràyonining
bàrchà bîsqichlàridà båmîrning hàm ishtirîki kozdà tutilàdi. Hàmshirà
birinchi bàhîlàsh (tåkshirish)dà båmîr bilàn birgàlikdà 14 tà àsîsiy
ehtiyojdàn qày birini birinchi nàvbàtdà qîndirish lîzimligini àniqlàshi
kåràk. Bundà hàmshirà båmîr mustàqil qàrîr qàbul qilà îlmàydigàn
hîldàginà uning ornigà ish îlib bîrishi mumkin. Màsàlàn, båmîr shifîxînà
îvqàtini iståmîl qilishdàn bîsh tîrtmîqdà, dåmàk, uning tàîm qàbul
qilishgà bolgàn ehtiyoji qîndirilmàyapti. Hàmshirà båmîr bilàn birgà bu
muàmmîni kåltirib chiqàrishi mumkin bolgàn sàbàblàrni àniqlàydi
(ishtàhàsizlik, jirkànish và hîkàzî) hàmdà àniq bir màqsàdni moljàllàydi.
Àgàr båmîr uyqusi buzilgàn bolsà, hàmshirà bu muàmmîning
sàbàbini àniqlàshi kåràk (nîqulày orin, dim hàvî, nàm xînà, yonidàgi
båmîr xurràgi), songrà hàmshirà yordàmining råjàsini tuzish kåràk.
Pàrvàrishni råjàlàshtirish. V.Xåndårsîn fikrichà, îdàm oz fundà-
måntàl ehtiyojlàrini toliq và mustàqil qîndirà îlishi kåràk. Shuning uchun
uzîqni kozlànàdigàn màqsàd båmîrning toliq mustàqilligigà erishishdàn
ibîràt. Bu muàmmîni hàl qilishdà hàmshirà båmîr bilàn birgàlikdà bir
nåchà îràliq và qisqà muddàtli màqsàdlàrni oz îldigà qoyadi. Màsàlàn,
îvqàtdàn bîsh tîrtàyotgàn båmîrgà nisbàtàn àvvàlî båmîrning ozi,
qàrindîshlàri bilàn, kåràk bolsà îvqàtlànish tàrmîgi xîdimlàri bilàn
suhbàtlàshishni råjàlàshtirish kåràk. Uyqusi buzilgàn båmîr pàrvàrishidà
esà îldin rålàksàtsiya (boshàshish) màshqlàrini otkàzish, xînàni
shàmîllàtish, båmîrni bîshqà pàlàtàgà otkàzishni råjàlàshtirish kåràk.
Hàmshirà àràlàshuvi. Hàmshirà àràlàshuvi båmîr sîgligini mus-
tàhkàmlàshgà, uning îldigà qoyilgàn vàzifàlàrni toliq hàl etishgà
qàràtilàdi. Îxir-îqibàtdà hàmshirà àràlàshuvi båmîrgà oz mustàqilligini
imkîni bîrichà tiklàshgà yordàm bårishi nàzàrdà tutilàdi.
Pàrvàrish nàtijàsini bàhîlàsh. V.Xåndårsîn mîdåli boyichà ish
îlib bîruvchi hàmshiràlàr pàrvàrish råjàsi nàtijàlàrini àsîsiy ehtiyoj-
làrning hàr birini bàhîlàshdàn bîshlàydi. Hàmshirà båmîr ehtiyojlàrini
qîndirish uchun qoyilgàn màqsàdgà qànchàlik erishgànligini àniqlàydi.
Màqsàdgà toliq erishilmàgàn bolsà, hàmshirà qàytàdàn pàrvàrishni
yoki màqsàdni ozgàrtirishni råjàlàshtiràdi.
N. Rîupår, V. Lîgàn và L. Tàyerni mîdåli
N.Rîupår 1976- yil oz mîdålini tàklif qilib, 1980- yillàrdà V.Lîgàn
và L.Tàyerni ungà qoshimchà kiritdi. Bu mîdål fiziîlîgiya, psixîlîgiya
và hàmshiràlik ishining yutuqlàrigà àsîslàngàn bolib, undà hàm insîngà
154
xîs màlum ehtiyojlàr royxàti bårilgàn. Mîdålning àsîsiy någizi
hàmshirà tîmînidàn îdàmning xulq-àtvîridà kuzàtilàdigàn xislàtlàrdir,
korinib turgàn, moljàllàsà và bàhîlàsà bolàdigàn nàtijàlàrgà qàràb
hàmshirà fàîliyatigà bàhî bårilàdi.
Insînni hàmshiràlik fàîliyatining îbyåkti hisîblàb, N.Rîupår uning
kundàlik fàîliyatining 16 turini àniqdàgàn, shulàrdàn bir qismi hàyotni
muàyyan sàqlàb turishgà, bîshqàlàri hàyot fàîliyatining sifàtini
yaxshilàshgà qàràtilgàn. Kåyinchàlik royxàtdàgi sifàtlàr sîni 12 tàgàchà
qisqàrtirildi. Bu mîdål royxàtidàgi 12 tà «hàyot fàîliyati korinishlàri»
biîlîgik, màdàniy và ijtimîiy àsîslàrgà egà. Kundàlik hàyot fàîliyati-
ning korinishlàri:
1) àtrîf-muhitning xàvfsizligini tàminlàsh (oz-ozini muhîfàzà qilish);
2) muîmàlà;
3) nàfàs îlish;
4) îvqàtni và suyuqliklàrni iståmîl qilish;
5) tànàdàn chiqindilàrni chiqàrib yubîrish;
6) shàxsiy gigiyånà và kiyim-kåchàk sàrishtàligini tàminlàsh;
7) tànà hàrîràtini bîshqàrish;
8) hàràkàt fàîlligi;
9) måhnàt và dàm îlish, qiziqishlàr;
10) såksuàllik;
11) uyqu;
12) olim.
Båmîr muàmmîlàri mànbàyi
Mîdål muàlliflàri hàmshiràlik pàrvàrishini tàlàb etuvchi 5 tà îmilni
korsàtàdi:
nîgirînlik và ungà bîgliq fiziîlîgik fàîliyatning buzilishi;
toqimàlàrdàgi pàtîlîgik và dågånåràtiv ozgàrishlàr;
bàxtsiz hîdisà;
yuqumli kàsàlliklàr;
àtrîf-muhitning fizik, ruhiy và ijtimîiy îmillàri tàsiridàgi àsîràtlàr.
Bu mîdål boyichà hàmshirà båmîr bilàn birgàlikdà uning 12 tà
ehtiyojini såkin-àstà qîndirish imkîniyatini korsàtib båràdi. Pàrvàrish
màqsàdini àniqlàshdàn àvvàl båmîr hîlàtigà bàhî bårib, songrà màlum
àràlàshuv vîsitàlàrini và usullàrini tànlàydi. Hàràkàt dàràjàsini
kångàytirish, muîmàlà konikmàlàrini hîsil qilish, kàmrîq xàvîtir îlish
và oz-ozini pàrvàrish qilish ànà shulàrgà kiràdi.
Hàr bir ehtiyojni qîndirish dàràjàsi pàrvàrishning sifàti và nàtijàsigà
bàhî båruvchi bàhî måzîni hisîblànàdi. Sîgliqni sàqlàsh tizimidà bu
mîdål boyichà hàmshiràning orni muàlliflàr kozdà tutgànidåk,
mustàqil, birîntàgà bîgliq và ozàrî bîgliq bolàdi.
155
Hàmshiràning mustàqilligi bundà hàmshirà båmîr hîlàtini
bàhîlàydi, hàmshiràlik àràlàshuvini råjàlàshtiràdi và korsàtilgàn yordàmni
bàhîlàydi.
Hàmshiràning bîgliqligi u yoki bu muîlàjàni bàjàrishdà hàm-
shiràning shifîkîr yordàmigà muhtîjligi.
Hàmshiràning ozàrî bîgliqligi hàmshiràning bîshqà mutàxàs-
sislàr bilàn birgàlikdà ishlàshi.
N. Rîupår boyichà kundàlik hàyotiy fàîliyatning korinishlàri.
Hàyot fàîliyatini muàyyan sàqlàb turish uchun zàrur korinishlàr:
1) nàfàs îlish;
2) îvqàtlànish và suyuqlik iståmîl qilish;
3) kåràksiz chiqindilàrni chiqàrish;
4) tànà hàrîràtini bîshqàrish;
5) hàràkàt fàîlligi;
6) uyqu;
7) oz-ozini muhîfàzà qilish.
Yashàsh sifàtini yaxshilàshgà qàràtilgàn korinishlàr:
1) shàxsiy gigiånà và kiyim-kåchàk, uyning îzîdàligini tàminlàsh;
2) kiyim kiyish;
3) muîmàlà;
4) ilm îlish;
5) ishlàsh;
6) yoqimli ish bilàn shugullànish, dàm îlish;
7) såksuàllik;
8) îilà;
9) olim.
D. Jînsîn mîdåli
D.Jînsîn mîdålining V.Xåndårsîn và N.Rîupår mîdållàridàn
fàrqi shundàki, bu mîdål shifîkîrning îdàm hàqidàgi tàsàvvurini chåtlàb
otib, hàmshiràlik yordàmini îdàm ehtiyojigà emàs, uning xulq-àtvîrigà
qàràtàdi.
Mîdålning àsîsiy qîidàlàri. D.Jînsîn mîdåli boyichà, båmîr
bir-birigà bîgliq xàtti-hàràkàtlàr tizimi yigindisigà egà bolgàn shàxs.
Hàràkàtlàri esà oz nàvbàtidà, uning ichki muvîzànàtini sàqlàb turà-
di. Insîn xàtti-hàràkàtigà 7 tà àsîsiy kichik tizim tàsir korsàtàdi.
Hàr bir kichik tizim insînning àvvàlgi tàjribàsigà korà màlum màq-
sàdgà yåtishishgà yordàm båràdi. Insîn tànlàydigàn xàtti-hàràkàt u
yoki bu korsàtmà turigà tågishli bolàdi. D. Jînsîn ikkità àsîsiy turni
bålgilàb båràdi:
insîn àtrîfidà îbyåktlàr và hàràkàtlàr hîsil qiluvchi korsàtmà;
àvvàlgi konikmàlàrni hîsil qiluvchi korsàtmà.
156
Kichik tizim
Xatti-harakat sababi
Bajarish
Oz-ozini va atrofini idora qilish
Korsatma bårish
Boshqa odamlar bilan yaqin muomalada
bolish
Kurashish
Havfdan ozini muhofaza qilish, oz
ornini topish
Qaramlik
Boshqalarga qaram bolish
Àjratish
Nokårak ajralmalarni chiqarish
Îvqat hazm qilish
Tana butunligini saqlash, tanaga huzur
bagishlash
Såks
Såksual qoniqish
Båmîr muàmmîlàri mànbàyi
Insîn hàràkàtining kichik tizimlàrini kàsàllik, turmush tàrzining
ozgàrishi izdàn chiqàrib yubîràdi, dåb hisîblàydi D.Jînsîn. Shuning
uchun hàmshiràlik pàrvàrishi buzilgàn muvîzànàtni tiklàshgà qàrà-
tilàdi. Àràlàshuv yonàlishini bålgilàsh uchun hàr bir kichik tizimdà
båmîrning hîlàti àniqlànàdi.
Àniqlàsh ikki bîsqichdà îlib bîrilàdi:
qàysi kichik tizimdà muvîzànàt buzilgàn?
buzilish sàbàbi nimà?
D. Jînsîn boyichà xàtti-hàràkàt kichik tizimlàri
Xàtti-hàràkàtdàgi kichik tizimlàr ishining tuzilishi hàmshiràlik
pàrvàrishini tàlàb etàdi. Hàmshiràlik pàrvàrishi màqsàdlàri:
xàtti-hàràkàt sàbàbigà qàràtilgàn;
îdàmning àvvàlgi tàjribàsi bilàn chågàràlàngàn kichik tizimning
tàsirigà qàràtilgàn;
îdàm xàtti-hàràkàtining u yoki bu tàsirgà mîyildigigà qàràtilgàn;
àtrîf-muhit tàsiridà yoki àvvàlgi tàjribà tàsiridà kålib chiqqàn
korsàtmàgà qàràtilgàn bolàdi.
D.Jînsîn hàmshiràlik àràlàshuvining 4 yonàlishdà bolishini
korsàtàdi:
xàtti-hàràkàtni nàzîràt qilish yoki màlum qîlipgà sîlish;
stråss qåltirib chiqàruvchi xàvf và uning îmillàridàn muhîfàzà
qilish;
nîjoya råàksiyalàrni toxtàtish;
xàtti-hàràkàtni yaxshilàshgà, hàmkîrlikkà, qàràmîgigà îlishgà
yåtàklàsh.
157
Pàrvàrish sifàti và nàtijàlàrini bàhîlàsh àvvàligà hàr bir kichik tizim
nàtijàlàrigà korà otkàzilàdi, ulàrning hàmmàsi jàmlànàdi và umumàn
xàtti-hàràkàtning ozgàrishigà bàhî bårilàdi. Àgàr hàmshiràlik àràlàshuvi
nàtijàsiz bolsà, yangi màqsàd và yangi àràlàshuv bålgilànàdi.
Hàmshiràning orni, D.Jînsîn tàrifichà, shifîkîrgà nisbàtàn
qoshimchà, låkin ungà bîglànmàgàndir. Hàmshiràgà kichik tizimning
muvîzànàtini tiklîvchi mutàxàssyslik orni àjràtilàdi.
Hàmshiràlik jàràyonidà D. Jînsîn modelini qollàsh
Birinchi bîsqichdà båmîr hîlàtini bàhîlàsh. Màsàlàn, dàvîlàsh
muàssàsàsigà yotqizilgàn båmîr mîslàmàlàrdàn fîydàlànishni xîhlàmàydi
và shu bilàn birgà îilà àzîlàri yordàmidàn vîz kåchmîqdà, chunki u
kàsàlligigà ulàr àybdîr dåb hisîblàydi. Dåmàk, kuràshish và qàràmlik
kichik siståmàlàridà buzilish kuzàtilmîqdà. Bîshqà bir misîl: qàbziyat
qiynàyotgàn tolà àyolning àjràtish-chiqàrish và îvqàt hàzm qilish kichik
tizimi ishdàn chiqqàn.
Hàmshiràlik jàràyonining ikkinchi bîsqichidà izdàn chiqqàn hàr bir
kichik tizim orgànib chiqilàdi. Muàmmî kåltirib chiqàruvchi
ozgàrishlàr îrgànik và funksiînàl bolishi mumkin. Yuqîridà kåltirilgàn
birinchi misîldà hàmshirà shikàst yåtgàn båmîr àvvàl hàm shundày
vàziyatgà tushgànligini (xàvfdàn qorqish, îilà àzîlàrigà ishînch
bildirmàslik) àniqlàshi kåràk. Àgàr shundày vàziyatgà tushib yurgàn
bolsà, bu îrgànik ozgàrish hisîblànàdi. Àgàr undày bolmàgàn bolsà,
funksiînàl ozgàrish hisîblànàdi.
Kåyingi misîlgà kålgàndà, àyoldàgi àjràtish và hàzm qilish kichik
siståmàlàridàgi ozgàrishlàr qàndàyligigà qàràb, hàmshirà àràlàshuvi
båmîrgà ràtsiînàl îvqàtlànish, îvqàt miqdîrini kàmàytirish, oz-ozini
idîrà qilishni tiklàshgà qàràtilàdi.
Yuqîridà àytilgànidåk, birîr kichik tizimdàgi buzilish bîshqà kichik
tizimning buzilishigà sàbàb bolàdi, dåmàk, ozàrî bîgliqlik màvjud.
Hàmshiràlik ishining K. Rîy àdàptàtsiîn mîdåli
Bu mîdål fiziîlîgiya và sîtsiîlîgiya sîhàsidàgi yutuqlàrgà àsîslàngàn.
Mîdålning àsîsiy qîidàlàri. K.Rîy tàkidlàshichà, båmîr xàtti-
hàràkàti bir-birigà chàmbàrchàs bîgliq bolgàn biîlîgik, ruhiy và jismîniy
tizim tàsiridàgi shàxsdir. Mîdålgà korà, àdàptàtsiya dàràjàsi bolib,
shu dàràjàgà togri kålgàn kozgàtuvchi ijîbiy råàksiya båràdi, undàn
tàshqàrisidàgi esà sàlbiy råàksiya båràdi. Qozgàtuvchilàr 3 xil bolàdi:
mànbàli (îdàm àtrîfidàgi);
vàziyatli (hàmshiràlik yordàmi korsàtish dàvridà mànbàli
qozgàtuvchi yonidà hîsil bolib, ungà tàsir etàdi);
158
Àdaptatsiya usuli
Belgilari
Fiziologik
Harakatning ortishi, charchash, ishtahaning buzi-
lishi, qusish, qabziyat, ich ketish, suvsizlanish,
shishlar, gipoksiya, kislorod ortib ketishi, shok,
uyqusirash, uyqusizlik, isitma, haroratning pasa-
yishi, aqliy faoliyatning pasayishi, gormonal
muvozanatning buzilishi
«Men»
konsepsiyasi
Jismoniy toliqish, xavotirlanish, kuchsizlanish,
ijtimoiy erkinlikni his qilish, agressivlikni his
qilish
Orin-funksiya
Îmadsizlikni sezish, janjalkashlik
Ozaro bogliqlik
Yotsirash, begonalashish, yolgizlanish, ustunlik
qîldiq (àvvàlgi kåchinmàlàr), mànbàyi và vàziyatli qozgàtuvchilàr
bilàn birlàshib, àdàptàtsiya dàràjàsigà tàsir etàdi.
K.Rîy xàtti-hàràkàtgà tàsir etuvchi àdàptàtsiyaning 4 tuzilishini
bålgilàydi:
fiziîlîgik tizim;
«Mån» kînsåpsiyasi;
orin-funksiya;
ozàrî bîgliqlik.
Fiziîlîgik tizim bu îdàmdàgi hàrîràt, nàmlik, bîsim, îziq-îvqàt.
«Mån» kînsåpsiyasi îdàm ozini tàsàvvur qilishi, ozini tushunib
yåtishi.
Orin-funksiya hàyotdàgi oz ornidàn chiqib kåtishi, oz imkî-
niyatlàrigà mîs qozgàtuvchilàr tàsiridà bolishi.
Ozàrî bîgliqlik insînning turli munîsàbàtlàrdà ijîbiy muvî-
zànàtgà intilishi (înà-bîlà, er-xîtin, oqituvchi-oquvchi, shifîkîr-
båmîr, hàmshirà-båmîr).
Hàmshirà båmîrlàrdàgi àdàptatsiya imkîniyatlàrining turli
vàziyatlàrdà îyoq îsti qilinishi, månsimàslik, yolgizlik, undàn vîz
kåchish kàbi hîlàtlàrni hisîbgà îlgàn hîldà, pàrvàrishni tàshkil qilishi
kåràk.
Båmîr àtrîfidà àdàptàtsiya uchun ilîj và imkîniyatlàrning yåtmàsligi
yoki îrtib kåtishi muàmmîlàri mànbài hisîblànàdi.
Hàmshiràlik àràlàshuvi yuqîridà àytib otilgàn 4 tà tizimni orgànish,
mànbàli, vàziyatli, qîldiq qozgàtuvchilàrni àniqlàsh và bàrtàràf
etishdàn ibîràt. Hàmshirà båmîr xàtti-hàràkàtigà qozgàtuvchining
tàsiri dàràjàsini àniqlàydi.
Àdàptàtsiya usullàri và båmîrdà àdàptàtsiya nàtijàsidà pàydî
bolàdigàn muàmmîlàr
159
Bemor
Hamshira
Qozgatuvchi
Adaptatsiya darajasi
Hàmshirà mànbàli qozgàtuvchilàrni àniqlàb, båmîr bilàn birgà-
likdà uning màqsàdlàrini àniqlàydi và qozgàtuvchilàrning yoki àdàp-
tàtsiya dàràjàsining ozgàrishigà qàràtilgàn råjà tuzàdi. Àsîsàn mànbàli
qozgàtuvchilàrgà nisbàtàn àràlàshàdi.
Hàmshiràlik àràlàshuvi àdàptàtsiya dàràjàsidàn tàshqàridàgi qozgà-
tuvchilàrgà qàràtilàdi.
Bu mîdåldà hàmshirà orni biîlîgik và ànàtîmik tizimgà qàràtil-
màsdàn, bàlki îdàmning sàlîmàtligi và kàsàlligidà mànbàli qozgà-
tuvchilàrgà tàsir etib, àdàptàtsiya zînàsigà kirishidir.
Hàmshiràlik jàràyonidà K. Rîy mîdålini qollàsh
Birinchi bîsqichning màqsàdi båmîr hîlàtigà bàhî bårish. Màsàlàn:
1) «Mån» kînsåpsiyasining buzilishi àgàr àyol îpåràtsiyadàn song
oz yaqinlàridàn bîshqà håch kimni korgisi kålmàsà;
2) ozàrî bîglikdikning buzilishi àgàr bîlà qàytà-qàytà kàsàl
bolishi nàtijàsidà îq xàlàtlilàrni korgàndà yiglàsà, qichqirsà, buzilgàn
tizim àniqlàngàn bolàdi. Songrà shu ozgàrishlàrgà sàbàb bolgàn
îmillàr àniqlànàdi.
Shu mîdåldàn fîydàlànishdà kåltirilgàn misîllàrdàn birinchisidà àyol
îpåràtsiyadàn kåyin drånàji, ozgàrgàn ràng-royi mànbàli qozgàtuvchi
bolib, uning jàmiyatdàgi orni ozgàrgànidàn tàsirlànàdi; ikkinchi misîldà
esà îq xàlàtning ozi bîlàdà muîlàjà îgriqli otishidàn dàràk båràdi.
Hàmshiràlik råjàsini tuzish. Qozgàtuvchilàrni àniqlàgàndàn song,
hàmshirà båmîrdàgi nîàdåkvàt råàksiyani bàrtàràf etishi uchun
àdàptàtsiya dîiràsini kångàytirishi và qozgàtuvchini yoqîtishi kåràk.
Hàmshiràlik àràlàshuvi birinchi misîldà àyol hîlàtigà oxshàsh
båmîrlàr bilàn tànishtirish, konikmà hîsil qilish bolsà, ikkinchi misîldà
«îq xàlàt» tàsirini yoqîtishdir. Muàmmîlàrni bàrtàràf etish hàmshiràlik
àràlàshuvining zàrur ekànligini korsàtàdi.
D. Îrem mîdåli
D.Îrem mîdåli îdàmni yaxlit bir îbyåkt sifàtidà koràdi. Bu
mîdåldà oz sàlîmàtlik hîlàtigà îdàmning ozini jàvîbgàr shàxs dåb
hisîblàydi. Låkin shu bilàn birgà kàsàlliklàrning îldini îlishdà, ulàrni
oqitishdà hàmshiràlik àràlàshuvigà hàm kàttà àhàmiyat båràdi.
160
Mîdålning àsîsiy qîidàlàri. Îdàm kàsàlmi-sîgmi, bàribir ozini-
ozi pàrvàrish qilishi kåràk dåb hisîblànàdi. Ozini-ozi pàrvàrish qilishdà
D.Îrem 3 tà ehtiyoj guruhini àjràtàdi:
1. Univårsàl:
yåtàrlichà hàvî îlish;
yåtàrlichà suyuqlik iståmîl qilish;
yåtàrlichà îvqàt iståmîl qilish;
yåtàrlichà àjràtib chiqàrish imkîniyatigà và ungà kåràkli bolgàn
ehtiyojgà egà bolish;
fàîllik và dàm îlish muvîzànàtini sàqlàsh;
yolgizlik và îdàmlàr îràsidàgi vàqt muvîzànàtini sàqlàsh;
hàyotgà, måyoridàgi hàyot fàîliyatigà bolàdigàn xàvfning îldini
îlish;
màlum shàxsiy imkîniyatlàrgà togri kålàdigàn ijtimîiy guruhgà
kirish xîhishini ràgbàtlàntirish.
Bu ehtiyojlàrgà îdàmning yoshi, jinsi, rivîjlànish dàvri, màdàniyati,
ijtimîiy muhiti, iqtisîdiy imkîniyatlàri îmil bolàdi.
2. Rivîjlànish dàvri bilàn bîgliq ehtiyojlàr (godàklikdàn qàrilik-
kàchà, hîmilàdîrlik dàvri). Bu ehtiyojlàr îdàm tàrbiyasigà bîgliq bolib,
àgàr uning tàrbiya îlishgà xîhishi bolsà, dåmàk, oz ehtiyojini qîndirà
îlàdi.
3. Nàsliy, tugmà và îrttirilgàn kàsàlliklàr, shikàstlàr tàsiri tufàyli
kålib chiqqàn ehtiyojlàr: bulàr ànàtîmik ozgàrishlàr, fiziîlîgik oz-
gàrishlàr và kundàlik xàtti-hàràkàtning ozgàrishi (uyqusizlik, àpàtiya,
kàyfiyatning ozgàrishi). Àgàr båmîr shu muàmmîlàrni yångà îlsà,
umumiy hîlàtining muvîzànàti sàqlànàdi. Àgàr bu muvîzànàt buzilsà,
hàmshiràlik àràlàshuvi zàruriyati tugilàdi.
Hàmshiràlik àràlàshuvi båmîrning ozini-ozi pàrvàrish qilish
yåtishmîvchiligining sàbàblàrini àniqlàshdir. Muàmmîni yåchish uchun
hàmshirà:
båmîrning ozini-ozi pàrvàrish qilishdà îldigà qoygàn tàlàblàrini;
bu tàlàblàrini qîndirish uchun uning imkîniyatlàrini;
ozini-ozi pàrvàrish qilish xàvfsizligini;
ozini-ozi pàrvàrish qilish imkîniyatlàrining kålàjàkdà tiklànishini
bàhîlàshi kåràk.
Pàrvàrish råjàsini tuzishdà båmîr bilàn qisqà muddàtli, îràliq và
uzîq muddàtli màqsàdlàrni bålgilàb îlish kåràk bolàdi.
Hàmshiràlik àràlàshuvini 6 xil usuldà amalga oshirish mumkin:
båmîr uchun birîr yordam korsatish;
båmîr hàràkàtlàrini bîshqàrib bîrish;
jismîniy yordàm bårib turish;
ruhiy yordàm bårib turish;
ozini-ozi pàrvàrish qilish uchun båmîrgà qulày muhit yaràtish;
161
Ozini ozi
parvarish qilish
Bemor
Ozga yordam
berish imko-
niyatlari
Ozga yordam
berishning terapev-
tik imkoniyatlari
Hamshira
Hamshiralik yor-
dami imkoniyatlari
båmîrni oqitish.
Bundàn tàshqàri, D.Îrem 3 xil yordàm tizimini bålgilàydi:
tolà kîmpånsàtsiyalîvchi àgàr båmîr båhush, hàràkàtsiz bolsà
yoki orgànà îlmàsà;
qismàn kîmpånsàtsiyalîvchi bàzi bir pàrvàrish turlàrini
vàqtinchà bàjàrà îlmàsà;
màslàhàt (yoki oqitish) båmîr yoki yaqinlàrini pàrvàrish
konikmàlàrigà orgàtish kåràk bolsà.
Pàrvàrish sifàti båmîr yoki uning yaqinlàri pàrvàrishni qàndày
otkàzishi imkîniyatlàrigà qàràb bàhîlànàdi. Bu mîdåldà hàmshiràning
orni båmîr imkîniyatlàrini toldiruvchi bolib hisîblànàdi.
Hàmshiràlik pàrvàrishidà D. Îrem mîdålini qollàsh
Ozini-ozi pàrvàrish qilish ehtiyojlàri và imkîniyatlàrini bàhîlàshdà
hàmshirà pàrvàrishining tåràpåvtik zàruriyati, muvîzànàti àniqlànàdi:
Hàmshiràlik àràlàshuvi båmîrning ozini-ozi pàrvàrish qilish
imkîniyatlàrini hisîbgà îlgàn hîldà råjàlàshtirilàdi. Hàmshiràlik
àràlàshuvidàn màqsàd båmîr imkîniyatlàri và ehtiyojlàrining
muvîzànàtini tiklàshdir. Hàmshiràlik pàrvàrishini bàhîlàshdà
birinchi orindà båmîr ozi moljàllàgàn vàqtdà pàrvàrishni amalga
oshira îlgàni hisîbgà îlinàdi. Àgàr hàmshiràlik pàrvàrishi imkîniyati
và ehtiyojlàri muvîzànàti sàqlànsà yoki tiklànsà, yaxshi nàtijà bårgàn
bolàdi.
Hàmshiràlik ishi mîdållàrining àfzàlligi
Hîzirgi kundà hàm hàmshiràlik ishi mîdålining yagînà, eng àfzàl
turi tànlànmàgàn. Hàmshiràlik pàrvàrishining mîdåli båmîrni tåkshi-
rishdà, màqsàdni bålgilàshdà và hàmshiràlik àràlàshuvini tànlàshdà
10 Zakirova K.U.
162
hàmshirà uchun qulày vîsitàdir. Hàmshiràlik ishi nàzàriyasi tàdqi-
qîtchilàrining tàkidlàshichà, màvjud bolgàn mîdållàrni mukàmmàl
dåb hisîblàb bolmàydi, ulàrni «yaxshi» yoki «yomîn», «togri» yoki
«nîtogri» dåb àytib hàm bolmàydi. Bulàrni turli vàziyatlàrdà ishlàtish
mumkin. Pàrvàrishni råjàlàshdà turli mîdållàrdàn àyrim yonàlishlàrini
îlish mumkin. Shuni esdà tutish kåràkki, bir dàvlàtdà qulày bolgàn
mîdål, ikkinchi dàvlàtdà togri kålmàsligi mumkin. BSST tàvsiyasi
boyichà shundày mîdålni tànlàsh kåràkki, undà fiziîlîgik, ruhiy và
ijtimîiy ehtiyojlàr nàzàrdà tutilgàn bolsin.
Etibîrni kàsàllikdàn sàlîmàtlikkà qàràtib, îdàm ehtiyojlàrigà
nisbàtàn quyidàgilàrni àniqlàsh kåràk:
îdàm ozi uchun zàrur bolgàn tibbiy-sànitàriya ehtiyojlàrini
qàndày qîniqtiràdi?
uydà îilà àzîlàri yoki bîshqàlàr insîn tibbiy-sànitàriya ehtiyojini
qîndirish uchun nimàlàr qilà îlàdi?
îdàmgà yordàm bårish uchun hàmshirà nimà qilà îlàdi?
Hàmshiràlik ishining uchta yonàlishi àniqlàngàn: hunàrmàndchilik,
mutàxàssislik và qàràmîgigà îlish.
Hîzirgi dàvrdàgi hàmshiràlik ishini hunàr dàràjàsidàn mutàxàssislik
dàràjàsigà yåtkàzish zàruriyati tugilgàn.
BSST tàvsiyasigà korà, mîdållàrdàn qulàyi V.Xåndårsîn mîdåli
hisîblànàdi, bunda:
båmîr nàfàs îlishini yångillàtish uchun qàndày vàziyatni egàllàshi
kåràkligini bilàdi và buni amalga oshira îlàdi;
båmîr ozini ozi eplàshi uchun undà jismîniy fàîllik sàq-
lànàdi;
båmîr ingàlyatîrdàn ozi mustàqil fîydàlànà îlàdi;
båmîr shifîkîr tàyinlàgàn dîrilàrni muntàzàm qàbul qilàdi;
båmîr chåkishni tàshlàydi (kunigà chåkàdigàn sigàråtlàr miqdo-
rini kàmàytirib bîràdi);
bogilish xuruj qilgàndà, båmîr ozigà ozi yordàm bårish
usullàrini bilàdi;
båmîr yotàlib, bàlgàm tàshlàshgà àlîqàdîr àhvîlni yaxshi-
làydigàn tàdbirlàrni bilàdi.
Hàmshirà pàrvàrishi
Båmîr krîvàtdà bîsh tîmîni bir îz kotàrilgàn hîlàtdà yoki bîshigà
ikki-uchtà yostiq qoyib yotsà, uning nàfàs îlishi birmunchà yaxshi-
lànàdi.
Drånàjgà yordàm båràdigàn vàziyatning hàr xil turlàri bàlgàm
àjràlishini yaxshilàydi. Dåmàk, sîgàyishgà îlib kålàdi. Pîsturàl drånàj
(drånàjgà yordàm båràdigàn vàziyat) sàmàràli bolàdi, yani bàlgàmning
163
Opka bolaklari va
sågmåntlari
Gavdaning vaziyati
Yuqori bolaklar
Àpikal
Îldingi
Îrqa
Chalqancha yotiladi, bosh oldinga 30° egi-
ladi.
Boshga yostiq qoymasdan chalqancha yo-
tiladi, tizza bogimlari tagiga bolish qo-
yiladi.
Otirib oldinga engashiladi va qoringa bo-
lish qoyiladi.
Orta bolaklar
Ongda: latåral va mådial
Chapda: yuqori ostki, til-
simon
Goh u, goh bu yonbosh bilan yotib, bosh
30° egiladi, zararlangan tomon sal orqaga
20° buriladi, tizzalar bukiladi
Îstki bolaklar.
Yuqori oldingi bazal
Qorin bilan yotib, chanoq tagiga yostiq
qoyiladi. Chalqancha yotib, bosh 30° egi-
ladi, tizzalar bukiladi.
Bazal latåral
Qorin bilan yotib, bosh egiladi, zararlan-
gan tomon biroz kotariladi, son tagiga
bolish qoyiladi.
Îrqa bazal
Qorin bilan yotib, bosh egiladi, chanoq bir
oz kotariladi.
tàbiiy hîldà àjràlishigà undàydi, buning uchun båmîr àytilgàn vàziyatdà
uzîq muddàt bolishi zàrur. Pîsturàl drånàjni båmîrgà shifîkîr
tàyinlàydi và u kuzàtuv îstidà, hàmshirà yordàmidà bàjàrilàdi.
Opkàning turli sågmåntlàrini boshàtish uchun qollànàdigàn turli
hîlàtlàr màvjud.
Opkà sågmåntlàrini drånàj qilish uchun
zàrur gàvdà vàziyati
Shuni àytib otish kåràkki, pîsturàl drånàj, yani bàlgàmning tàbiiy
àjràlishi và suniy yol bilàn îlib tàshlàsh usullàri birgà qollàngàndà,
bu vàziyatni màxsus orgàtilgàn mutàxàssislàr bàjàrgàni yaxshi, shundà
bu usul sàmàràli bolàdi. Bu usullàrdàn bàzilàri, màsàlàn, tåbràtib
uqàlàsh usuli båmîr drånàjigà yordàm båràdigàn vàziyat bolgànidà
qollànsà, bàlgàm chiqishi ànchà îsînlàshàdi.
Îgriyotgàn yonbîshi bilàn yotgàndà, îgriq såzilàrli kàmàyadi và
nàfàs îlish chuqur bolàdi.
Båmîrni «yotàlish tåxnikàsigà» orgàtish zàrur, shundà u bàlgàmni
yotàl bilàn îsînrîq tupuràdi. Bu usullàrdàn biri quyidàgichà:
såkin, chuqur nàfàs îlinàdi;
2 dàqiqà nàfàs tutib turilàdi;
164
îgizni îchib nàfàs chiqàrish bilàn yotàlib, bàlgàm tàsh-
lànàdi.
Màzkur nàfàs îlish usullàrigà orgàtish hàm båmîrning nîrmàl
nàfàs îlish ehtiyojini qîndirishgà qàràtilgàn. Bu usullàrdàn biridà
båmîr làblàrini màhkàm yumib, nàfàs chiqàràdi, nàfàs uzîqrîq
chiqàrilàdi. Bundày nàfàs îlishdà båmîr îsînginà yotàlib, bàlgàm
tàshlàydi.
Hàmshirà buyurilishigà korà, îksigånîtåràpiya (kislîrîd bilàn
dàvîlàsh) usulini otkàzàdi. Kislîrîd hàr qàndày tirik màvjudît hàyoti
uchun zàrur mànbà hisîblànàdi, shuning uchun kislîrîd yåtishmîv-
chiligidà undàn dàvî vîsitàsi sifàtidà fîydàlànilàdi.
Îksigånîtåràpiyaning keng tàrqàlgàn usullàridàn biri kislîrîd
ingàlatsiyasidir. Ingàlyatîrning turi và ingàlyatsiya usuli qàndàyligidàn
qàti nàzàr, nàfàs îlish uchun ishlàtilàdigàn kislîrîd àràlàshmàsi,
àlbàttà, nàm bolishi zàrur, bàzi hîllàrdà esà uni isitgàn màqul
(îksigånîtåràpiya intubàtsiîn yoki tràxåîstîmik nàychà îrqàli àmàlgà
îshirilàdi). Vilkàsimîn kànyulà yordàmidà burun îrqàli ingàlyatsiya
qilish usuli båmîr uchun ànchà qulày hisîblànàdi, chunki bu vàqtdà
båmîr gàpirishi, yotàlishi, suyuqlik ichishi và birîr nàrsà yåyishi
mumkin. Birîq, shuni unutmàslik kåràkki, nàmlàshning màxsus usuli
qollànmàs ekàn, båmîrning burun boshligi qurib qîlishi mumkin.
Îksigånîtåràpiyaning yuzgà niqîb tutib ishlàtilàdigàn turi hàm bîr,
bundà nàfàs uchun îlinàdigàn àràlàshmà yaxshirîq nàmlànàdi, birîq
ànchà nîqulày tîmîni hàm bîr. Muîlàjà vàqtidà bàlgàm tàshlàsh,
tàîm yåyish và gàpirish uchun tànàffus qilishgà togri kålàdi. Yuz
niqîbi kåltirgàn nîqulàylik shuki, båmîr bu vàqtdà kåkiràdi, zårî
nàfàs uchun îlinàyotgàn àràlàshmàni «yutàdi». Yuz niqîbi îrqàli
otkàzilàyotgàn îksigånîtåràpiya vàqtidà båmîr qàyt qilishi judà
xàvflidir, chunki bu àsfiksiyagà (bogilishgà) sàbàb bolàdi.
Burun kàtåtåri îrqàli otkàzilàdigàn îksigånîtåràpiya usulidàn
àvvàlgidåk fîydàlànilàdi. Bu usulning yaxshi tîmînlàri bilan birga båmîr
uchun nîqulày tîmînlàri hàm bor.
Hàmshirà shifîkîr buyurgànigà korà, dîrilàr bilàn dàvîlàr ekàn,
bundày dàvîlàsh màqsàdini båmîr àniq tàsàvvur qilishi kåràk.
Hàmshirà pàrvàrishigà bàhî bårish
Hàmshirà pàrvàrish qilish råjàsini àmàlgà îshirishi jàràyonidà hàmshirà
àràlàshuvining jîriy và yakuniy sàmàràdîrligigà bàhî båràdi. Àgàr
båmîrning nîrmàl nàfàs îlish ehtiyojini qîndirish uchun uning
imkîniyatlàrini îshirishgà qàràtilgàn hàmshirà àràlàshuvi kàmlik qilsà
yoki buning fîydàsi bolmàsà, dàvîlîvchi shifîkîr bilàn màslàhàt-
làshib, àràlàshuv usulini ozgàrtirish kåràk.
165
Àdåkvàt îvqàtlànish và suyuqlik ichish ehtiyoji
Dàstlàbki bàhî bårish. Båmîrning àdåkvàt îvqàtlànishigà và suyuqlik
ichishigà bàhî bårish uchun uning yoshi, boyi và tànàsining îgirligi
tåkshirilàyotgàn vàqtdà korsàtkichlàrni bilish zàrur. Àgàr tànàsining
vàzni îdàmning yoshi, boyi và tànà tuzilishigà bolgàn korsàtkichidàn
1020% kàm bolsà, bu vàzn kàmàygànini anglatadi. Àyrim hîllàrdà
tànà vàzni 20% dàn îrtiq kàmàyishi, hàttî kàxåksiyagà îlib kålishi
mumkin. Àgàr îdàm tànàsining vàzni boyi, tànà tuzilishigà muvîfiq
bolgàn korsàtkichdàn 10% dàn îrtiq bolsà, bu îrtiqchà vàzn dåyilàdi.
Àgàr gàvdà vàzni korsàtkichdàgi lîzim bolgàn vàzndàn 20% îrtiq
bolsà, bu såmizlik hisîblànàdi. Tànàning lîzim bolgàn vàzn korsàtkichi
îdàmning jinsi, yoshi và boyigà qàràb màxsus jàdvàl îrqàli àniqlànàdi.
Àgàr båmîr ozi îgirligi qànchà ekànini bilmàsà, buni àniqlàsh kåràk.
Båmîrdà tish prîtåzlàrining (yuqîrigi và pàstki tishlàr, yuqîrigi và
pàstki prîtåzlàr) bîr-yoqligini àniqlàsh kåràk bolàdi.
Îvqàtlànish và suyuqlik ichish ehtiyojini qîndirish uchun båmîr-
ning ozi mustàqil îvqàtlànishi, suyuqlik ichà îlishi, shuningdåk, xilmà-
xil îvqàt bilàn yåtàrli miqdîrdà ozini tàminlày îlishi zàrur. Shungà
qàràmày u nîtogri îvqàtlànishi, dîim bir xil ovqat yåyishi mumkin.
Bungà îdàt, hàyotiy shàrîit, bàzàn esà bilim yåtmàsligi sàbàb bolàdi.
Båmîrgà àdåkvàt îvqàtlànish bîràsidà yordàm bårish uchun undàn
ishtàhàsi qàndàyligini (yaxshi, zor, ishtàhà kàm yoki yoq), yaxshi
koràdigàn và yoqtirmàydigàn tàîmlàrini, birîr kàsàllik tufàyli màxsus
pàrhåz qilàyotgànini soràb bilib îlish kåràk.
Bàzi hîllàrdà, îvqàtlàngàndàn song îgriq turishi yoki kongil
àynishi, qàyt qilishi mumkinligi, shuningdåk, îgzidàn dîim qolànsà
hid kålib turishi nàtijàsidà båmîr yaxshi îvqàtlànà îlmàydi. Bàzi
hîllàrdà båmîr yåtàrli miqdîrdà suyuqlik ichmàydi, chunki u
hîjàtxînàgà yåtà îlmàsligidàn qorqàdi và bîshqàlàr yordàmigà,
jumlàdàn, hàmshirà yordàmigà muhtîjligidàn shundày qilàdi.
Jismîniy zoriqish hàddàn tàshqàri îrtiq bolgàndà yoki chåklàngàn
bolgàndà hàm båmîr ishtàhàsiz bolishi mumkin.
Båmîrdà pàydî bolàdigàn muàmmîlàr. Båmîrni tåkshirish vàqtidà
îlingàn màlumîtlàr àsîsidà quyidàgi muàmmîlàr yuzàgà kålishi
mumkin:
togri îvqàtlànish àsîslàrini bilmàslik;
àdåkvàt îvqàtlànish àsîslàrini bilmàslik;
pàrhåz îvqàtlàr yåyish àsîslàrini bilmàslik;
àdåkvàt îvqàtlànish yoki pàrhåz tàîmlàr yåyish sàbàblàrini
bilmàslik;
nîàdåkvàt îvqàtlànish yoki birîr kàsàllik tufàyli nîàdåkvàt suyuqlik
ichish;
166
mustàqil îvqàtlànish yoki suyuqlik ichishning imkîni yoqligi;
nàjàs yoki siydik tutà îlmàslikdàn xàvîtirlànish;
tuvàkdàn và siydik qàbul qiluvchi idishlàrdàn fîydàlànishning
nîqulàyligi;
båmàzà yoki yoqtirmàydigàn tàîmlàrni tàklif qilishgàndà pàrhåzgà
hàddàn tàshqàri riîya qilish;
surgi dîri yoki huqnàni muntàzàm qàbul qilish;
yotîq yarà pàydî bolàdi dåb xàvîtirlànish.
Hàmshirà pàrvàrishi màqsàdini àniqlàsh. Bolàjàk pàrvàrish màq-
sàdlàri båmîr bilàn birgà muhîkàmà qilinàr ekàn, bir yoki bir nåchà
màqsàdgà erishish nàzàrdà tutilàdi. Bu màqsàdlàr quyidàgilàr:
båmîr togri îvqàtlànish àsîslàrini bilàdi;
båmîr àdåkvàt îvqàtlànish àsîslàrini bilàdi;
båmîr togri îvqàtlànish zàrurligini tushunàdi;
båmîr îvqàt yoki suyukdikni àdåkvàt miqdîrdà ozi mustàqil
yoki hàmshirà, qàrindîshlàri yordàmidà îlàdi;
båmîr kunigà 2 stàkàn suyuqlik ichàdi;
båmîr àdåkvàt yordàm îlàdi;
båmîr nàjàs yoki siydik tutà îlmàsligi ehtimîlidàn xàvîtirlànmàydi;
pàrhåzning dàvîmiyligini mutàxàssis àniqlàydi;
båmîrdà suv bàlànsi måyoridà bolàdi;
båmîrdà yotîq yarà bolmàydi;
båmîr gàvdàsining îgirligi måyordàgidàn 10% îrtiq fàrq
qilmàydi;
båmîrning jismîniy zoriqishi qàbul qilàyotgàn îvqàtigà mîs
kålàdi;
båmîr bir kåchà-kunduzlik ràtsiînining hàmmàsini tànîvul qilàdi;
båmîr ishtàhàsi yaxshi ekànini àytàdi.
Hàmshirà pàrvàrishi. Hàmshirà båmîrning àdåkvàt îvqàtlànishi và
suyuqlik ichishi ehtiyojini qîndirish ishlàrigà àràlàshàr ekàn, u àvvàl
båmîrgà yoki uning qàrindîshlàrigà togri îvqàtlàntirish àsîslàrini
tushuntirishi kåràk. Hàmshirà båmîr tànàsining vàzni måyoridàn kàm
bolgàndà, uning ishtàhàsini yaxshilàshgà hàràkàt qilishi lîzim.
Ishtàhà yaxshi bolishi uchun îvqàtlànàyotgàn vàqtdà tåvàràk-àtrîf
shàrîiti qulày bolishi kåràk. Màlumki, îvqàtlànàyotgàndà îdàm huzur
qilib otirsà, koprîq îvqàt tànîvul qilàdi. Buning uchun:
xînà tîzà, yorug bolishi;
dîim màlum bir vàqtdà ovqatlanish;
båmîr qolini yuvishi và qulày otirib îlishgà imkîn yaràtish
(àgàr îvqàtni ornidà yåydigàn bolsà, uning gàvdàsini kotàrib, Fàulår
vàziyatidà otirishigà yordàm bårish), îvqàt issiq bolishi;
qirgichdàn otkàzilgàn îvqàtni bir-birigà àràlàshtirib yubîrmàslik
(màsàlàn, qirgichdàn otkàzilgàn gosht và kàrtîshkà botqàsini
167
likîpchàgà àlîhidà sîlish), bàzi hîllàrdà qirgichdàn otkàzilgàn tàîmni
suyultirib yoki suyuq qilib bårish.
Båmîr îvqàtlànàyotgànidà yoki suyuqlik ichàyotgànidà u nimàgà
muhtîj bolàyotgànini pàyqàsh kåràk. Bàzàn sut sîlingàn pàkåtni îchib
bårish yoki båmîrning qoli qàltiràyotgàn, yoki nimjîn bolsà, suyuq-
liklàrni ichishi uchun uning tirsàgidàn ushlàb turish, gosht bolàgini
kåsib bårish kåràk bolàdi. Tàîmni ozi mustàqil yåya îlmàydigàn
båmîrni îvqàtlàntirish uchun quyidàgi qîidàlàrgà riîya qilish zàrur:
qàysi tàîmni îldin, qàysi birini kåyin yåyishini båmîrdàn soràsh;
issiq ichimliklàrning qànchàlik issiqligini bilish uchun kàftigà
tîmizib korish;
îgir båmîrlàrgà ichimliklàrni, àyniqsà, issiq bolsà, nàychà îrqàli
ichirish;
suyuqlikni båmîr îgzidà qàttiq luqmà yoq vàqtidà ichirish;
îvqàtni såkin bårish (yutish îsîn bolishi uchun îgizni nàmlàb
îlishni tàvsiya etish, quyuq îvqàtni qîshiqning 2/3 qismigà sîlish,
qîshiqni båmîrning pàstki làbigà tåkkizish, shundà u îgzini îchàdi,
qîshiqni tiligà tåkkizish, îvqàtni chàynàb yutib îlgunchà kutib turish,
quyuq îvqàtdàn bir nåchà qîshiq yågànidàn song ichimlik ichishni
tàvsiya qilish);
îvqàt yåb bolgànidàn song îgzini chàyishni tàvsiya qilish;
båmîr làblàrini sîchiq bilàn àrtish.
Àgàr îgir båmîr suyuqlikni yåtàrli miqsîrdà ozi mustàqil ichà
îlmàsà, hàmshirà:
suyuqlik hàrîràtini båmîrgà yoqqàn dàràjàgà kåltirishi;
båmîrgà îvqàtlànàyotgàn vàqtidà suyuqlikni koprîq ichishini
tàklif etishi;
båmîrdà suv sîlinàdigàn tîzà idish và tîzà piyolà bolishi;
båmîr ozi piyolàgà mustàqil suv quya îlmàsà, ungà quyib bårishi;
àgàr båmîr piyolàdàgi suvni tokib yubîrishdàn xàvfsiràsà, ungà
nàychà îrqàli ichishni tàklif etishi kåràk.
Hàmshirà pàrvàrishigà bàhî bårish. Màqsàdgà erishish uchun pàrvà-
rish nàtijàlàrigà hàr kuni muntàzàm ràvishdà bàhî bårish zàrur. Bu
bàhîlàsh îrqàli båmîr hàr kuni qànchà îvqàt yåyishini, qànchà suyuqlik
ichishini àniqlàsh mumkin.
Båmîr qànchà îvqàt yågànini àniqlàsh îsîn; îdàm tàklif qilingàn
miqdîrning qànchàsini yågàni fîizlàrdà korsàtilàdi. Màsàlàn, shorvà
50%, kàrtîshkà botqàsi 100%, bàliq 0%, kîmpît 100%.
Àgàr båmîr sutkàlik ràtsiîndagi ovqatlarning hàmmàsini yåmàgàn
bolsà, àsîsiy îvqàtlànish vàqtlàri îràsidà qoshimchà tàîmgà muhtîjlik
sezadi. Båmîr qànchà suyuqlik ichgànini àniqlàshdà, fàqàt ichimlik
suv, yåyilgàn måvà và sàbzàvîtlàrning hàjmi hisîbgà îlinàdi (màsàlàn,
200 g îlmà bu 200 g shàrbàtdir). Båmîr yågàn îvqàti và ichgàn
168
suyuqligi miqdîri hàqidà îlingàn màlumît kuzàtuv kundàlik dàftàrigà
àlbàttà yozib qoyilàdi. Båmîrning îvqàtlànish ehtiyoji qànchàlik
qîndirilgànini bilish uchun tànàsining vàzni àniqlànàdi.
Båmîrning fiziîlîgik yozilishgà bolgàn ehtiyojlàri
Dàstlàbki bàhî bårish. Båmîrning fiziîlîgik yozilish ehtiyojini
qîndirishigà subyåktiv bàhî bårishdà:
birinchidàn, ozi bu ishni mustàqil uddàlày îlàdimi, àjràlmàlàr
chiqishini bîshqàrà îlàdimi;
ikkinchidàn, àjràlmàlàr chiqishi jàdàlligini;
uchinchidàn, bu ishlàrning tàbiàtini àniqlàsh zàrur.
Subyåktiv tåkshirishdà, îdàtdà, bu màvzudà gàplàshgàndà, îdàm
ozini nîqulày såzàdi, shuning uchun hàmshirà bundày vàqtdà, ilîji
bîrichà, xushmuîmàlà bolishi kåràk.
Siydik àjràtishning buzilishi (dizuriya) ikki turdà bolishi mumkin:
siydik àjràtishning tåzlàshuvi (pîllàkuriya) và siydik àjràtishning
qiyinlàshuvi (strànguriya). Siydik tutilishi royirîst nàmîyon bolgàndà
(ishuriya) siydikni mustàqil àjràtish imkîni yoqligi sàbàbli, siydik yigilib
qîlishi mumkin. Siydik tutà îlmàslikni siydik àjràtishning buzilishi
qàtîrigà kiritish mumkin.
Sîglîm îdàm kun mîbàynidà 47 màrtà, tundà bir màrtà siydik
àjràtàdi. Hàr sàfàr 200 ml dàn 300 ml gàchà siydik àjràlàdi (sutkàdà
10002000 ml). Kop siyish bàzi fiziîlîgik holatlar sababli (suyuqlikni
kop ichish, sîvqîtish, zoriqib hàyajînlànish nàtijàsidà) bolishi mumkin.
Yoki bungà pàtîlîgik hîlàtlàr (qàndli yoki qàndsiz diàbåt) sàbàb bolàdi.
Siydik àjràtishning qiyinlàshuvi kopinchà àdånîmàsi bîr yoki prîstàtà
båzi ràkigà uchràgàn erkàklàrdà, shuningdåk, îpåràtsiyadàn kåyingi
dàvrlàrdà uchràydi. Bu hîlàt surunkàli yoki otkir tàrzdà kåchishi
mumkin. Qismàn siydik tutilishi surunkàli kåchgàndà, îdàm siydik
chiqàrish uchun bir nåchà minut kuchànishgà màjbur bolàdi. Siydik
îqimi ingichkà, sust bolàdi yoki tîmchilàydi. Båmîr tåz-tåz yozilishgà
bîràdi, låkin yozilà îlmàydi. Bundày hîllàrdà qîvuq tolgàn bolsà
hàm uni boshàtishning ilîji bolmàydi. Båmîrgà tånåz. àzîb båràdi
và qîvuq sîhàsidà kuchli îgriq pàydî bolàdi.
Otkir siydik tutilishi. Bungà îpåràtsiya yoki tugruqdàn kåyin yotgàn
hîlàtdà yozilishgà orgànmàgànlik, bàzàn bågînàlàr îldidà yozilà
îlmàslik sàbàb bolàdi.
Hàr bir îdàmdà ich kålishi tàrtibi ozigà xîs bolàdi: bàzi îdàmlàr
uchun nàjàsning hàr kuni bir màhàl kålishi nîrmàl hisîblànàdi,
bîshqàlàrning esà 23 kundà bir màrtà ichi boshàydi. Ich kåtishi,
qàbziyat yoki siydik tutà îlmàslik ichni boshàtish nîrmàl tàrtibining
buzilishidir.
169
Ich kåtishi kopinchà ichàk, mådà, prîstàtà båzi kàsàlliklàridà
uchràydigàn àlîmàt hisîblànàdi. Entårit, entårîkîlit, shuningdåk, mådà
và mådà îsti båzining såkråt àjràtish funksiyasi buzilgàndà ich kåtàdi.
Bir qànchà yuqumli kàsàlliklàrdà: dizåntåriya, vàbî, tîksik infåksiyalàr
và hîkàzî xàstàliklàrdà tàshxis qoyishdà ich kåtish bålgisining àhàmiyati
kàttà.
Qàbziyat. Nàjàsning ichàkdà 48 sîàtdàn kop vàqt turib qîlishi
qàbziyat hisîblànàdi. Qàbziyatning kålib chiqishigà, àyniqsà, kåksà
båmîrlàrdà, turli funksiînàl îmillàr: îvqàt uchun yångil hàzm bolà-
digàn osimlik klåtchàtkàsi kàm màhsulîtlàr ishlàtish, ichàkning mîtîr
fàîliyati susàyishi (àtînik qàbziyat) yoki àksinchà, yogîn ichàkning
spàstik hîlàti (spàstik qàbziyat) sàbàb bolàdi. Bundàn tàshqàri,
nàjàsning 3/4 qismi suv và 1/4 qismi qàttiq chiqindilàrdàn tàshkil tîpàdi,
shuning uchun hàm suyuqlikni kàm iståmîl qilàdigàn îdàmdà qàbziyat
pàydî bolishi mumkin.
Båmîrning fiziîlîgik yozilish tàrtibi qàndày ekànini àniqlàsh uchun
quyidàgilàrni bilish zàrur:
qîvuqni qànchàlik tåz boshàtàdi;
yozilgàndà hàmshirà bilishi lîzim bolgàn birîr xususiyat
bolàdimi?
ich kålishi istàgi (dåfåkàtsiya) tåz-tåz pàydî bolàdimi?
kunning qàysi vàqtidà ich kålàdi?
ich kålishigà àlîqàdîr birîr xîssà bîrmi?
Màsàlàn, båmîr, îdàtdà, hàr 23 sîàtdà yozilàr edi, u tosàtdàn
hàr 30 minutdà yoziladigàn boldi, bu hàqdà shifîkîrgà àytish kåràk.
Tåz-tåz yozilishgà bîrish siydik chiqàruv yollàri kàsàlligidàn dàlîlàt
båràdi. Suyukdikni kàm ichish nàtijàsidà siydik miqdîri kàmàyishi,
uning ràngi và hidining ozgàrishi oz nàvbàtidà siydik chiqàruv yol-
làridà infåksiya pàydî bolishigà îlib kålishi mumkin.
Îdàm dîimî quruq nàrsà yåb yursà yoki àyollàr jinsiy àzîlàrini,
îràliq và ànusni tîzà tutish muîlàjàlàrini bilmàsà hàm, siydik àjràtishdà
muàmmîlàr kålib chiqàdi.
Siydik tutà îlmàslik qîvuqdàn siydik kålishini nàzîràt qilà îlmàs-
likdir. Bungà bir qànchà îmillàr sàbàb bolàdi:
îrqà miyaning và bîsh miya qîbigi àyrim bolimlàrining shikàst-
lànishi yozilish istàgini såzmày qîlishgà sàbàb bolàdi;
qîvuqdàn chiqish sîhàsi àtrîfidàgi mushàklàrning boshàshgànligi;
bàzi dîrilàrning tàsiri;
hîjàtxînàni qidirib tîpà îlmàslik;
hîjàtxînàgà yåtib bîrishdà pàydî bolàdigàn muàmmîlàr;
båmîr chàqirgàndà hàmshiràning tåz yåtib kålmàsligi và
båpàrvîligi;
siydik chiqàrish yollàri infåksiyasi.
170
Siydik chiqàrish yollàri infåksiyasining àlîmàtlàri quyidàgichà bolishi
mumkin:
siyish vàqtidà îgrish và àchishish;
tåz-tåz siyishgà bîrish istàgi, birîq judà kàm siyish;
siydikning ràngi xirà, toq sàriq và bàzàn hidi qolànsà bolishi;
siydikdà shilliq pàrchàlàri yoki qîn bolishi;
tànà hàrîràtining kotàrilishi.
Bàzi hîllàrdà fiziîlîgik yozilish màxsus tåshik siydik chiqàruvchi
sistîstîmà (qîvuqdàn tåshik îchish), nàjàsni chiqàrish kîlîstîmà (togri
ichàkdàn tåshik îchish) yoli bilàn àmàlgà îshirilàdi. Sistîstîmàgà shifîkîr
kàtåtårni dîimiy qilib kiritib qoyadi, shu kàtåtår îrqàli siydik chiqàdi,
buni båmîr ozi muntàzàm nàzîràt qilib bîràdi. Kîlîstîmàdà esà nàzîràt
qilib bolmàydi, nàjàs qàbul qiluvchi màxsus idishgà tushàdi.
Kîlîstîmà yoki sistîstîmàsi bîr àyrim båmîrlàr yozilishda nàrsàlàrni
ishlàtishdà àsàblàri buzilib, qiynàlàdi.
Båmîrdà pàydî bolàdigàn muàmmîlàr. Båmîrni quyidàgi muàm-
mîlàr tashvishga soladi:
hîjàtxînàgà mustàqil bîrà îlmàslik;
tundà hîjàtxînàgà bîrish;
fiziîlîgik yozilishni nîtogri vàziyatdà àmàlgà îshirish;
siydik yoki àxlàt tutà îlmàslik;
fiziîlîgik yozilish îdàtdàgi tàrtibining buzilishi;
siydik àjràtish yollàridà infåksiya rivîjlànish xàvfi;
îràliq và ànus sîhàsini ozi mustàqil tîzà tutà îlmàslik;
fiziîlîgik yozilishgà tågishli màsàlàlàrni îchiq muhîkàmà qilishni
istàmàslik;
tàshqi kàtåtårning dîimiy turishi;
Fîlåy kàtåtårining dîimiy turishi;
båmîrdà kîlîstîmà yoki sistîstîmà màvjudligi;
nàjàs yoki siydikni tutà îlmày qîlishdàn xàvfsiràsh va h.k.
Hàmshirà pàrvàrishi. Hàmshirà båmîrning fiziîlîgik yozilish
ehtiyojlàrini qîndirishgà àràlàshàr ekàn, oz îldigà qoygàn màqsàd-
làrini àmàlgà îshirishgà hàràkàt qilishi kåràk. Siydik àjràtish yolidà
infåksiya rivîjlànishining îldini îlish uchun:
îràliq sîhàsini oz vàqtidà tozalash, îzîdà tutish;
båmîrgà yoki ungà qàràydigàn îilà àzîlàrigà tàgni togri yu-
vishni (îldindàn îrqàgà) orgàtish;
hîjàtxînà qîgîzini ishlàtàdigàn àyollàrgà hàm qîgîz bilàn îld
tîmîndàn îrqà tîmîngà qàràb àrtishni tàyinlàsh;
båmîrgà suyuqlikni yåtàrli miqdîrdà ichishini eslàtish;
muntàzàm ishlàtilàdigàn siydik kàtåtårini togri, îzîdà tutish;
muntàzàm ishlàtilàdigàn siydik kàtåtåri bîr båmîr îràliq sîhàsini
togri pàrvàrish qilish;
171
xàltàchàni kàtåtår bilàn bîglàydigàn drånàj, xàltàchà và này-
chàning togri jîylàshgànini kuzàtib turish;
drånàj xàltàchàni vàqtidà boshàtish kåràk.
Fàqàt umumiy ehtiyotkîrlik chîràlàrigà riîya qilingàndà infåksiya
rivîjlànishining îldini îlish mumkinligini yanà bir brr eslàtish zàrur.
Båmîr siydik tutà îlmàsà, siydik yigàdigàn idish, kàtåtårdàn fîy-
dàlànish tàvsiya etilàdi; båmîrgà yoki uning îilà àzîlàrigà kàtåtårni
togri ishlàtishni orgàtish kåràk.
Siydik tutà îlmàslikdàn àzîblànàyotgàn àyollàrgà pàmpårsdàn fîy-
dàlànish tàvsiya etilàdi. Àyollàrgà hàm, erkàklàrgà hàm qîvuqni màshq
qildirish dàsturini tàvsiya qilish mumkin. Buning uchun hàr 2 sîàtdà
muntàzà. ràvishdà qîvuq boshàtib turilàdi.
Båmîrdà kîlîstîmà màvjud bolsà, îvqàtlànish tàrtibi và tàbiàtigà
togri riîya qilish kåràk, shundà dåfåkàsiya tàrtibi buzilmàydi. Orindà
yotib qîlgàn båmîrlàrgà tuvàk qoyish uchun ulàr gàvdàsini kotàrib,
yuqîri Fàulår vàziyatigà kåltirilàdi. Àgàr båmîrning àhvîli judà yomîn
bolmàsà, stulgà qoyilgàn tuvàk ustigà otqizilàdi. Erkàk båmîrgà
siydikdîn bårilgàndà hàm u yuqîri Fàulår vàziyatigà kåltirilàdi yoki
krîvàtgà îyoqlàrini îsiltirib otqizilàdi.
Hàmshirà pàrvàrishi nàtijàsigà bàhî bårish. Fiziîlîgik yozilish
ehtiyojini qîndirishdà màqsàdgà erishish uchun pàrvàrish nàtijàlàrigà
hàr kuni muntàzàm ràvishdà bàhî bårib bîrilàdi. Buning uchun hàr
kungi siydik miqdîri, uning ràngi, tiniqligi và båmîr nåchà màrtà
yozilgànligi hisîbgà îlinàdi. Bundàn tàshqàri, båmîrning ichi kålishi
tàrtibi hàm kuzàtilàdi. Båmîr ozining muàmmîlàrini îchiq-îydin
àytgàndà, hàmshiràning yordàmi sàmàràlirîq bolàdi.
Båmîrning hàràkàtlànishgà bolgàn ehtiyoji
Birîr kàsàllik tufàyli båmîr hàràkàti chåklànib qîlgàndà, kopginà
muàmmîlàr kålib chiqàdi.
Dàstlàbki bàhî bårish. Hàràkàt ehtiyojini qîndirish dàràjàsi båmîr
bilàn birgàlikdà bàhîlànàr ekàn, àvvàlî hàràkàtning chågàràlànishi
îdàmning tîbå bolib qîlishigà qànchàlik tàsir qilishi àniqlànàdi. Bittà
yoki bir nåchtà bogim, gàvdàning yarmi, ikkàlà qol, bittà îyoq
(yoki uning qismlàri)dà hàràkàt chågàràlànishi yoki butunlày qimirlàtà
îlmày qîlishi mumkin. Àyni vàqtdà qol-îyoqning hàmmàsi hàràkàt
qilmày qîlishi mumkin.
Hàràkàt buzilishi îqibàtidà kålib chiqqàn tîbålik hîlàti tufàyli båmîr
îdàmlàrgà båmàlîl àràlàshà îlmàydi.
«Yogîch îyoqli», «Qoltiq tàyoq», nîgirînlàr àràvàchàsi, îyoq
yoki qol prîtåzlàri bîrligi båmîr hàràkàtining chågàràlàngànini kor-
sàtàdi.
172
DEZINFEKSIYA VA STERILIZATSIYA
5.1. Shifîxînàdà infåksiya nàzîràti và infåksiyaning îldini
îlish boyichà àsîsiy chîrà-tàdbirlàr
Infåksiya hàqidà tushunchà, yuqish và tàrqàlish yollàri
Infeksiya (lotincha infectio ifloslanish, yuqish degan manoni
anglatadi) bu kasallik tugdiruvchi mikroorganizmlarning organizmga
kirishi bolib, bunda organizm bilan ular orasida murakkab jarayonlar
majmuyi rivojlanadi.
Infeksion jarayon bu malum tashqi muhit sharoitlarida kasallik
qozgatuvchilar tasiriga javoban organizmda yuzaga keladigan fiziologik
himoya va patologik reaksiyalar majmuidir. Biologik nuqtai nazardan
infeksion jarayon parazitizmning oziga xos bir korinishi hisoblanadi
va bunda har xil yashash sharoitiga (muhitiga) ega bolgan ikki organizm
kurashadi.
Yuqumli kasallik bu biologik, kimyoviy, klinik va epidemiologik
tartibdagi ozgarishlar va turli belgilar shaklida yuzaga keladigan infeksion
jarayon rivojlanishining eng oxirgi davridir.
Shuni alohida takidlash zarurki, organizmga mikroorganizmlar
tushganda kasallik rivojlanadi, degan soz emas.
Mikroorganizm va ularning mahsulotlari bilan odam organizmi
hujayralari orasida vujudga keladigan munosabatlar har xil korinish-
larda namoyon boladi. Bu mikrobning xususiyatlari, organizm holati,
tashqi muhit sharoitlari hamda ijtimoiy omillarga bogliq. Bular tasirida
infeksiyaning quyidagi korinishlari shakllanadi:
Manifest (ekzogen) infeksiya bunda kasallik belgilari aniq na-
moyon boladi va klassik korinishiga mos keladi. Infeksiyaning otkir
va surunkali shakllari yaxshi organilgan. Bunda tipik va atipik kecha-
digan infeksiyalar farqlanadi. Manifest infeksiya yengil, orta va ogir
korinishlarda kechishi mumkin. Bu infeksiya kop hollarda ijobiy
yakunlanadi (bemor sogayadi).
Subklinik (uncha bilinmaydigan) infeksiya bu aniq klinik korinishga
ega bolmagan kasallik korinishidir. Bunday vaqtda kasallikni aniqlash
juda qiyin kechadi, bu esa kasallikning uzoq vaqt chozilib ketishiga
sabab boladi. Infeksiyaning bu shakli juda muhim epidemiologik
ahamiyatga ega. Chunki bunda bemor kasallik man-bai sifatida mehnat
qobiliyatini saqlagan holda infeksiya tarqatib yuradi.
V B Î B
173
Inapparant (belgilarsiz) infeksiya kasallikning klinik belgilarsiz
kechadigan shaklidir. Faqat ular kasallikka xos bolgan qoshimcha immu-
nologik (bunda spetsifik antijismlarning oshishi kuzatiladi) va boshqa
laboratoriya tahlillarining ozgarishlari asosidagina aniqlanishi mumkin.
Autoinfeksiya (endogen) organizmning asosiy vazifalarini boshqarib
turgan fiziologik mexanizmlar (immunitet, almashinuv jarayonlari va
b.) ning buzilishi natijasida rivojlanadigan kasallik.
Latent infeksiya uzoq (6 oydan ortiq) davom etadigan yuqumli
kasallik bolib, kopincha ijobiy natija bilan yakunlanadi. Bu kuchsiz
immun javobiga ega bolgan kishilar organizmida uchraydi. Uzoq:
choziladigan kasallikning shakllanishidagi asosiy sabablardan biri
bu mikroorganizmlar ozgaruvchanligidir.
Sust infeksiya organizmga viruslar (virionlar, prionlar) tushishi
natijasida rivojlanadigan yuqumli kasallikdir. Bu infeksiya uzoq (oylar,
yillar) davom etadigan yashirin davrga egaligi, sekin rivojlanib borishi,
toqima va azolarning oziga xos zararlanishi, onkogen tasiri va
kopincha olim bilan tugashi bilan xarakterlanadi.
Infeksiya tashuvchanlik infeksiya tashib yuruvchilar (bakteriya,
parazit, virus tashuvchanlik) soglom bolishlari mumkin (tranzitor
tashuvchanlik). Bunda organizmda kasallik qozgatuvchisining bolishi-
ga qaramay nafaqat kasallik belgilari, balki immunologik ozgarishlar
ham kuzatilmaydi. Yuqumli kasallik yakunida 3 oygacha kasallik
qozgatuvchisining topilishi otkir rekonvalessent deb yuritiladi, 3 oydan
oshsa surunkali deyiladi.
Reinfeksiya mazkur mikrobning organizmga qayta tushishi natijasida
kasallikning yana rivojlanishidir.
Superinfeksiya birlamchi mikrobning organizmda yoqolmasdan
turib qaytalanishidir.
Ichàk infåksiyalàrining yuqish yollàri
Yuqumli kasalliklar infeksiya manbayi boyicha ikkita katta guruhga
bolinadi:
1. Antroponozlar faqat odamlar kasallanadigan kasalliklar. Bu
kasalliklar hayvonlarda uchramaydi. Bularga qorin tifi, difteriya, virusli
gepatitlar va boshqalar kiradi. 2. Zoonozlar odam va hayvonlar
kasallanishi mumkin bolgan kasalliklar. Bularga brutsellyoz, quturish,
kuydirgi va boshqalar kiradi.
Malumki, yuqumli kasalliklar qozgatuvchilari kasal odamlardan
soglom odamlarga turli yollar bilan yuqadi, bu esa kasallik qozga-
tuvchilarining organizmda joylashgan joyiga bogliq. Infeksiyaning
joylashishi va yuqish mexanizmi yuqumli kasalliklarning L.V. Groma-
shevskiy tasnifi boyicha quyidagi guruhlarga bolinadi.
174
49- ràsm. Ichàk infåksiyalàrining yuqish måxànizmi:
À infåksiya yuqtirgàn îrgànizm; B sîglîm îrgànizm;
1 qozgàtuvchining dåfåkàtsiyadà chiqishi; 2 infåksiyani
yuqtiruvchi îmillàr; 3 qozgàtuvchining îgiz îrqàli kirishi.
À
B
2
1
3
I. Ichak infeksiyalari. Bu infeksiyada bemor va kasallik qozga-
tuvchilarini tashib yuruvchilar infeksiya manbai hisoblanadi. Bemor
organizmidan ichak infeksiyalari qozgatuvchilari asosan axlat, qusuq
massalari va siydik bilan ajraladi. Infeksiya tashqi muhitdan organizmga
ifloslangan ovqat yoki ichimlik suvi bilan oshqozon-ichak yollari (fekal-
oral yuqish) orqali tushadi (49- rasm).
Ichak infeksiyalariga ovqat toksikoinfeksiyalari, dizenteriya, salmo-
nellozlar, esherixiozlar, tif-paratif kasalliklari, botulizm, vabo, kopchilik
gelmintozlar va boshqalar kiradi.
II. Nafas yollari infeksiyalari. Kasallik manbai bemor va bakteriya
(virus) tashib yuruvchilar hisoblanadi. Yotalganda, aksirganda va
gaplashganda ogiz va burun boshligida patogen mikroorganizmlar
(bakteriyalar, viruslar) havoga ajralib chiqadi. Soglom odam orga-
nizmiga kasallik qozgatuvchilari tarkibida mikroorganizmlar bolgan
havodan nafas olish natijasida tushadi (50- rasm).
Bu guruhga gripp, paragripp, adenovirusli infeksiya, difteriya,
meningokokk infeksiyasi, chinchechak, ornitoz, mononukleoz va
kopgina boshqa bolalar infeksiyalari kiradi.
III. Qon (transmissiv) infeksiyalari. Kasallik qozgatuvchilari asosan
qon va limfada joylashgan bolib, soglom odamga infeksiya yuqtirib
olgan qon soruvchi hasharotlar bitlar, burgalar, chivinlar va
kanalarning chaqishi orqali tushadi.
175
50- ràsm. Nàfàs yollàri infåksiyalàrining yuqish yollàri:
À infåksiya yuqtirgàn îrgànizm; B sîglîm îrgànizm; 1 nàfàs
yollàridàn qozgàtuvchining chiqishi; 2 qozgàtuvchining tàshqi
muhitdà bolishi; 3 qozgàtuvchining nàfàs bilàn îrgànizmgà tushishi.
À
B
2
1
3
3
Shuni takidlash zarurki, mazkur guruhdagi yuqumli kasalliklar
qozgatuvchilari nafaqat odam organizmida, balki qon soruvchi
hasharotlar organizmida ham parazitlik qilishga moslashgan. Shuning
uchun qon soruvchi hashoratlarni yoqotish va soglom kishilarni
ularning chaqishidan himoya qilish tadbirlari epidemiyaga qarshi muhim
tadbirlardan hisoblanadi. Bu guruh infeksiyalariga qaytalama va toshmali
tiflar, kalamushdan yuqadigan rikketsioz, pappatachi isitmasi,
gemorragik isitmalar kiradi.
IV. Tashqi qoplamlar infeksiyalari. Infeksiya odam organizmiga tir-
nalgan yoki yorilgan tashqi qoplamlar (teri va shilliq pardalar) orqali
tushadi. Bu guruh infeksiyalariga saramas (zararlangan teri va shilliq
pardalar orqali organizmga streptokokk kiradi), qoqshol (yaraga kasallik
qozgatuvchisi bolgan tuproq tushganda rivojlanadi) va boshqalar
misol boladi.
Qator epidemiologik xususiyatlarga asosan alohida guruh sifatida
zoonoz infeksiyalar farq qilinadi. Bular kasal hayvonlardan odamlarga
yuqadigan kasalliklardir (leptospiroz, brusellyoz, tularemiya, olat,
kuydirgi, quturish va boshq.). Biz oquvchilarning mazkur kasalliklarga
tashxis qoyish, ularni davolash va profilaktika tadbirlari bilan tanishishi
osonroq bolishi uchun zoonoz infeksiyalar haqida alohida bolimda
tolaroq malumot berishni lozim topdik.
176
Shifîxînà ichi infåksiyasi hàqidà tushunchà và îldini îlishgà
qàràtilgàn chîrà-tàdbirlàr
BSSTning Yåvrîpà hududiy Byurîsi màlumîtigà korà, båmîr
shifîxînàgà yotgàch yoki shifîkîrgà murîjààt etgànidàn kåyin
àniqlàngàn yoki shu muàssàsàdà ishlàyotgàn dàvridà kålib chiqqàn
infåksiya shifîxînàdàgi infåksiya dåb àtàlàdi.
Bugun dunyodà shifîxînàdàgi infåksiya tàrqàlishining îldini îlish,
tibbiy, ijtimîiy hàmdà iqtisîdiy nuqtài nàzàrdàn sîgliqni sàqlàshdàgi
dîlzàrb muàmmî bolib kålmîkdà. BSST màlumîtigà korà, îxirgi
10 yil ichidà kàsàlxînàdàgi infåksiya tàrqàlish hîllàri birmunchà koprîq
kuzàtilmîkdà.
Shifîxînàdàgi infåksiya bàzi hîlàtlàrdà olimgà hàm sàbàb bolishi
mumkin, bundày bolmàgàn tàqdirdà esà båmîrning stàtsiînàrdà bolish
muddàtini uzàytiràdi, dàvîlànish nàrxini ànchàginà îshiràdi. Îlimlàr
màlumîtigà korà, shifîxînàdàgi infåksiya bilàn kàsàllàngàn båmîrlàr
yil dàvîmidà stàtsiînàrdà dàvîlàngànlàr sînining 10% ni tàshkil qilib,
shulàrdàn 2% gà yaqin båmîr hàyoti olim bilàn tugàydi. Bundày
båmîrlàrni dàvîlàshgà kåtgàn xàràjàt 10 mln. dîllàrni tàshkil etàdi.
Kàsàlxînàdàgi infåksiyaning tàrqàlishigà sàbàb bolàdigàn îmillàr
quyidàgilàrdir:
tåshib, shikàstlàb otkàzilàdigàn yangi tàshxisît và dàvîlîvchi
muîlàjàlàrni qollàsh;
immunitåtni susàytiruvchi dîri vîsitàlàrini (immunîdåpråssànt-
làrni) qollàsh;
mikrîîrgànizmlàrning chidàmli shtàmmlàri pàydî bolishigà sàbàb
boluvchi àntibiîtiklàrni qollàsh.
Bundàn tàshqàri, shifîxînàgà yotqizilgàn kåksà, zàiflàshgàn
båmîrlàr, tuzàlmàydigàn xàstàlik bilàn îgrigàn båmîrlàr sînining
kopàyishi hàm shu îmillàr siràsigà kiràdi. Hîzir hàm îldindàn
màlum bolgàn îmillàr bilàn (dàvîlàsh muàssàsàsining sànitàr
hîlàti, båmîrlàr và xîdimlàrning gigiånik màdàniyati, dåzinfåksiya
và stårilizàtsiya chîràlàrining ijîbiy tàsiri, îshxînà và suv
tàminîtining hîlàti) hisîblàshishgà togri kålàdi. Shifîxînàdàgi
infåksiya tàrqàlishining îldini îlishdà hàmshiràlàr muhim rîl
oynàydi.
Hîzirgi kundà màxsus virus îrttirilgàn immunitåt tànqisligi virusi
(ÎITV) kåltirib chiqàràyotgàn sindrîm epidåmiyasi infåksiya nàzîràti
bilàn shugullànuvchi hàmshiràlàr îldigà, bu và bîshqà infåksiyalàr
tàrqàlishining îldini îlish, izîlyatsiya tizimini ishlàb chiqish màsàlàsini
kondàlàng qilib qoydi. Infåksiya nàzîràti bilàn shugullànuvchi
mutàxàssislàr tîmînidàn biîlîgik suyuqliklàr bilàn ishlàshdà korilàdigàn
umumiy ehtiyot chîràlàri ishlàb chiqilgàn.
177
Infeksiya yuqish yollari
Qaysi kasalliklarda
1. Kontakt yol.
Bevosita.
Bilvosita (oraliqdagi obyekt
orqali): qollardan, buyum-
lardan (kateter, jarrohlik as-
boblari, endoskoplar, orin-
korpa, idish-tovoq orqali),
tomchi, chang zarrachalari
orqali.
2. Havo-tomchi yoli.
3. Transmissiv yol.
Tashuvchi oziq-ovqat, suv,
qon mahsulotlari orqali.
Tirik tashuvchi orqali.
Orttirilgan immuniteti tanqisligi
virusi (OITV-VICh infeksiya, pedi-
kulyoz, gonoreya). Sifilis va jinsiy
yol bilan yuqadigan infeksiyalar.
Jarohat infeksiyasi, ichak infeksiyasi
(dizenteriya, salmonellyoz, qorin
tifi, À va B gepatit), À gepatit va
boshqa parenteral yol bilan yuqadi-
gan gepatitlar, OIV-infeksiya, jaro-
hat infeksiyasi, absess, sepsis, sistit,
pielonefrit va boshqalar.
Meningokokk meningiti, gripp, dif-
teriya, pnevmoniya. Suvchechak,
opka sili, jarohat infeksiyasi.
À gepatit, salmonellyoz.
B gepatit, OIV-infeksiya.
Bezgak, rikketsioz (tif), gemorragik
lixoradka, kana ensefaliti.
Moyli xojayin
(omillari)
Kasallik
qozgatuvchisi
Manba
Yoshi.
Immun holati.
Surunkali kasallik.
Yaxshi ovqatlanmaslik.
Jarrohlik operatsiyasi.
Kuyish.
Antibiotik, steroidlar.
Nur kasalligi.
Endoskoopik aralashuv.
Bakteriya.
Virus.
Zamburug.
Rikketsiya.
Protozoy.
Gelmintlar.
Tirik.
Olik.
Infeksiya kirish
joyi
Infeksiya
tarqalish joyi
Nafas yollari.
Meda-ichak yoli.
Siydik-tanosil yollari.
Teri, shilliq pardalari.
Tomirlar.
Nafas yollari.
Meda-ichak yoli.
Siydik-tanosil yollari.
Teri, shilliq pardalar.
Qon.
Transplantatsiya.
Tomirlar.
Otish yollari
Kontakt: bevosita
bilvosita
tomchi
Transmissiv (tashuvchi
yoki otkazuvchi orqali)
11 Zakirova K.U.
Infåksiya jàràyonidàgi zànjir
Infåksiya (pàtîgån fàktîr) yuqish yollàri
178
Stàtsiînàrdà (shifîxînàdà)gi infåksiya
muàmmîsi
Hàmshiràlàr shifîxînàdàgi infåksiya muàmmîsi kàsàllikning dàvîm
etish muddàtigà, olim korsàtkichi, mîliyaviy xàràjàtlàrning osishigà
tàsiri, bulàr îqibàtidà kålib chiqàdigàn huquqiy muàmmîlàr togrisidà
màlumîtgà egà bolishlàri shàrt. Bundàn tàshqàri, ulàr koprîq
uchràydigàn infåksiyalàr, kång tàrqàlgàn qozgàtuvchilàr, ulàrning
yuqish yollàri, kàsàlxînàdàgi infåksiya rivîjlànishigà sàbàb bolàdigàn
îmillàr xàvfli guruhini àniqlàsh, shifîxînàdàgi infåksiya sînini
kàmàytirish và nàzîràt qilish chîrà-tàdbirlàrini bilishlàri kåràk.
Shifîxînàdàgi infåksiya 36%ni tàshkil qilàdi (ÀQSH dà 5%,
Àngliyadà 35%). Màlumîtlàrgà korà, shifîxînàdàgi infåksiyagà
koprîq jàrrîhlik, urîlîgiya và tugruq bolimidàgi båmîrlàr såzuvchàn
và mîyil bolàdi. Shifîxînàdàgi infåksiya sîni turli stàtsiînàrlàrdà
turlichà bolib, bu hîlàt shifîxînàning quvvàtigà, båmîrlàr hîlàtining
îgir-yångilligigà và ulàrning infåksiyagà mîyilligigà hàm bîgliq. Bå-
mîrlàr bilàn mulîqîtdà bolàdigàn xîdimlàr sîni và muîlàjà bàjà-
rishdà àsåptikà qîidàlàrigà àmàl qilishlàrigà bîgliqdir. Shifîxînàdà
îgir surunkàli kàsàli bolgàn, uzîq vàqt stàtsiînàrdà yotib, shifîkîr-
làr, hàmshiràlàr, làbîrànt, tàlàbàlàr bilàn båvîsità mulîqîtdà bolgàn
båmîrlàrdà yuqumli kàsàlliklàrgà chàlinish xàvfi koprîq bolàdi.
Xîdimlàrning bàktåriîlîgik tàshuvchilik muàmmîsini hàm esdà tutish
kåràk. Bundà burun-hàlqumdàn, siydik yollàri, qin và togri ichàkdàn
qozgàtuvchilàr àjràlishi kàttà rîl oynàydi. Xîdimlàr kopinchà (50
60%) tillà ràng stàfilîkîkk tàshuvchilàri bolib, erkàk tàshuvchilàr
àyollàrdàn 10 màrtà koprîq uchràydi. Stàfilîkîkk dîim îdàm tårisidà
(qol pànjàsidà, qoltiq îstidà, tànà, bîshning sîchli qismidà) jîylàshgàn
bolàdi.
Îlimlàrning fikrichà, bàktåriyalàrning àsîsiy qismi îpåràtsiya xînàsi,
bîglîv xînàlàri hàvîsigà burun-hàlqumdàn emàs, bàlki xîdimlàr tåri-
sidàn tushàdi. Tåkshirish nàtijàsigà korà, kåyingi yillàrdà qoz-
gàtuvchilàr tuzilishidà ànchà ozgàrishlàr kuzàtilgàn. Àvvàllàri tillàràng
stàfilîkîkk àsîsiy qozgàtuvchi dåb hisîblànsà, hîzir gràmmànfiy shàrtli
pàtîgån mikrîîrgànizmlàr àsîsiy hisîblànàdi. Bulàr prîtåy, kok yiring
tàyoqchàsi, klåbsiållàlàr, sitrbàktår và bîshqàlàrdir. Bu mikrîîrgànizmlàr
îzuqà vîsitàlàri bolgàn jîylàrdà (ràkîvinà, vànnà, dîri vîsitàlàri,
màlhàmlàr, fiziîlîgik eritmàlàrdà) kàm yashàb rivîjlànish xususiyatigà
egà. Xîdimlàr qoli fàqàt båmîrlàr bilàn ishlàshdà emàs, bàlki tibbiy
buyumlàr và tîzàlàsh buyumlàri bilàn ishlàshdà hàm iflîslànàdi.
Màlumîtlàrgà korà, gràmmànfiy flîrà kåltirib chiqàrgàn infåksiya
rivîjlànishi xîdimlàr qolidà bolgàn mikrîîrgànizmlàr bilàn bîgliq
bolib, qoshimchà entårîbàktåriyalàrni tàshkil qilàdi.
179
5.2. Dàvîlàsh prîfilàktikà muàssàsàlàridà sànitàriya và
epidåmiyagà qàrshi tàrtib boyichà àsîsiy buyruqlàr
Buyruq ¹530 31/10-05
Epidåmiyaning îldini îlish
B ¹ 173 09/04-94
Shifîxînà infåksiyasining îldini îlish
B ¹ 575 20/12-94
Tibbiy xîdimlàrning funksiînàl
vazifalàri
B ¹ 462 26/12-99
Etil spirtining hàrji
B ¹ 639 18/12-99
Dîri dàrmînlàr hisîbi
B ¹ 527 28/12-01
Nàrkîtik và psixîtrîp dîrilàr hàrji
B ¹ 560 30/10-02
Virusli gåpàtitning îldini îlish
B ¹ 420 09/10-00
SPID kàsàlligining îldini îlish
B ¹ 660 20/09-95
Tåri tànîsil kàsàlligini îldini îlish
B ¹ 491 16/10-93
Sàlmînålliyoz kàsàlligini îldini îlish
B ¹ 275 05/06-94
Otkir yuqumli ichàk kàsàlliklàrini
îldini îlish
B ¹ 293 08/09-96
Qutirish kàsàlligining îldini îlish
B ¹ 160 23/11-03
Tubårkulyoz kàsàlligining îldini îlish
B ¹ 924 15/07-97
Pådikulyozning îldini îlish
B ¹ 858 01/12-88
Måningit kàsàlligining îldini îlish
B ¹ 577 21/12-94
Bogmà kàsàlligining îldini îlish
B ¹ 292 23/06-96
Qîrin tifi kàsàlligining îldini îlish
B ¹ 602 26/05-96
Qizàmiq kàsàlligining îldini îlish
B ¹ 54 27/09-01
Màlyariya kàsàlligining îldini îlish
B ¹ 96 18/02-99
Otà xàvfli kàsàlliklàrning îldini îlish
B ¹ 137 29/05-93
Bir màrîtàbà ishlàtilàdigàn shpris
và siståmàlàrni zàràrsizlàntirish
ÎITV và gåpàtitgà qàrshi chîrà-tàdbirlàr
OITV infeksiyasi profilaktikasi boyicha tadbirlar infeksiya manbaini
zudlik bilan aniqlash, soglom turmush tarzini targib qilish, qon va
uning komponentlarini quyishda OITS infeksiyasini yuqtirmaslikdan
iborat. Barcha davolash-profilaktika muassasalarida faqat bir marta
180
ishlatiladigan tibbiy va laboratoriya asboblaridan foydalanish va
dezinfeksiya qoidalariga qatiy rioya qilish, qon va zardob olish boyicha
muolajalar avtomatik pipetkalarda bajarilishi zarur.
Qon va organizmning boshqa suyuqliklari bilan ishlaganda alohida
ehtiyot choralarini korish lozim. Kop hollarda bunday tadbirlar fartuk
va bir marta ishlatiladigan qolqoplardan foydalanish orqali amalga
oshiriladi. Lekin ayrim muolajalarni bajarishda, masalan,
bronxoskopiyada koz va lablarni himoya qilishga togri keladi, bunda
niqob va maxsus kozoynaklardan foydalaniladi.
Barcha parenteral muolajalar rezina qolqoplarda bajarilishi shart.
Terining zararlangan joylari (tirnalgan, yorilgan, shilingan joylar) yoki
ochiq yaralar leykoplastir bilan yopiladi yoki bunda barmoqqa
kiyiladigan
rezina giloflar ishlatiladi. Qon yoki organizmning boshqa suyuqliklari
sachrash ehtimoli bolgan paytlarda kozoynak va niqoblar taqiladi.
Shuni ham nazarda tutish kerakki, bir marta ishlatiladigan rezina
qolqoplar igna kirishidan himoyalay olmaydi bu tibbiyot xodimi
uchun katta xavf tugdiradi, chunki ignalar va otkir asboblardan
jarohatlanish juda kop uchraydi. Bundan tashqari xodim umumiy va
texnik tayyorgarlik konikmalariga ega bolgan taqdirdagina kasallik
yuqtirib olish xavfi kamayishi mumkin.
Qol va badanning boshqa qismlari qon yoki boshqa ajratmalar
bilan ifloslanganda quyidagi amallar asosida tozalanishi zarur: 1. Teri
sovunlab yuviladi, xloraminning l% li eritmasi bilan artiladi. 2. Koz
yaxshilab suv bilan, songra esa 1:10000 nisbatda tayyorlangan kaliy
permanganat eritmasi bilan yuviladi. 3. Ogiz suv bilan yaxshilab yuvi-
ladi, songra kaliy permanganat eritmasi yoki 70% li spirt bilan chayib
tashlanadi. 4. Teri zararlanganda (kesilganda, igna sanchilganda) shu
joy qattiq bosib qon chiqariladi, songra 5% li yod bilan tozalanadi. 5.
Ish kunining oxirida ish stoli yoki boshqa yuzalar ifloslangan taqdirda
zudlik bilan 3% li xloramin yoki vodorod peroksidning 6% li eritmasida
hollangan latta bilan artiladi. OITS virusi qaynatilganda tezda
faolsizlansada, klinik amaliyotda avtoklavlash zarur hisoblanadi.
OITS markazidagi vrach epidemiolog tomonidan epidemiologik
tekshiruv otkaziladi. OITV ni yuqtirganlar bilan jinsiy aloqada bolgan
kishilar OITV-infeksiyaga tekshirilishlari shart. OITV ni yuqtirganlar
va OITS bilan kasallanganlar oilasida shaxsiy buyumlar qatiy ajratiladi
(shprislar, ignalar, ustara, tish chotkalari, qaychi va b.) va bu buyumlar
shu zahotiyoq 3% li xloramin eritmasida 60 minut davomida zarar-
sizlantiriladi.
Umuman olganda, OITS bilan kasallanganlarni parvarish qilish
boshqa bemorlarni parvarish qilishdan deyarli farq qilmaydi. Bemorga
kopincha ogiz boshligi zararlanishi tufayli stomatologik yordam zarur.
Bemorni yuvintirish va toza choyshablardan foydalanish lozim. Bemor,
181
ayniqsa ogir holatlarda doimiy parvarish va yordamga muhtojdir. Har
kuni maxsus kiyimlar kiyib yurishga hojat bolmaydi.
Umuman aytganda, bemorni atrofidagilardan izolatsiya qilishning
hojati yoq. Sil yoki solmonelloz kabi qoshimcha kasalliklar bolganda
bemorni alohida yotqizish zarur.
Vaksinalar yaratish imkoniyatlari. OITS ga qarshi immunizatsiya
qilish alohida qiyinchiliklardan iborat. OITV juda ozgaruvchan virus
hisoblanadi. Bundan tashqari, vaksinani adekvat baholash qiyin, chunki
odamdan tashqari OITS ga xos bolgan belgilarni qozgatish mumkin
bolgan biror jonzot yoq. Shunday qiyinchiliklarga qaramasdan OITS
ga qarshi vaksinalar yaratilmoqda va sinovdan otkazish jarayonlari
davom etmoqda.
Suv taminoti va ovqatlanish boyicha nazorat zarur. Pashshalarni
yoqotish va shaxsiy gigiyenaga rioya qilish muhimdir. Parenteral yuqish
mexanizmiga ega bolgan virusli gepatitlar profilaktikasi uchun donorlar
puxta kuzatuvdan otkaziladi va tekshiriladi (ayniqsa doimiy donorlar).
B, D, C virusli gepatitlar bilan ogrib tuzalganlar donor bolishi mumkin
emas. Gemotransfuziyalarni cheklash katta ahamiyatga egadir. Ular
faqat izchil korsatmalar asosidagina otkazilishi mumkin. Jarrohlar va
boshqa tibbiy xodimlar (suniy buyrak bolimlari, gepatit bilan ogrigan
bemorlar bolimlari xodimlari, laborantlar) bemorlar qoni bilan zarar-
lanmaslikning barcha choralarini korishlari zarur. Parenteral muola-
jalarda ishlatiladigan barcha asboblar hamda ignalarni puxta sterillash
alohida ahamiyat kasb etadi.
Bemorlar albatta izolatsiya qilinadi va shifoxonaga yotqiziladi. Oxirgi
bemor izolatsiya qilinib, dezinfeksiya ishlari otkazilgandan keyin kamida
bir oy davomida ochoqda tadbirlar va kuzatuvlar otkaziladi. B gepatit
bilan kasallanganlar shifoxonadan chiqarilgandan 3, 6, 9 va 12 oydan
keyin yuqumli kasalliklar kasalxonasida tekshiruvdan otib turadilar.
Spetsifik profilaktika uchun B gepatitga qarshi vaksinatsiya profilaktik
emlashlar taqvimiga kiritilgan. B gepatitga qarshi vaksina gen injeneriyasi
usulida olinadi. «Engerix B» (Belgiya), «Recombivax B», «HB-vax
11» (AQSH), «Kombitex LTD» (Rossiya) gen injeneriyasi vaksinalari
malum va ijobiy natijalar bermoqda. Sust immunizatsiya maqsadida
HBs ga antijism yuboriladi. Bu maqsadda giperimmunoglobulin B
(IgHB) qollaniladi. Bu gepatit B bilan kasallangandan keyin plazmadan
olingan preparat bolib, HBs ga qaraganda yuqori (1:100000 va undan
ham yuqori) titrdagi antijismga ega. Preparat mushak orasiga kattalarga
35 ml, yangi tugilgan chaqaloqlarga 0,5 ml yuboriladi. Bu preparat
kasallik yuqtirish xavfi yuqori bolganda profilaktika maqsadida
qollaniladi. Odatda vaksina bilan birga (faol-sust immunlash) ishlatiladi.
Bu vaqtda vaksina va immunoglobulin tananing turli sohalariga
yuboriladi.
182
Zararsizlantirish
Profilaktik
(oldini oluvchi)
ochoqli
kundalik
yakuniy
batsilla
tashuvchi
bemor
likopchalar,
qoshiqlar,
eshik
ushlagichlari,
hojatxona
bemor shifoxonaga
yotguncha kop
marotaba otkaziladi
bir marotaba
otkaziladi
gospitalizatsiya
(shifoxonaga
yotqizish)
shifoxonaning
somatik bolimi
ambulator
davolash
muassasasi
51- rasm.
5.3. Dezinfeksiya qilish turlari va usullari
Dezinfeksiya yoki zararsizlantirish patogen mikroblarni yoqotish
maqsadida olib boriladi.
Jarohat yuzasi, qon yoki inyeksion preparatlar bilan aloqador
bolmagan barcha bayumlar dezinfeksiya qilinadi.
Yiringli va yuqumli kasalliklarga chalingan bemorlarni operatsiya
qilish uchun qollaniladigan jarrohlik asboblari sterilizatsiyadan oldin
yuviladi, song zararsizlantiriladi (1- jadval).
Zararsizlantirish turlari 51- rasmda korsatilgan.
Zararsizlantiruvchi eritmalarni tayyorlash
Davolash-profilaktika muassasalarida kimyoviy vositalardan tayyor-
langan zararsizlantiruvchi kukun va tabletka korinishidagi kuchli va
ishchi eritmalarni qollash keng tarqalgan. Zararsizlantiruvchi vositalar
maxsus shamollatgich ornatilgan alohida xonalarda tayyorlanishi lozim.
Tarkibida xlor elementi bolgan zararsizlantiruvchi eritmalarni
tayyorlashdan oldin maxsus xalat, respirator, qalpoqcha, qolqoplar
kiyilishi zarur.
183
1- jadval
Tibbiyot asboblari va jihozlarni zararsizlantirish tartibi
Zararsizlantirish
tarttibi
Buyumlar
Zararsizlanti-
ruvchi
mahsulot
Eritma
(f./his.)
Mud-
dati
Zararsizlan-
tirish usullari
1. Metall shpa-
tellar
Vodorod pe-
roksid
3%li
80 daq
Eritmaga (so-
linib) botirib,
song suvda
yuviladi
2. Plastmassa
va rezinali as-
boblar, tibbiy
termometr
Xloramin,
vodorod
peroksid,
dezakson-1
0,5% li
3,0% li
0,1%li
30 daq
80 daq
Eritmaga (so-
linadi) botiri-
ladi
3. Huqna uchun
uchliklar
(plastmassali)
Xloramin,
vodorod pe-
roksid, uch
tarkibli eritma
1,0% li
3,0% li
30 daq
45 daq
//
4. Soch olish
asbobi
Qismlarga
ajratib spirtga
solinadi
70% li
15 daq Ikki marta
5. Tirnoq va
soqol olish
uchun asboblar
Uch tarkibli
eritma
45 daq
Eritmaga (so-
linadi) botiri-
ladi
6. Qol yuvish
uchun chotka,
mochalkalar
Avtoklavlash
0,5 atm.
bosimda 20 daq
//
7. Bemor tek-
shirilganda
kiyadigan
kleyonka fartuk
Xloramin,
sulfoxloratin,
vodorod
peroksid,
1,0% li
0,2% li
0,3% li
20 daq Ikki marta
artiladi
8. Bino ichida-
gi jihozlar
Xloramin, tin-
dirilgan, xlorli
ohak eritmasi
1,0% li
0,5% li
20
daq
Ikki marta
artiladi
9. Idishlar
Xloramin,
sulfoxloratin,
dixlor-1,
0,5% li
0,1% li
1,0% li
30 daq
Eritmaga (so-
linadi) botiri-
ladi
10. Rezina
gilamlar
Tarkibida
0,5%li yu-
vuvchi vosita
bolgan vodo-
rod peroksidi
3,0% li
30 daq Eritmada
chayiladi
184
11. Orin-korpa
oqliqlari
Paraformalinli
moslamada
zararsizlan-
tiriladi
12. Tibbiy
asboblar
apparatlar,
jihozlar va
boshqalar
Xloramin, tin-
dirilgan xlorli
ohak eritmasi,
sulfoxloratin,
vodorod pe-
roksid
1,0% li
0,5% li
0,2% li
3,0% li
30 daq Ikki marta
artiladi
13. Rezinali
isitgichlar va
muz xaltacha-
lari
Xloramin
1,0% li
30 daq
Ikki marta
artiladi song
suvda yuviladi
14. Tuvaklar va
siydikdonlar
Tindirilgan
xlorli ohak
eritmasi,
xloramin
0,5% li
1,0% li 60 daq
Qollangandan
song zararsiz-
lantiruvchi
eritmaga boti-
riladi
15. Vannalar
Yuvuvchi
zararsizlan-
tiruvchi
vositalar
5 daq
Hollangan
salfetka bilan
artiladi
16. Yigishtirish
anjomlari
Tindirilgan
xlorli ohak
eritmasi,
xloramin,
kalsiy
gipoxlorid
0,5%li
1,0%li
0,5%Ii
60 daq Yuviladi va
quritiladi
Davomi
Zararsizlantiruvchi moddalar
togrisida malumot
Zararsizlantiruvchi vositalar bilan ishlashda koriladigan ehtiyot
choralari:
1. Zararsizlantiruvchi vositalarning zaxirasi umumiy foydalanila-
diganidan alohida, quruq va salqin, qorongi joyda qopqoqli idishlarda
saqlanadi. Zararsizlantiruvchi eritma idishlarida ularning konsentrat-
siyasi yozma ravishda belgilanishi shart. Davolash-profilaktika muas-
sasalarida zararsizlantiruvchi vositalar qulflangan holda saqlanadi. Bolalar
va begona kishilarning tegishi taqiqlanadi, dori-darmonlardan alohida
saqlanadi.
185
Kam foizli
eritma
1 litr hisobida
5 litr hisobida
10 litr hisobida
0,5% li
1% li
2% li
3% li
5% li
5,0 xloramin
10,0 xloramin
20,0 xloramin
30,0 xloramin
50,0 xloramin
25,0 xloramin
50,0 xloramin
100,0 xloramin
150,0 xloramin
250,0 xloramin
50 xloramin
100,0 xloramin
200,0 xloramin
300,0 xloramin
500,0 xloramin
2. Bemorlar va xodimlar uchun moljallangan tibbiy anjomlarni
sterilizatsiya qilishdan oldin kimyoviy moddalar yordamida tozalan-
ganda, ularning ehtiyot xavfsizligi belgilangan qoidalarga rioya qilish
orqali kafolatlanadi.
3. Zararsizlantiruvchi moddalar bilan ishlash uchun 18 yoshga
tolgan, ish jarayoni, majburiyatlari, texnika xavfsizligi va kimyoviy
moddalar bilan ishlash qoidalari bilan tanish bolgan shaxslar qabul
qilinadi.
4. Zararsizlantiruvchi moddalarni tayyorlash, idishlarga quyish ishlari
alohida ventilatsiya uskunasi bilan jihozlangan xonada otkaziladi.
5. Zararsizlantiruvchi eritma tayyorlashda qolga rezina qolqop
kiyiladi. Yuzga niqob yoki universal respirator (RU-60) tutilib, fartuk
taqiladi. Ish tugagach, qollar yuvilib, krem surtiladi.
Zararsizlantiruvchi moddalar bilan zaharlanganda
birinchi yordam
1. Ish tartibi buzilganda, avariya hollarida, texnika xavfsizligiga
rioya qilinmaganda xodimlarda zaharlanish hollari roy berishi
mumkin.
2. Barcha zararsizlantiruvchi kimyoviy moddalar bilan zaharlan-
ganda teri shilliq qavatlari va nafas yollarining tasirlanishi roy beradi.
3. Himoyalanmagan teriga zararsizlantiruvchi vosita tekkanda birinchi
navbatda zararlangan joy oqar suvda yuviladi.
4. Nafas yoli orqali zaharlarganda tezda ochiq havoga yoki yaxshi
shamollatilgan xonaga chiqish, ogiz-halqumni va burunni suv bilan
chayish zarur.
5. Zararsizlantiruvchi moddalar kozga tushganda tezda oqar suv
bilan bir necha daqiqa davomida yuvish, albutsit tomizish, oftalmo-
logga murojaat qilish lozim.
Zararsizlantiruvchi eritmalarni tayyorlash
2- jadval
Xloramin eritmasi
186
Kam foizli
eritma
10% li tindirilgan
xlorli ohak eritmasi
Suv
Tayyor eritma
0,5% li
1% li
2% li
3% li
5% li
3% li
5% li
50 ml
100 ml
200 ml
300 ml
500 ml
3 litr
5 litr
950 ml
900 ml
800 ml
700 ml
500 ml
7 litr
5 litr
1 litr
1 litr
1 litr
1 litr
1 litr
10 litr
10 litr
Foiz
30% li
peregidrol
Yuvuvchi
vosita
Suv miqdori
3% li vodorod peroksid
va yuvuvchi eritma
100 ml
5 g
895 ml
6% li vodorod peroksid
va yuvuvchi eritma
200 ml
5 g
795 ml
Kam foizli eritma
Kalsiy gipoxlorid
Suv
Tayyor eritma
0,5% li
1% li
2% li
3% li
5% li
3% li
5% li
50 ml
100 ml
200 ml
300 ml
500 ml
3 litr
5 litr
950 ml
900 ml
800 ml
700 ml
500 ml
7 litr
5 litr
1 litr
1 litr
1 litr
1 litr
1 litr
10 litr
10 litr
3- jadval
10% li tindirilgan xlorli ohak eritmasidan boshqa ishchi
eritmalarni tayyorlash
10% li tindirilgan xlorli ohak eritmasi 10 kun yaroqli, ishchi eritmalari
ishlatish uchun 24 soat yaroqli hisoblanadi.
4- jadval
Vodorod peroksid va 0,5% li yuvuvchi eritma tayyorlash
5- jadval
Kalsiy gipoxloridning ishchi eritmalarini tayyorlash
187
a
d
b
e
52- rasm. Qolni yuvish.
Katta tozalash tadbirlarini otkazishda zararsizlantiruvchi eritmalar
almashtirilib ishlatiladi. Kop ishlatiladigan shpris va asboblarni kalsiy
gipoxlorid eritmasida zararsizlantirilmaydi, chunki ular tez ishdan chi-
qadi. Meyorda 1 m
2
joyga 200 ml zararsizlantiruvchi eritma ishlatiladi.
Qolni yuvish
Hamshiralardan har bir muolajadan oldin va keyin qollarini yuvish
va parvarishlash talab qilinadi (52- rasm, a, b, d, e).
1. Jomrakni ochib suv harorati va oqimi tartibga solinadi.
2. Tirsaklarning chap, ong, pastki qismi sovun bilan yuviladi va
chayiladi.
3. Sovun bilan avval chap, song ong qol barmoqlari va oraliqlari
yuviladi, suv bilan chayiladi.
4. Avval chap, song ong qol tirnoqlar yuzasi sovun bilan yuviladi.
5. Barmoqlar tegmagan holda jomrak yopiladi.
6. Avval chap, song ong qol quritiladi (iloji bolsa qogoz
salfetkalardan foydalanilgani maqul).
7. Steril maydonda ishlash uchun qolni yuvishdan tashqari
zararsizlantirish ham lozim. Qolni zararsizlantirishning turli usullari
mavjud. Shulardan biri chumoli kislota yordamida zararsizlantirishdir.
Qolni chumoli kislota yordamida zararsizlantirish.
1. Qollar sovun bilan oqar suvda yuviladi.
2. Steril salfetka bilan quritiladi.
3. Qollar chumoli kislota solingan togorada bir daqiqadan yuviladi,
song steril salfetka bilan quritiladi; avval bir qol, song ikkinchi qolni
barmoqlardan boshlab tirsakkacha salfetka bilan quritiladi.
188
Zararsizlantiruvchi eritma
va foiz miqdori
Zararsizlantirish
0,5% li xloramin, kalsiy
gipoxlorid va xlorli ohak
eritmasi
Qol yuvish uchun
1% li xloramin, kalsiy
gipoxlorid va xlorli ohak
eritmasi
Steril pinset saqlash uchun kundalik
tozalashda anjomlarni artish uchun
3% li xloramin, kalsiy gipo-
xlorid va xlorli ohak erit-
masi
Qon tekkan jihozlarni artish uchun
(2 marta). Katta tozalash ishlarini olib
borishda, kop ishlatiladigan shprislami
zararsizlantirishda
5% li xloramin, kalsiy
gipoxlorid va xlorli ohak
eritmasi
Bir marotaba ishlatiladigan shpris va sis-
temalarni zararsizlantirish uchun
6% li vodorod peroksid va
0,5% li sodali suv
Katta tozalash uchun
1% li xlorli ohak, 0,5% li
kalsiy gipoxlorid eritmalari
Devor, qattiq anjomlar va pol yuvish
uchun
5.4. Muîlàjà xînàsidà àsåptikà và àntisåptikà
qîidàlàri
Muîlàjà xînàsidà tibbiyot hàmshiràsi àsåptikà và àntisåptikà qîi-
dàlàrigà riîya qilishi zàrur. Quyidàgi jàdvàldà zàràrsizlàntiruvchi erit-
màlàrni tàyyorlàsh và îlib bîrilàdigàn zàràrsizlàntirish ishlàri hàqidà
màlumîtlàr bårilgàn.
5.5. Stårilizàtsiya qilish usullàri và turlàri
Sterilizatsiya usullari
Bug bilan sterilizatsiya qilish. Qaynoq suv bugi issiqlik otkazish
qobiliyatiga ega. U qaynoq havoga nisbatan issiqlik darajasi yuqori
bolgani uchun sterilizatsiya qilinayotgan jismga issiqlikni tez yetkazadi.
Shuningdek, bug oqsillarni gidratatsiya, koagulatsiya va gidrolizga
uchratib, togridan-togri sterilizatsiya qiluvchi omil hisoblanadi. Bug
bilan sterillash avtoklavda bajariladi.
Quruq issiqlik bilan sterilizatsiya qilish sterilizatsiya qilinadigan
muhitni qizdirishga asoslangan bolib, unda sterilizatsiya qilinayotgan
jismlardagi harorat 170200°C ga yetishi kerak. Qizdirilgan havo oqimi
maxsus klapan orqali sterilizatorning quyi qismidan yuqoriga chiqadi.
189
Nur bilan sterilizatsiya qilish. Bu usul katta energetik kuchga ega
bolib, sterilizatsiya kuchi materiallarning har xil chuqurligigacha yetib
boradi. Amaliyotda β va γ- nurlanish qollaniladi.
Ultratovush bilan sterillash. Bu usulda sierilizatorlar kuchsiz
antiseptik (0,05% li xlorgeksidin biglukonatning suvli eritmasi) bilan
toldiriladi va ultratovush tolqinlari tasirida jarrohlik asboblarini, kichik
plastmassa buyumlarini, yoki jarroh barmoqlarini dezinfeksiya qilinadi.
Kimyoviy sterilizatsiya deb, etilen oksid hamda kuchli antiseptiklar
(0,2% li paraatsetat kislota eritmasi, 6% li vodorod peroksid eritmasi,
0,1 li tergitsid, 0,5% li spirtli gibitan, saydeks, uchlamchi eritma va
boshqalar)ni qollashga aytiladi. Sovuq sterilizatsiyada oqsillar
koagulatsiyasi 45°C dan 60°C gacha bolgan harorat atrofida bajariladi.
Amaliyotda hajmi 23 litrli portativ gaz sterilizatorlari keng
foydalaniladi.
Programmali boshqaruv sterilizatorida 7501000 mg/1 etilen
oksididan 55°C da foydalaniladi. Bu holda etilen oksidi uchib ketmaydi.
Gazli sterilizator uchun katta xona kerak emas, faqat xona ventilatsiyasi
yaxshi yolga qoyilgan bolishi kerak. Bu usul bilan avtoklavda yoki
havo sterilizatorida kateterlar, xirurgik qolqoplar, tomir protezlari,
endoskoplar, respirator va suniy qon aylanish apparatlari sterilizatsiya
qilinadi.
Sterilizatsiya sifatini tekshirish
Sterilizatsiya qilinishi kerak bolgan buyumlar maxsus oralgan bolib,
sterillash indikatori korinishi ozgargan bolsagina sterillangan
hisoblanadi. Havo va bug sterilizatorlari maksimal termometrlar va
kimyoviy test-indikatorlar yordamida nazorat qilinadi. Sterilizatorlarning
ish korsatkichlari sifati kimyoviy test indikatorlar (rangli, agregat holati)
bilan tekshiriladi. Rangli termoindikator, TIK-6 gidroxinon havo
sterilizatorlari ishining korsatkichi bolib hisoblanadi. Qogozga
tushirilgan och zangori rangli TTK-6 markali termoindikator 175180°C
da toq qongir rangga kiradi. 0,3 g miqdordagi gidroxinon shisha
flakonlarga solinadi. 170175°C haroratda sargish qongir rangdagi
kukun erib qora tusga kiradi.
Bug steniizatorlari esa har kuni mochevina va fuksinli benzoat
kislota test indikatori yordamida nazorat qilib turiladi. Oq kukunli
mochevina 132°C haroratda, 2 atm. bosimida erib shu rangli eritmani
hosil qiladi. Bikslarga 0,3 g mochevina flakonlarga quyiladi. 120°C
haroratda 1 atm bosimida fuksin benzoat kislota yordamida sterili-
zatsiya nazorati otkaziladi. Ular shisha flakonlarga solinib, steri-
lizatsiyadan oldin bikslarga qoyiladi. Harorat yetarli bolganda fuksin
erib, benzoat kislota bilan qizil rang hosil qiladi.
190
Avvalda testindikator sifatida qollanilgan kukun holidagi oltingugurt,
antipirin, piramidonlar (110120°C da eriydi) hozirgi kunda kam
ishlatiladi. Shuningdek, Mikulich sinovi ham sterilizatsiya nazoratining
bir turi bolib, hozir qollanilmasada tarixiy ahamiyatga ega. Etilen
oksidi bilan sterilizatsiya qilinganda test indikator sifatida etilen bilan
glitserin eritmasi va litiy bromid, bromkreazol purpuri bilan etanol
eritmasi qollaniladi. Sterilizatsiya sifatini har kuni tekshirishdan tashqari
tanlash yoli bilan har 610 kunda sterilizatsiya qilingan materiallar
bakteriologik tahlildan ham otkazilishi zarur. Bakteriologik nazorat
ota aniq bolib, uning kamchiligi javobining uzoq vaqtdan song malum
bolishi va bajarilishining qiyinligidir.
Shpris va ignalarni zararsizlantirishga tayyorlash
Sterilizatsiyadan oldin barcha buyumlar, shpris va ignalar tozalov-
dan otishi lozim, bu oqsil, yog va mexanik ifloslanish, shuningdek,
dori preparatlarini bartaraf qilish maqsadida bajariladi.
Sterillashdan oldingi tozalov yetti bosqichdan iborat:
I. Inyeksiyadan song shpris va igna darhol 3% li xloramin erit-
masida yuviladi (eritma shprisga tortib ignalar orqali chiqariladi), song
qismlarga ajratilgan holda 3% li xloramin eritmasiga 60 daqiqa maxsus
idishga solib qoyiladi.
Kop hamda bir marotaba qollaniladigan asboblar ham bu bos-
qichda tozalovdan otishi lozim (song bir marotaba qollaniladigan
shprislar yoqotiladi).
II. Shpris va ignalar 1 daqiqa ichida oqar suy ostida yuviladi (igna
porshen bosimi ostida yuviladi). Uchinchi bosqichni bajarishdan oldin
yuvuvchi vositali eritma tayyorlanadi.
III. Shpris va ignalar qismlarga ajratilgan holda iliq yuvuvchi vosita
eritmasiga batamom 15 daqiqa boktiriladi (bu eritmada ignalar mand-
ren, shpris asosi esa tampon yordamida yuviladi).
«Biolot» yuvuvchi vositasidan tayyodangan eritma qizarib qolgan
bolsa, u ishlatilmaydi, chunki tozalash natijasi qoniqarsiz hisoblanadi.
«Biolot» yuvuvchi vosita eritmasi bir marotaba ishlatiladi.
Vodorod peroksidi va sintetik vositalardan tashkil topgan yuvuvchi
eritmaning rangi ozgarmagan bolsa, uni tayyorlangan vaqtidan bir
kecha-kunduz mobaynida 6 marotabagacha isitib ishlatish mumkin
(vodorod peroksidining ogirlik miqdori deyarli ozgarmaydi).
Yuvuvchi vosita shpris va ignalarni solish vaqtidagina isitiladi.
«Biolot» kukunidan tayyorlangan eritma haroratini 4045°C gacha
yetkazish kerak, chunki xona haroratida biologik aktiv moddalar
(fermentlar) juda sekinlik bilan ajraladi, yuqori haroratda esa parcha-
lanadi.
191
a
b
d
e
f
g
h
i
53- rasm. Shpris va
ignalarni zararsiz-
lantirishga tayyorlash.
IV. Shpris va ignalar yuvuvchi vositaga 15 daqiqa boktirilgandan
song porshen va shpris asosi shu eritmada yuviladi, ignalar mandren
bilan tozalanadi.
V. Shpris va ignalarga yuvuvchi eritmada mexanik ishlov berilgandan
song, ular birinchi bosqichdagidek sovuq oqar suvda yuviladi. Bu
bosqichning muddati eritmaning tarkibiga bogliq. «Biolot» eritmasi
qollanganda yuvish muddati 3 daqiqa, «Progress»da esa 56 daqiqa.
Azopiram eritmasi bilan asboblarning ichki yuzasi artiladi yoki ularga
bir necha tomchi reaktiv tomiziladi, shprislarga esa eritma quyilib
porshen bilan itariladi. Agar reaktiv tomizilgan maydonda qon izlari
bolsa, 1 daqiqada avval siyoh rang, song pushti rang hosil boladi. 1
daqiqadan song hosil bolgan boyalish hisobga olinmaydi. Azopiram
gemoglobin, osimlik qoldiqlari, xloramin, xlorli ohak, yuvuvchi kukun,
zang va kislota bor-yoqligini aniqlaydi.
VI. Shpris va ignalar distillangan suv quyilgan maxsus idish yoki
vannada 1 daqiqa mobaynida suv tarkibida boladigan tuz chokma-
laridan tozalanadi (zararsizlantirilganda tuz chokmalari shpris devo-
riga, porshenga otiradi va igna shpris otkazuvchanligini buzadi).
VII. Porshen va shpris asoslari zararsizlantiruvchi elektr qaynatgich
torida, ignalar esa havo quritgichda 85°C haroratda bosim ostida
quritiladi. Sterilizatsiyadan oldingi tozalovdan song quruq shpris va
ignalarni sterilizatsiya uchun taxlanadi (53- rasm, a, b, d, e, f, g, h, i).
192
Qizdirish jarayonida shisha va metallning kengayish darajasi turlicha
boladi, metall shishaga qaraganda katta darajada kengayadi, shuning
uchun shprisni qismlarga ajratilgan holda qaynatish lozim. Eng qulay
taxlov turi kraft-paketlar bolib, ular pergament qogozdan qilingan,
suv otkazmaslik xususiyatiga ega. Paketda shprislar hajmi va sterilizat-
siya qilingan vaqti korsatiladi. Unda shpris asosi, porshen hamda ik-
kita igna taxlanadi. Ayrim hollarda ignalar alohida paketlarga taxla-
nadi. Paketning bosh qismi ikki marta buklanib, song yelimlanadi.
Ochiq idishga taxlash nisbatan qulay hisoblanadi. Bu usul kam
miqdordagi shprislarni sterilizatsiya qilish uchun qollaniladi (muolaja
xonasi uchun). Shprisning asoslari va porshenlari emal lotokka solinadi,
ignalar esa qopqoqsiz kichik idishlarga taxlanadi.
Taxlovning yana bir usuli bu ikki qavatli boz mato bolib, ular
bugli sterilizatorda zararsizlantiriladi. Yumshoq taxlov uchun kleyonka
yoki 2 qavatli zich matodan foydalanilmaydi, chunki kleyonka va zich
matoning ichki qatlamlarida shpris va ignalar zararsizlanmaydi.
Zararsizlantirishdan oldingi tozalovga yuborilgan asboblar avtoklavlarda
(bug bosimi ostida) uzun yassi zararsizlantiruvchi idishlarga solinadi.
Havo zararsizlantirgichida zararsizlantirish uchun qaynatgich to-
rida joylashtirilgan metall asboblar kraft qogoziga solinadi. Sovuq
usulda zararsizlantiriladigan metall asboblar 6% li vodorod peroksidi
eritmasi, «pervomur» yoki «Dezakson-1» toldirilgan idishga (shisha,
metall, emal) solinadi.
Zararsizlantirishdan oldingi tozalovda asboblardagi qon
qoldigini Iskandarov usuli bilan aniqlash
Yangi tekshirish usulining oldingi ananaviy usullardan (azopiram,
amidopirin) farqi shundaki, u tibbiyot asboblarini oqsil moddasi bilan
ifloslanganligini togridan-togri korsatib, qon qoldiqlarini aniqlashda
amidopirin va azopiram usullaridan birmuncha ustunlikka ega. Yangi
usul qon qoldigidan tashqari, «B» virusli gepatit va OITS kasalligining
tarqalishiga xavf soluvchi plazma hamda zardobni aniqlashda ham
muhim epidemiologik ahamiyatga ega. Bu usuldan tibbiyot asboblarini
sifatsiz tozalash natijasida qolgan yashirin qon qoldiqlarini aniqlashda
foydalaniladi. Jarohat yuzasiga tekkan tibbiyot asboblari alohida
zararsizlantirilishi lozim. Davolash profilaktika muassasalarida zararsiz-
lantirishdan oldingi tozalov sifati ozaro nazorat qilinadi. Sanitariya-
epidemiologik va dezinfeksion tashkilotlar zararsizlantirishdan oldingi
tozalovning sifati ustidan har 3 oyda bir marta nazorat otkazib turadi.
Tibbiyot asboblarini zararsizlantirishdan oldingi tozalov sifatini
aniqlash usulini otkazish uchun quyidagi asboblar, eritma va jihozlar
tayyorlanadi:
193
eritmalar va jihozlar;
eritmalar;
tayyorlangan yigma 100 aniqlovga moljallangan 3 ta eritmadan
iborat bolib, flakonlarga solinadi;
1- flakon asosiy indikatorli Iskandarov eritmasi;
2- flakon musbat tekshiruvni aniqlash uchun;
3- flakon manfiy tekshiruvni aniqlash uchun;
idish va jihozlar;
tahlil qoyish uchun polistirol yaproqcha (immunologik reaksi-
yalar uchun plangistalli qopqoq);
avtomatik pipetka (tomizgich);
koz pipetkasi;
20 ml li shpris (yangi).
Sinama qoyish. Sinamani qoyishda asosiy eritma tibbiyot asbob-
larining ustiga tegmaydi, shuning uchun tahlil otkazilgach asboblarni
qoshimcha tozalash talab qilinmaydi. Sinama tibbiyot asboblari,
igna va shprislar chayilgan suv bilan qoyiladi. Asosiy sinamani qo-
yishdan oldin yaproqchaga musbat va manfiy nazorat sinamalari
qoyiladi. Buning uchun polistirol yaproqchaga koz tomizgichi
yordamida avval 2- flakondagi eritmadan bir tomchi (musbat
nazorat), songra 3- flakondagi eritmadan bir tomchi tomiziladi
(manfry nazorat).
Har bir tomchiga bir tomchidan asosiy indikatorli eritma (1- fla-
kon) tomiziladi. Indikatorli eritma bilan qoyilgan sinama musbat bolib
kok rangga, martfiy sinama esa pushti rangga kiradi. Nazorat sinama-
lardan song asosiy sinamani qoyish uchun 34 tomchi distillangan
suv quyiladi va porshen orqali shpris devori boylab bir necha marta
itariladi. Chayindi suvdan bir tomchi olib indikatorli eritma 1- flakonga
tomizilganda, kok rang hosil bolishi qon qoldigi borligini korsatadi.
Ignalarni tozalanganligini tekshirishda yangi ishlatilmagan shprisga
distillangan suv tortiladi va ketma-ket ignalar almashtirilgan holda
ulardan suv otkaziladi va bir tomchidan indikatorli eritmaga tomi-
ziladi. Kateter va ichi teshik asboblarning tozalanganligini nazorat
qilishda, toza shpris yoki koz tomizgichi yordamida distillangan suv
bilan asbobni ichi chayiladi, songra chayilgan suvdan bir tomchi olib
indikatorli eritmaga tomiziladi.
Ifloslanish darajasini aniqlash. Sinama qoyilgan zahoti yoki
1 daqiqadan song hisobga olinadi. Qon qoldigi aniqlanganda sinama
musbat bolib, pushti indikatorli eritma kok yoki kokimtir rangga
kiradi. osimlik xususiyatiga ega bolgan peroksidaza, xlor tarkibli
oksidlovchilar (xloramin, xlor ohagi va boshqalar), sintetik yuvuvchi
vositalar, temir tuzlar (zang), kislotalar jihozlarda aniqlanganda, indi-
katorli eritmaning rangi ozgarmaydi.
13 Zakirova K.U.
194
Sinamaning oziga xos xususiyatlari. Sinama nam yaproqchaga yoki
nam tortuvchi yuzaga (qogoz, paxta, doka) qoyilmaydi. Sinama qoyish-
ga moljallangan yaproqchalarni yaxshilab yuvilgan va quritilgan holda
kop marotaba qollash mumkin. Yaproqchaning chetidan ushlash lozim,
chunki unda qolgan barmoq izlari musbat sinama berishi mumkin. Tibbiyot
asboblarida sinamani xona harorati yoki 35°C da qoyish lozim.
Ehtiyot choralari. Eritmalar zararsiz bolganligi uchun alohida ehtiyot
choralarini talab etmaydi. Eritmalar +5°C dan +10°C gacha haroratda
saqlanganda 6 oy mobaynida yaroqli hisoblanadi. Har bir indikatorli
eritma uchun alohida tomizgichlar qollanishi lozim. Bir tomizgich
bilan ishlash qatiy taqiqlanadi.
5.6. Bîglîv àshyolàrini tàyyorlàsh
Boglov materiallari va choyshablar, kiyim-kechaklarni
yuqumsizlantirish
Operatsiya va yara boglashda ishlatiladigan bogiov materiallari,
choyshablar ham steril bolishi lozim. Boglov materiallari sifatida doka,
paxta, lignin ishlatiladi. Suyuqliklarni yaxshi sorishi, tez qurishi
yumshoq boglov materiallarining asosiy xususiyatlaridir. U oson
yuqumsizlanishi va yuqori harorat tasirida buzilmasligi lozim.
Doka maxsus ishlangandan keyin oq, yumshoq moysiz va gigroskopik
bolib qoladi. Dokaning iplari bir-biriga zich taqalib turmasdan mayda
va yirik tor shaklida joylashgan. Dokadan har xil olchamdagi bintlar,
salfetkalar, sharchalar, tamponlar tayyorlanganda uning nozik tolalari
jarohatga tushmasligi uchun chetlari boglam ichiga oralishi zarur.
Tamponlar chetlari ichkariga qaytarilib tayyorlangan uzun doka
tasmalar bolib, qon ketishini toxtatish, yiringli boshliqlarni drenaj
qilish, yiringni sorib olish va boshqalarda ishlatiladi. Turli kattalikdagi
salfetkalar operatsiya qilish, yara boglash, jarohatni quritish va chega-
ralash uchun zarur. Dokadan qilingan sharchalar odatda jarrohlik
muolajasi uchun ishlatiladi (54- rasm).
Sharchalar oq (gigroskopik) hamda kulrang (gigroskopik emas) paxta
momigidan tayyorlanadi. Suniy toladan qilingan paxta, tibbiyotda
kam ishlatiladi .
Oq paxtaning afzalligi shundaki, uning gigroskopikligi suyuqlikning
jarohatdan boglamga muttasil oqib turishini taminlaydi. Ammo
paxtaning jarohatga yopishishi xususiyatini hisobga olib uni doka ustidan
qoyiladi.
Lignin yogochdan tayyorlangan paxta bolib, gigroskopikligi
yuqori, ammo jarohat suyuqligi tasirida chirishi sababli u keng
qollanilmaydi.
195
54- rasm. Boglov materiallarini tayyorlash.
100
20 20 20
20
20
15
40
60
10 25
25
10 25
15
30
6
12
37
10
5
11
15
11
20
37
37 5
30
15
20
16
11
7
Operatsion kiyim-kechaklarga katta va kichik choyshablar, salfetka,
sochiq, xodimlar xalati, niqob, qolqoplar va shu kabilar kiradi. Bog-
lam materiali va operatsion kiyim-kechaklami 1,12 atm bosimida
avtoklavda yuqumsizlantiriladi. Yuqumsizlantirishda va ularni saqlash-
da filtrli metall baraban qutilar yoki Shimmelbush bikslari qulay
hisoblanadi.
Biksga joylashtirish. Yuqumsizlantirishga tayyorlangan boglov
materiallari, oqliqlar har xil olchamli, qulay bolgan bikslarga joylash-
tiriladi. Bikslarning asosida yonbosh teshiklari bolib, avtoklavlarda
zararsizlantirish paytida bug teshiklar orqali biks ichiga kiradi. Bu
teshiklar biks asosiga ornatilgan maxsus metall surgichlar yordamida
ochilib-yopiladi. Qopqogida teshigi bolgan bikslar foydalanishda qulay
bolib, bunda teshiklar qopqoqning ichki tomonidan filtrlar bilan
yopilgan boladi.
Biksni yuqumsizlantirishga tayyorlash quyidagicha amalga oshi-
riladi:
1. Biks qismlarining zich yopilganligi tekshirilib, aniqlanadi:
a) qopqoqning mahkam yopilganligi;
196
b) belboglarning yengil harakati va asos teshigi bilan belbog
teshigining mos kelishi;
d) metall belbogning qisqich moslama asosiga mahkamlanganligi.
2. Asos teshigi ochilgan holda belbog mahkamlanadi.
3. Biksning ichki va tashqi tarafi 5% li nashatir spirti bilan artiladi.
4. Biks tubi va devorlariga salfetka yoki oqliq toshaladi.
5. Biksga boglov materiallari va operatsiya uchun oqliqlar joy-
lashtiriladi.
6. Biksga buyumlarning zararsizlanganligini tekshirish uchun indi-
katorlar solinadi.
7. Bikslar tamgalanadi.
Sterillanadigan vositalarni bikslarga joylashtirishning bir necha usuli
mavjud.
Universal (toplam) taxlash: boglov materiallari va operatsiyalar
uchun moijallanib qatiy tayinlangan tartib boyicha taxlanadi.
Katta bikslarga pastki qatlam sifatida oqliqlar toshalib, bogiov
materiallari bohmlarga kondalang qilib joylashtiriladi. ong tarafda
har xil olchamdagi salfetkalar (30 dona), 3 xil olchamdagi tamponlar
(30 dona), turundalar (1 oram), doka sharchalar (50 dona), gigro-
skopik paxtalar (100 g), surtkichlar (10 dona). 2- qatlamga operatsiya
uchun oqliqlar kondalang qilib joylashtiriladi: ong tarafdan 5 ta
oqliq, 6 ta sochiq, 2 ta bint, qarama-qarshi tarafdan 4 ta xalat, 5 ta
belbog, 4 ta niqob. Boglov materiallari va operatsiya uchun oqliqlar
joylashtirilgandan song, biksga zararsizlanganlikni aniqlovchi indikator
solinadi va oqliq chetlari bir-birining ustiga yopiladi.
Oqliq yuzasiga (1- qatlamga) 1 ta xalat, ustidan 1 ta belbog, ni-
qob, doka salfetkalar va qol sochiqlar taxlanadi (bu materiallar
operatsiya hamshirasi uchun moljallangan bolib, hamshira qolini
yuvib sochiqqa artgach, steril xalat kiyadi).
Qatlam ustiga nazorat indikatori joylashtiriladi. Songra qopqoq
yopiladi, biksning yonbosh teshiklari ochiladi va taxlash usuli, zarar-
sizlantirish vaqti, tibbiyot hamshirasining familiyasi yozilgan belgi biksga
boglanadi. Belgilangan maxsus moljallangan taxlamda operatsiya uchun
oqliq va boglov materiallari biksga joylashtiriladi. Bir turdagi taxlashda
biksga faqat operatsiya uchun oqliqlar yoki boglov materiallari
joylashtiriladi (55- rasm).
Steril xalatni kiyish. Jarrohlik hamshirasi sterillangan xalatni ozgalar
yordamisiz kiyishi zarur, chunki u birinchi bolib operatsiyaga
tayyorlanadi. Hamshira qolini zararsizlantirgach, artish uchun
sterillangan sochiq, xalat, belbog hamda rezina qolqoplar joylangan
biksni oyoq-tepki yordamida ochadi. Sochiqni olib, qolini artib quritadi
va kichik hamshira uzatgan spirtga hollangan salfetka bilan qollariga
ishlov beradi.
197
a
d
55- rasm. Boglov materiallarini biksga taxlash.
b
e
indikatorlar
xalatlar
sochiqlar oqliq
xirurgik oqliqlar
surgich paxta sharcha turunda tampon salfetka
indikatorlar
oqliq
salfetka
56- rasm. Steril xalatni kiyish.
a
b
d
e
f
g
h
i
198
a
b
d
e
f
g
h
i
j
k
57- rasm. Steril qoqoplarni
kiyish va yechish.
Xalatni olib, atrofdagi ashyolarga, kiyimlarga tegib ketmasligining
oldini olib ohista yozadi. Xalatni yoqasidan ushlab turib, ong qoli va
yelkaga ohistalik bilan tashlaydi. Xalat kiyilgach, ong qol bilan chap
yoqa chetidan ushlanib, xuddi yuqoridagidek chap qolga kiyiladi.
Hamshira qollarini oldinga va yuqoriga kotaradi, kichik hamshira
esa orqa tomonidan bogichlarni boglaydi. Shundan song hamshira
xalatning yengidagi bogichlarini ozi boglaydi. Hamshira belbogini
olib kichik hamshiraga uzatadi, u esa xalat sterilligini buzmagan holda
belbogini boglaydi (56- rasm, a, b, d, e, f g, h, i).
Steril qolqopni kiyish algoritmi:
1. Qolqopning chetlari manjet kabi qaytariladi.
2. Ong qolning bosh va korsatkich barmogi bilan chap qol-
qopning qayirilgan chetidan ushlab chap qolga tortiladi.
3. Chap qolga kiyilgan qolqop bilan barmoqlar yordamida qayi-
rilgan ong qolqopning ichkari yuzasidan ushlab ong qolga tortiladi.
4. Barmoqlar holatini ozgartirmagan holda qolqopning qayirilgan
cheti oz holiga keltiriladi.
5. Xuddi shu yonalishda chap qolqopning chetlari ham asliga
keltiriladi.
6. Qolqoplar kiyilgandan song hamshira spirtli sharcha yordamida
qolqoplarga batafsil ishlov beradi (57-rasm, a, b, d, e, f, g, h, i, j, k).
199
SHIFÎXÎNÀDÀ BÅMÎRLÀRNI
PÀRVÀRISH QILISH
6.1. Mådà ichàk yollàri muàmmîlàridà båmîrlàrni
pàrvàish qilish
Bemorlarni suniy ovqatlantirish
Davolash muassasalarida bemorlar ovqatini tashkil qilishda tibbiy
xodimdan tashqari oshxona xodimlari ham ishtirok etadilar. Shifokor
bemorning kasalligidan kelib chiqqan holda malum ovqat parhezini
tayinlaydi. Bolim hamshirasi ovqatga talabnoma tuzadi. Bemorlar
ovqatini bemorlarning soni va parhez ovqatning turidan kelib chiqqan
holda shifokor parhezchi nazorat qiladi va oz ornida sifatiga va
turiga javob beradi. Ovqat mahsuloti sifati, tayyorlanishi hamda
bolimga yetkazib berilishi shifoxonaning parhez hamshirasi
tomonidan nazorat qilinadi. Ovqat shu bolimning oshxona xodimi
tomonidan tarqatiladi. Ovqatlantirish bemorlarning holatiga qarab
uch xil boladi: faol, sust va suniy. Agar bemor boshqa kishilarning
yordamisiz ozi ovqatlana oladigan bolsa, uni faol ovqatlanish
deyiladi. Ogir yotgan bemorlar quvvatsizlanib qolganda,
operatsiyadan song mustaqil ovqatlana olmaydilar. Bunday
bemorlarni ovqatlantirish uchun ovqatlanadigan odatdagi asboblar
yetarli bolmaydi. Bu sust ovqatlanish deyiladi.
Ogir yotgan bemorlarni ovqatlantirish bolim hamshirasi tomoni-
dan amalga oshiriladi. Ogir yotgan bemorlarni ovqatlantirish uchun
malum vaziyat hosil qilish lozim. Bemorlarni yarim otqazib, kokrak
va boyin qismiga oqliq yoki sochiq yozib, ovqatlantirish lozim, buni
maxsus choynak hamda qoshiq yordamida amalga oshiriladi. Bu jarayon
quyidagicha bajariladi: hamshira chap qoli bilan bemorning boshini
yostigi bilan birga kotaradi, ong qoli bilan uning ogziga qoshiqdan
yoki maxsus choynakdan ovqat tutadi.
Bemor ovqatni yutmasa, uning ogziga zorlab quyish mumkin emas,
chunki ovqat nafas yollariga tushib ogir jarohat keltirib chiqarishi
mumkin. Bundan tashqari, tibbiyot xodimlari bemorning qarindoshlariga
ovqatlantirish usullarini orgatadilar, chunki bu jarayon juda katta sabr-
toqatni talab qiladi. Kopincha bemorlar ishtahasi yoqligi, kongil
tortmasligidan shikoyat qiladilar.
Yuqori harorat va uyqusizlikka chalingan bemorlarni ovqat qabul
qilishga majburlash mumkin emas. Ayrim hollarda bemorlarning tabiiy
VI B Î B
200
a
d
b
e
58- rasm. Bemorlarni ovqatlantirishga tayyorlash.
ovqatlanishini suniy ovqatlanish bilan toldirish yoki almashtirishga
togri keladi (58- rasm, a, b, d, e).
Ogir yotgan bemorlarni suniy ovqatlantirish.
Suniy ovqatlantirish organizmga ovqat mahsulotlarini meda zondi
(ovqatlantirish naychasi), gastrostoma (operatsion teshik), huqna orqali,
venaga yoki mushak orasiga oziq moddalarini yuborishdir.
Kerakli ashyolar: 1. Steril ingichka rezina zond. 2. Vazelin yoki
glitserin. 3. Voronka yoki Jane shprisi. 4. Suyuq ovqat (shirin choy,
tuxum, qaynatma shorva, mineral suv, sut va boshqalar) 600800 ml
hajmda. 5. Suv (3050 ml) va ichirish uchun naycha. 6. Fonendoskop,
leykoplastr, xavfsiz tognagich, zond uchun tiqin, shpris.
Bundan tashqari, bemorni ovqatlantirish uchun maxsus preparatlar
(eritmalar) tayyorlab olinadi. Oziqlantiruvchi moddalarni fraksion usul
bilan kuniga 56 marotaba yoki tomchilab asta-sekin uzoq vaqt
davomida yuboriladi.
Bemorlarni meda zondi orqali suniy ovqatlantirish muolaja
algoritmi:
1. Ovqatlantirishdan 11,5 soat oldin gilofdagi zond muzlatgichga
solib qoyiladi.
2. Qol yuviladi.
3. Bemorga muolaja yonalishi tushuntiriladi va stolga kerakli narsalar
qoyiladi.
4. Zond kiritiladigan masofa aniqlanadi (boy uzunligidan 100 ni
ayiramiz).
5. Zond uchiga glitsirin bilan ishlov beriladi.
6. Bemorga yarim otirgan holatni egallashiga yordam berib,
kokragiga sochiq yoki oqliq yopib qoyiladi.
201
59- rasm. Medaga burun orqali zond kiritish algoritmi.
a
f
b
g
d
h
e
i
7. Zond pastki burun teshigi orqali 1518 sm ga kiritiladi (bemor
boshi nisbatan orqaga yonaltiriladi).
8. Bemorga otirgan holatni egallashiga yordam beriladi.
9. Suv ichirib bemordan zondni yutish soraladi. Kongil aynishini
kamaytirish maqsadida muz bolagini solish mumkin.
10. Shprisga havo tortiladi va uni zondga birlashtiriladi.
11. Fonendoskop boshchasini meda sohasiga qoyib, zond orqali
medaga havo yuboriladi. Fonendoskop orqali havoning medaga
kirganligi eshitiladi.
Zondni medaga tushganligiga ishonch hosil qilmay turib bemorni
ovqatlantirish man etiladi!
Zondni leykoplastr bilan burun yonboshiga yopishtiriladi. Bordi-yu
zond kiritilgandan song bemor ovqatlantirilmasa, zondning bosh qismi
tiqin bilan berkitiladi va xavfsiz tognagich yordamida bemor kiyimiga
mahkamlanadi (59- rasm, a, b, d, e,f, g, h, i).
Bemorlarni Jane shprisi yordamida zond orqali ovqatlantirish muolaja
algoritmi:
1. Barcha kerakli narsalarni tayyorlab, zond kiritilan joy nazorat
qilinadi.
2. Bemorga yarim otirgan holat bering.
3. Fonendoskopni meda sohasiga qoying, zond orqali shpris
yordamida 3040 ml havo yuboring. Malum tovushlar eshitishi orqali
zondning medada joylashganligiga ishonch hosil qiling.
4. Zondni qisqich bilan qising, bosh uchini lotokka joylashtiring.
5. Jane shpritsiga suyuq ovqat torting va shprisni meda zondi bilan
birlashtiring, chap qolingiz bilan shprisni ushlang, zonddan qisqichni
yeching.
6. Shpritsning muvozanatini ozgartirib uchinj zondga kiriting.
202
60- rasm. Bemorni Jane shpritsi yordamida zond orqali
ovqatlantirish.
a
b
d
e
f
g
h
i
i
7. Shprisning zondga birlashtirilgan joyini chap qolingiz bilan ushlab
turing, ong qolingiz orqali asta-sekinlik bilan ovqatni yuboring.
8. Bemor ovqatlanib bolgandan song, zondni suv bilan boshqa
shpris orqali yuving va shprisni ajrating (60- rasm).
Keyingi ovqatlantirishdan oldin zond oz ornida joylashganligiga
ishonch hosil qilish kerak. Buning uchun yana zond orqali havo yuborib,
fonendoskop orqali eshitiladi.
Zondning bosh qismi tiqin bilan berkitiladi va kiyimga mahkam-
lanadi. Bemorga qulay yotishga yordam beriladi.
Bemorlarni voronkali zond yordamida ovqatlantirish muolaja
algoritmi:
1. Voronkali zondni medaga kiriting va asta engashtirib tayyor-
langan ovqatni quying.
2. Voronkani togri ushlang va qisqichni zonddan yeching, suyuqlik
voronkaning bogziga borishi kerak, voronka qancha baland ornatilsa,
ovqat shuncha tez boradi.
3. Zondni suv bilan chaying.
4. Voronkani zonddan ajrating va uni tiqin bilan yoping.
5. Zondni tognagich bilan bemor kiyimiga tognab qoying (61-
rasm, a, b, d, e, f ).
203
a
b
d
e
f
61- rasm. Bemorni voronkali zond yordamida ovqatlantirish.
Bemorni sut mahsulotlari bilan ovqatlantirilganda zondni har
2 soatda chayib turing, aks holda zondda patogen mikroblar kopayishi
mumkin.
Bemorlarni zond orqali tomchilab ovqatlantirish muolaja algoritmi:
Bu ovqatlantirish usulini shifokor belgilaydi.
1. Oziqlantiruvchi eritmani tomchilab yuborish uchun sistema, shtativ
va qisqich tayyorlang.
2. Eritma solingan flakonni shtativga mahkamlang.
3. Flakonga tiqin orqali havo otkazgichni kiriting va shtativga
mahkamlang, bosh qismini esa ignadan yuqoriga joylashtiring.
4. Suyuqlik oqib ketmasligi uchun buralma qisqichni berkiting.
5. Flakonga sistemali ignani tiqin orqali kiriting.
6. Buraladigan qisqich orqali sistemaning otishini tiklang.
7. Flakon tubini yuqoriga qilib aylantiring va tomizgich rezer-
vuarini toldiring.
8. Sistemadan havoni siqib chiqaring (oziqlantiruvchi eritma to-
mizgich rezervuari pastidagi naychani toldirib turishi kerak).
9. Sistemani qisqich bilan yoping.
10. Naychaning bosh qismini shtativga mahkamlang.
11. Bemorga muolajaning ahamiyatini tushuntiring.
12. Zondni yuqorida qollangan usul orqali bemor medasiga kiriting.
13. Medaga kiritilgan zondni pastki qismidan qisqich bilan berki-
ting.
14. Sistemani pastki qismidan ham qisqich bilan berkitib, zondni
sistemaga ulang.
15. Qisqichlarni olib qoying.
16. Eritmaning yonalish tezligini buraluvchi qisqich yordamida
tartibga keltiring.
204
a
b
d
e
f
g
62- rasm. Bemorni zond orqali tomchilab ovqatlantirish
h
i
17. Zond va sistemani qisqich orqali berkitib, song sistemani
ajrating.
18. Jane shprisi yordamida zondni suv bilan yuving.
19. Zondning bosh uchini tiqin bilan berkiting va bemor kiyimiga
mahkamlang. Bemor ozini qanday his qilayotganligini aniqlang,
qolingizni yuving (62- rasm, a, b, d, e, f, g, h, i).
Bemorlarni gastrostoma (operatsion teshik) orqali ovqatlantirish.
Qizilongach va medaning yuqori qismi otkazuvchanligi buzil-
ganda bemorni gastrostoma orqali ovqatlantirish tavsiya etiladi.
Operatsiya vaqtida zond gastrostomaga kiritiladi va mahkamlanadi.
Ovqat turi va bemorning necha marta ovqatlanishini shifokor belgi-
laydi.
Muolaja algoritmi:
1. Ovqatlantirish uchun ovqatni tayyorlab oling.
2. Bemorni ushbu ovqatlantirish usuliga tayyorlang, qolingizni yuving
va voronkani zondga birlashtiring.
3. Tabiiy ovqatlanish tezligi maromida, kichik hajmda voronka yoki
Jane shpritsi yordamida zond orqali ovqatni medaga kiriting.
4. Zondni suv bilan chaying, voronkani zonddan ajrating.
5. Qisqich yordamida zondning oxirgi qismini qising va uni bemor
kiyimiga mahkamlang.
6. Qolingizni yuving.
205
a
b
3545°C
63- rasm. Bemorni gastrostoma orqali ovqatlantirish.
Hamshira bemorlarni ovqatlantirganda operatsiya qilib ochilgan
teshik chetlarini ovqatdan ifloslanmasligini kuzatib turishi kerak, bu-
ning uchun kiritilgan zondni yopishqoq plastr bilan yopishtirib, ovqat
berilgandan song har gal teshik atrofidagi teri tozalanadi, unga Lassar
pastasi suriladi va quruq steril boglam qoyiladi (63- rasm).
Bemorlarni parenteral ovqatlantirish.
Bemor tabiiy yol bilan ovqat istemol qila olmaganda parenteral
ovqatlanish usulidan foydalaniladi. Qoida boyicha uni bemorlarga
operatsiyadan oldin yoki operatsiyadan song belgilanadi. Parenteral
ovqatlanish meda-ichak tizimida ovqatning sorilish va hazm bolish
jarayoni buzilganda (vaboda, dizenteriyaning ogir turida, enterit va
enterokolitda va h.k.), umuman ishtaha yoqligida (anoreksiya), qayta-
qayta qusishda buyuriladi. Bu maqsadda oqsillar, aminokislotalar,
gidrolizin, kazein, aminokislotalarning suniy aralashmasi: alvezin,
levomin, poliamin, yogli emulsiyalar, lipofundin-S va 10% li glukoza,
bundan tashqari bir litrgacha elektrolitlar eritmasi qollaniladi. B guruh
vitaminlari, askorbin kislota yuboriladi.
Maxsus sistemalar orqali parenteral ovqatlantirish uchun oziqlan-
tiruvchi moddalar venaga tomchilab yuboriladi, bu bir vaqtning ozi-
da oqsillar, yoglar, uglevodlarni 3 ta fiakon orqali yuborishga imkon
beradi. Preparatlarni yuborishdan oldin suv hammomida tana harora-
tigacha isitiladi (3738°C) (64- rasm).
Preparatlarni yuborishda ularning tezligiga qatiy rioya qilish lozim.
1. Gidrolizin, kazeinning oqsilli gidrolizati, fibri-konosol birinchi
30 daqiqa ichida minutiga 1020 tomchidan kiritiladi, agar bemor
organizmi preparatlarni yaxshi qabul qila olsa, tomchilar tezligi 4060
tagacha kopaytiriladi.
2. Poliamin birinchi yarim soat davomida minutiga 1020 tomchi
tezlikda kiritiladi, song minutiga 2535 tomchidan yuboriladi.
Tomchilar sonini kopaytirish maqsadga muvofiq emas, chunki
ortiqcha aminokislotalar yaxshi ozlashtirilmay siydik bilan chiqib
ketadi.
206
64- rasm. Bemorni
parenteral
ovqatlantirish.
1020 tomchi
1 daqiqada
2530 tomchi
1 daqiqada
Oqsillar
Uglevodlar
60 tomchi 1 daqiqada
Suv hammomida
tana harorati-
gacha isitish
1520 tomchi
1 daqiqada
lipofundin-S
3. Lipofundin-S (10% li eritma) birinchi 1015 daqiqa davomida
minutiga 1520 tomchi tezlikda yuboriladi, song asta-sekin (yarim
soat davomida) yuborish tezligi 1 daqiqada 60 tomchigacha kopay-
tiriladi. 500 ml li preparatni yuborish lozim bolsa, 35 soat davom
etadi. Oqsilli preparatlarni tez yuborish natijasida bemorda qizish,
yuzning qizarishi, nafas olishning buzilishi kabi holatlar sezilishi mumkin.
Parenteral ovqatlantirish uchun dori vositalari tirsak venasi orqali amalga
oshiriladi. Preparatlarni uzoq va tez-tez qollash lozim bolsa, venani
kateterizatsiya qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Rektal (togri ichak orqali) suniy ovqatlantirish.
Ichak orqali oziq moddalarni yuborishda malum maqsad kozda
tutiladi. Bu organizmning suyuqlikka va osh tuziga bolgan ehtiyojini
qondirishdir. Bu usul bilan ovqatlantirish qizilongach batamom tutilib
qolganda, organizm suvsizlanganda qizilongach va medaning yuqori
qismidagi operatsiyalardan keyin qollaniladi. Ovqatli huqnalar
organizmdan siydik ajralishini kuchaytiradi, shu bilan birga zararli
moddalarning chiqib ketishiga imkon beradi. Ovqat yuborishdan bir
soat oldin ichaklarni boshatish uchun tozalash huqnasi qilinadi. Togri
ichakda suniy ovqatlantirish uchun 5% li glukoza va 0,85% li natriy
xlorid eritmasidan foydalanish maqsadga muvoflqdir, chunki bu eritmalar
yaxshi soriladi. Yuqoridagi suyuqliklardan biri 200-500 ml miqdorida
rezina nokcha orqali yuborilgani maqul. Suyuqlik harorati 3738°C
dan oshmasligi lozim. Ichaklarning tolqinsimon harakatini toxtatish
uchun preparatga 510 tomchi opiy nastoykasi qoshiladi. Rektal
ovqatlantirish bir kecha-kunduz davomida 34 marta takrorlanadi. Bu
usulda tez-tez ovqatlantirish natijasida togri ichak atrofida joylashgan
halqasimon muskullar shikastlanishi va orqa chiqaruv yolida yoriqlar
207
paydo bolishi mumkin, buning uchun orqa chiqaruv teshigi va atrofi
qunt bilan yuvilishi lozim.
6.2. Bemorlàrdà huqnà otkàzishning àhàmiyati,
màqsàd và vàzifàlàri
Soglom odamning ichi muntazam ravishda kuniga bir marta bir
paytda boshaladi. Ayrim kasalliklarda bemorlarda ich kelishi toxtaydi
(qabziyat). Bunday hollarda ichni yumshatadigan mahsulotlar, surgi
dorilar, shuningdek, huqnalar qollaniladi.
Huqna deb, davo va tashxis maqsadida yogon ichakning pastki
bolagiga turli suyuqliklarni kiritishga aytiladi. Huqnalarning: tozalovchi,
sifonli, oziqli, dorili, tomchili, moyli turlari boladi. Huqna uchun Esmarx
krujkasidan foydalaniladi. Krujka tubida uzunligi 1,5 va diametri 1 sm
bolgan yogon devorli rezina naycha kiydirilgan sorgichli teshik, naycha
uchida esa suyuqlikning ichakka tushishini boshqarib turadigan jomragi
boladi. Nay choyning erkin uchiga uzunligi 810 sm li ebonit yoki
plastmassadan yasalgan uchlik kiydiriladi. U but-butun va chetlari silliq
bolishi kerak. Ishlatilgandan song uchlikni sovun bilan iliq suv ostida
yuviladi, 1% li xloramin eritmasida 30 daqiqa zararsizlantiriladi.
Tozalovchi huqna
Kerakli ashyolar: Esmarx krujkasi, vazelin, uchlik, togora, iliq suv,
kushetka, kleyonka, tuvak, osib qoyish uchun shtativ, termometr.
Korsatmalar: 1) ich kelmay qolishi; 2) operatsiyalarga, yogon
ichakni endoskopiya qilish va rentgenologik tekshirishlarga tayyorlash;
3) zaharlanish va intoksikatsiyalar; 4) davo, oziqli va tomchili huqna
qilish oldidan.
Monelik hollari: 1) togri va yogon ichakdagi yalliglanish hollari;
2) qonab turadigan bavosil; 3) togri ichakning tushishi; 4) meda va
ichaklardan qon oqishi.
Muolaja algoritmi:
1. Xona haroratiga ega bolgan oddiy suv yoki romashkadan
tayyorlangan qaynatma, zararsizlantirilgan uchlik, vazelin tayyorlanadi.
2. Esmarx krujkasiga uy haroratiga ega bolgan 1,5 litr suv quyiladi,
krujka yuqoriga kotariladi, uchlik pastga tushiriladi va jomrakni ochib,
ozroq miqdorda suv bilan birga, undagi havo chiqarib tashlanadi. Songra
rezina naychadagi jomrak berkitiladi.
3. Bemorni kushetka chetiga kleyonka toshab, chap yonboshi bilan,
oyoqlari bukilib, qorniga tortgan holda yotqiziladi.
4. Uchlikka yaxshilab vazelin suriladi va chap qol bilan bemorning
dumbalarini kerib orqa chiqaruv teshigiga asta-sekin kiritiladi. Uchlikni
208
a
d
b
e
65- rasm. Tozalovchi huqna.
avval yuqoriga va oldinga 810 sm kiritiladi, songra aylanma yengil
harakatlar bilan tashqi sfinkter qarshiligini yengib, birmuncha orqaga
buriladi.
5. Esmarx krujkasi 1 m balandlikkacha kotariladi va suv bosim
ostida yogon ichakka tushadi.
6. Eritma kirtilgandan song jomrak yopiladi va aylanma harakat
qilib uchlik asta-sekin chiqariladi.
7. Muolaja tugagach, krujka yuviladi, quriguncha artiladi va ustiga
doka yoki sochiq yopib qoyiladi.
8. Ayrim hollarda axlat yigindisi shunchalik qattiq boladiki, huqna
qilishga imkon bolmaydi. Bunday hollarda axlatni togri ichakdan
vazelin surtilgan rezina qolqop taqib, barmoq bilan chiqarishga togri
keladi (65- rasm, a, b, d, e).
Togri ichakka yel haydovchi naycha kiritish
Kerakli ashyolar: yel haydovchi naycha, sudno (tuvak), kleyonka,
vazelin, salfetka.
Muolaja algoritmi:
1. Yel haydovchi naycha, tagga qoyadigan tuvak, vazelin, kleyonka
tayyorlanadi.
2. Bemor oyoqlari bukilgan holda, tagiga tort buklangan oqliq
solib chap yonboshi bilan yotqiziladi.
3. Naychaning yumaloqlangan uchiga vazelin surtilib, togri ichakka
2040 sm ichkariga kiritiladi. Yel haydovchi naychaning tashqi uchi
bemorning tagiga qoyilgan yoki yonboshida turgan tuvakka tushiriladi.
209
a
d
b
e
66- rasm. Yel haydovchi naycha kiritish.
Naycha ichakdagi yel chiqib ketmaguncha turishi kerak. Bir soat
otgach, naychani ehtiyotlik bilan chiqarib, orqa chiqaruv teshigi nam
doka bilan artiladi, vazelin surtiladi (66- rasm, a, b, d, e).
Sifonli huqna
Odatdagi tozalash huqnalari tasir qilmagan hollarda sifonli huqna-
lar qollaniladi.
Kerakli ashyolar: rezina naycha, voronka, koza, uchlik, paqir, iliq
suv, togora, kleyonka, kushetka.
Korsatmalar: 1) ichakning tutilib qolishi; 2) zaharlanish; 3) davo-
lash maqsadida gazlarni haydash va yogon ichakning yuqori qismini
yuvish. Ichakning tez boshalishi uchun sifon usuli (ichakni kop marta
yuvish) eng yaxshi usul hisoblanadi, bu usulda tutashadigan idishlardan
foydalaniladi. Bunday idishning biri ichak, ikkinchisi togri ichakka
kiritiladigan rezina naychaning tashqi uchidagi voronkadir.
Muolaja algoritmi:
1. Sifonli huqna uchun uzunligi 1,5 m, diametri 1,5 sm steril rezina
naycha, 0,5 litr suyuqlik sigadigan voronka, zararsizlantiruvchi eritma
yoki qaynatilgan suv, kozacha, chelak, vazelin tayyorlanadi.
2. Bemor chap yonboshi bilan yoki chalqancha yotqiziladi, tagiga
kleyonka toshaladi, karavoti yoniga chelak va suyuqlik solingan koza
qoyiladi.
3. Rezina naycha uchiga yaxshilab vazelin suriladi, togri ichakka
aylanma harakat bilan kiritiladi.
4. Voronkani bemor tanasidan ozgina pastda qiya holda tutish lozim.
Songra uni suyuqlik bilan toldirib tana ustidan 0,5 m masofaga
kotariladi (suv ichakka ketadi).
14 Zakirova K.U.
210
a
d
b
e
67- rasm. Sifonli huqna.
Suv kamayib voronkaning toraygan qismiga yetgach, uni togora
tepasidan tushiriladi va voronka suvga tolmaguncha tonkarilmaydi.
Voronkaning bu holatida havo pufakchalari, axlat bolakchalari yaxshi
korinib turadi.
5. Voronkani goh kotarib, goh tushirib, yel chiqishi toxtaguncha
va voronkaga toza suv tushmaguncha ichak yuviladi. Bazan sifonli
huqna uchun 10 litr suv sarflanadi.
6. Muolaja tugagandan song voronka olib yuviladi va qaynatiladi,
rezina naychasi esa 1012 daqiqa togri ichakda qoldiriladi. Zondning
tashqi uchini qolgan suyuqlik va yelning ichakdan chiqib ketishi uchun
togoraga tushirib qoyiladi (67- rasm, a, b, d, e).
Dorili huqna
Dori moddalarini ogiz orqali kiritishga monelik qiladigan hollar
bolsa, ularni togri ichak orqali kiritish mumkin, bunda ular soriladi
va jigarni chetlab otib tezda qonga otadi. Dori huqnalari mahalliy
tasir qiladigan boladi: 1) yogon ichakka yalliglanish jarayonini
kamaytirish maqsadida; 2) organizmga bazan uzoq vaqtgacha dori
yoki oziq moddalarini kiritish uchun qollaniladi. Ularning miqdori
50100 ml dan oshmasligi kerak.
Kerakli ashyolar: 20 ml li shpris, Jane shprisi, rezina balloncha,
dori moddasi, vazelin, rezina naycha.
Muolaja algoritmi:
1. Dorili huqna bajarishdan oldin bemorga tozalovchi huqna
qilinadi. Dori moddasi shpris yoki noksimon rezina ballonchaga
tortiladi.
211
a
d
b
e
68- rasm. Moyli huqna.
2. Bemor chap yonboshi bilan oyoqlarini tizzasidan bukib, qorniga
tortgan holda yotadi.
3. Hamshira vazelin surilgan rezina naychani togri ichakka 1012
sm ga kiritadi.
4. Songra rezina naycha dori moddasi tortilgan shprisga ulanadi
va bu eritma uncha katta bolmagan bosim ostida asta-sekin yubo-
riladi.
Rezina naychadan suyuqlik qaytib chiqmasligi uchun uni ichakdan
chiqarmay, tashqi uchidan siqib turib, shpris naychadan chiqariladi,
unga havo tortiladi va yana naychaga kiritilib unda qolgan suyuqlikni
chiqarish uchun puflanadi. Rezina naycha togri ichakdan chiqa-
rilgandan song, iliq suv ostida sovun bilan yuviladi, songra qay-
natiladi.
Eslatma: 1. Eritma harorati 40°C dan past bolmasiigi kerak.
2. Dorili huqnalardan 3040 daqiqa oldin tozalash huqnasi qilinadi.
3. Kichik hajmdagi huqnalarda kopincha ogriqsizlantiruvchi,
tinchlantiruvchi va uxlatuvchi moddalar yuboriladi.
Moyli huqna
Korsatma: qattiq qabziyatlarda.
Kerakli ashyolar: rezina balloncha, shpris yoki rezina nay, 50100
ml moy (osimlik moyi).
Muolaja algoritmi:
1. Bitta huqna uchun 3738°C haroratda ilitilgan 50100 ml
kungaboqar, zaytun yoki zigir, vazelin moyidan foydalaniladi.
2. Moyli huqna qattiq qabziyatlarda qollaniladi.
212
3. Hamshira qoliga qolqop kiyadi va noksimon ballonchaga 100
200 ml ilitilgan moy tortadi.
4. Rezina naychaga vazelin surtadi.
5. Bemor chap yonboshi bilan, oyoqlarini tizzadan bukib qorniga
tortgan holda yotadi.
6. Chap qol bilan bemor dumbalari keriladi va vazelin surtiladi.
7. Rezina naycha bemorning togri ichagiga 1520 sm ga kiritiladi,
tashqi uchi moyli rezina ballonchaga ulanadi va asta-sekin yuboriladi.
8. Rezina balloncha siqilgan holda naychadan chiqariladi, songra
naycha togri ichakdan chiqariladi.
9. Dumbalar boshatiladi.
10. Moy oqib tushmasligi uchun bemor 1015 daqiqa qimirlamay
yotishi kerak.
11. Rezina naycha, balloncha oqar suv ostida sovun bilan yuviladi,
songra zararsizlantiruvchi eritmaga boktirib qoyikdi.
12. Hamshira qolqopni yechadi (68- rasm, a, b, d, e).
Oziqlantiruvchi huqna
Oziq moddalarni ogiz orqali kiritib bolmagan hollarda ularni togri
ichak orqali yuboriladi. Oziqlantiruvchi huqnalarni qollash juda
chegaralangan, chunki huqna yordamida suyuqlik tushadigan yogon
ichak pastki bolimida faqat suv, natriy xloridning izotonik eritmasi,
glukoza eirtmasi, gosht bulyoni, qaymoq va qisman oqsillar,
aminokislotalar soriladi. Oziqli huqnaning hajmi bir stakandan osh-
masligi kerak. Odatda, oziqli huqna tozalash huqnasidan bir soat keyin
va ichak batamom boshalgach qilinadi. Suyuqlik harorati 3840°C
bolishi kerak.
Kerakli ashyolar: rezina balloncha, uchlik, oziqa mahsuloti, tuvak,
rezina qolqop, vazelin.
Muolaja algoritmi:
1. Hamshira 1 stakan quruq goshtli shorva, 5 tomchi opiy dam-
lamasi va zararsizlantirilgan rezina balloncha tayyorlaydi.
2. Qoliga qolqop kiyadi.
3. Bemor chap yonboshi bilan oyoqlarini tizzasidan bukib, chanogi-
dan kotarib yotadi.
4. Chap qol barmoqlari yordamida bemorning dumbalari keriladi,
ong qol bilan yengil aylanma harakat qilib vazelin surtilgan uchlik
togri ichakka kiritiladi.
5. Huqnaning tasir kuchini chozish uchun unga 510 tomchi opiy
damlamasi qoshiladi. Oziq modda kichik bosimda yuborilganda
maqsadga muvofiq boladi. Uni iloji boricha tomchi usulida yuborgan
maqul. Muolajadan song bemor taxminan 1 soat tinch yotishi lozim.
213
Tomchili huqna uchun shtativ tayyorlanadi va unga Esmarx krujkasi
osiladi, oziq moddalar suv yoki glukoza bilan suyultiriladi, uchlikka
vazelin surtiladi va togri ichakka kiritiladi. Bemor tagidan tuvak olin-
gandan song orqa chiqaruv teshigi artiladi va bemor yotgan xona
shamollatiladi. Muolaja tugagach, krujka hamda uchlik yuviladi, quritib
artiladi. Uchlik qaynatiladi.
6.3. Bemorlar qovugini kàtåterlashning àhàmiyati,
màqsàd và vàzifàlàri
Siydik tutilishi (ishuriya) tolib ketgan qovuqni boshatib
bolmaslik, siydik yoliga tosh tiqilib qolishi, yalliglanib ketgan
parda, osib ketgan osma yoki tortishib qolgan chandig tufayli
siydik chiqarish kanali otkazuvchanligining buzilishidan vujudga
kelishi mumkin. Siydik tutilishi kopincha keksa yoshdagi erkaklarda
osib, kattalashgan prostata bezining siydik chiqarish kanalini bosib
qoyishi natijasida kelib chiqadi.
Siydik tutilishi nerv boshqaruvining buzilishi sababli roy beradigan
ishuriya markazi va periferik nerv tizimining har xil kasalliklarida paydo
boladi. Bu vegetativ nerv tizimining buzilishi munosabati bilan
operatsiya va tuguruqdan keyingi davrda uchrab turadigan asorat
hisoblanadi.
Siydik tutilishi otkir, surunkali, toliq va chala bolishi, azob
beradigan darajada zahar tang qilishi bilan va busiz otishi mumkin.
Siydik chala tutilganda meyorda tola va kuchli bolib turgan siydik
oqimi ingichka, jildiragan, uzuq-yuluq bolib qoladi, bazan
tomchilab turadi. Bunday bemorlarni parvarish qilayotgan
hamshiraning vazifasi bemor qovugini boshatdimi-yoqmi, uni
kuniga necha marotaba boshatganini va qancha siydik ajratganini
kuzatishdan iborat. Asab tizimi kasalliklari bilan ogrigan bemorlarga
alohida etibor berish lozim, bunday xastaliklar aksariyat qovuqning
falajlanishi va sfinkterning spazmi bilan otadi, ayni vaqtda
bemorning siygisi keladi, natijada, goyat tolib va chozilib ketgan
qovuq yorilishi mumkin. Operatsiya yoki tuguruqdan keyin,
shuningdek, biron kasallikda 6 soat ichida siydik kelmasa imkoni
boricha kateter solmasdan turib qovuqni boshatish choralarini korish
lozim. Kopincha bemorni yolgiz qoldirish yoki uni otirgan holatda
ushlab turishning ozi kifoya. Kopincha jomrakdan shildirab
oqayotgan suv oqimi siydik ajralish refleksini vujudga keltiradi. Siydik
ajratish maqsadida ayrim hollarda qorinning pastki qismiga isitgich
qoyiladi. Xuddi shu maqsadda ayollarda tashqi jinsiy azolari iliq
suvda chayiladi yoki jinsiy olat (erkakiarda) iliq suvga solib turiladi.
214
a
d
b
e
69- rasm. Ayollarda qovuqni kateterlash.
Qovuqni kateterlash
Kateterlash siydik chiqarish, qovuqni yuvish, unga dori modda-
sini kiritish yoki tekshirish uchun siydik olish maqsadida qovuqqa kate-
ter kiritishdir. Kateterlash yumshoq va qattiq kateterlar yordamida
amalga oshiriladi.
Yumshoq kateter uzunligi 2530 sm va diametri 10 mm gacha
bolgan elastik rezina naychadan iborat. Kateterning yuqori uchi yuma-
loqlangan, berk bolib, yon tomonida teshigi bor. Kateterning tashqi
uchi qiyshiq kesilgan yoki voronkasimon kengaytirilgan boladi. Kateter
qollanishdan oldin 1015 daqiqa mobaynida qaynatiladi. Rezinali
kateterlar shisha idishlarda 2% li borat yoki karbon kislota eritmasida
saqlanadi, aks holda qurib elastikligini yoqotadi va mort bolib qoladi.
Qattiq kateterlar (metall kateter): kateter, oq (sterjen) va tum-
shuqdan iborat. Erkaklar kateterining uzunligi 30 sm gacha, ayollarniki
1215 sm.
Ayollarda qovuqni kateterlash
Kerakli ashyolar: yumshoq kateter, vazelin moyi, pinset, steril paxta
tamponi, lotok, qolqop, zararsizlantiruvchi eritma.
Muolaja algoritmi:
1. Hamshira barcha kerakli narsalarni tayyorlab qoyishi lozim: steril
kateter, lotok, steril salfetka yoki paxta tamponi, vazelin moyi,
zararsizlantiruvchi eritma, pinset, qolqop.
2. Hamshira qolini iliq suvda sovunlab yuvadi, barmoqlar va tirnoq
atroflarini spirtli eritma bilan artadi.
215
3. Bemor osti yuviladi. Hamshira ong tomonda turadi, chap qol
bilan jinsiy lablar keriladi, ong qol bilan esa jinsiy azolar va siydik
azolar, siydik chiqarish yoli teshigi yuqoridan pastga tomon (orqa
chiqaruv teshigi yonalishiga tomon) biror zararsizlantiruvchi eritma
bilan yaxshilab artiladi.
4. Zararsizlantirilgan, vazelin moyi surtilgan ayollar kateteri pinset
bilan olinadi va siydik chiqarish yolining tashqi teshigiga ehtiyotlik
bilan kiritiladi. Kateterning tashqi uchida siydik korinishi uning
qovuqqa tushganligini bildiradi. Qorin devori orqali qovuq sohasini
biroz bosish mumkin, songra kateterni asta-sekin chiqarsa boladi,
shunda siydikning qolgan ozroq miqdori siydik chiqarish yolini yuvib
chiqadi.
5. Kateter zararsizlantiruvchi eritmaga boktiriladi, qolqop
yechiladi.
Aseptika va antiseptika qoidalariga qattiq rioya qilish lozim. Kate-
terni qollashdan oldin 1015 daqiqa qaynatish muhim hisoblanadi
(69- rasm, a, b, d, e).
Erkaklarda qovuqni kateterlash
Erkaklarga kateter kiritish birmuncha qiyin, chunki ularda siydik
kanalining uzunligi 2025 sm boladi va ikkita fiziologik torayish hosil
qilib, ular kateterning otishi uchun tosqinlik qiladi. Bemor muolaja
vaqtida oyoqlarini tizzasidan ozroq bukib chalqancha yotadi. Oyoq
panjalari orasida siydikdon, lotok yoki tuvak qoyilib, siydik kateterdan
shu idishga oqib tushadi.
Kerakli ashyolar: steril «Foleya» kateteri, steril salfetkalar, lotok, 2
juft qolqop, vazelin moyi, kleyonka, tuvak.
Muolaja algoritmi:
1. Bemorga muolajaning maqsadi va yonalashi tushuntiriladi.
2. Hamshira zararsizlantirilgan kateter, steril salfetkalar, lotok,
qolqop, vazelin moyi tayyorlashi lozim.
3. Bemor tagiga kleyonka toshaladi.
4. Hamshira qolini yuvadi va qolqop kiyadi.
5. Bemorga qulay holat yaratish lozim (yarim otirgan holda).
6. Bemor sonlari orasiga steril salfetkali lotok va ishlatilgan salfetkani
tashlash uchun lotok qoyiladi.
7. Jinsiy olat chap qolning III va IV barmoqlari orasiga olinadi va
I, II barmoqlar bilan tashqi siydik chiqarish yoli teshigi keriladi.
8. Ong qoldagi antiseptik eritmaga hollangan steril salfetka bilan
jinsiy olatning boshchasi artiladi, song quruq salfetka bilan 2 marotaba
quritiladi.
9. Qolqop yangilanadi.
216
a
b
d
e
f
g
h
i
70- rasm. Erkaklarga
kateter kiritish.
10. Kateter uchiga yaqinroq qismidan ushlanadi, qolgan qismi shu
qolning IV va V barmoqlari bilan kaftga bosilib turiladi.
11. Kateter moyga botirib olinadi va asta-sekin, kop kuch sarfla-
may siydik chiqarish kanaliga kiritiladi hamda qovuq tomon siljitiladi.
12. Siydikning paydo bolishi kateterning qovuqda ekanligidan dalolat
beradi.
13. Siydik chiqarib olingandan song, kateter olib tashlanadi (70-rasm).
Qovuqni yuvish
Qovuq yiring, toqimalarning parchalanish mahsulotlarini mexanik
chiqarish uchun, shuningdek, sistoskop kiritishdan oldin yuviladi. Odatda,
qovuq rezina kateter yordamida yuviladi. Yuvishdan keyin bemor 30
60 daqiqa yotishi zarur.
Kerakli ashyolar: zararsizlantiruvchi eritma, rezina kateter, rezina
naycha, vazelin. Esmarx krujkasi, Jane shprisi, pinset.
Muolaja algoritmi:
1. Oldin qovuqning sigimi aniqlanadi, buning uchun bir marta
ajratilgan siydik miqdori olchanadi.
2. Kaliy permanganat, furatsillin yoki 2% li borat kislota eritma-
sidan foydalaniladi.
217
3. Bemor chalqanchasiga yotqizilib, oyoqlari tizza hamda chanoq-
son bogimidan bukiladi va imkon boricha ikki tomonga keriladi.
4. Qovuqqa kateter kiritilib siydik chiqarilgach, Esmarx krujkasining
rezina naychasiga ulanadi.
5. Qovuqning sigimiga qarab Esmarx krujkasiga zararsizlantiruvchi
eritma quyiladi va uni tiniq suv paydo bolguncha yuviladi, shundan
song sistoskop kiritilmaydigan bolsa, siydik pufagining yarmigacha
eritma bilan toldiriladi va kateterni chiqarib olinadi.
6. Odatda, qovuq 1012 marotaba yuviladi.
6.4. Dîri mîddàlàridàn fîydàlànishning àhàmiyati.
Dîri mîddàlàrini yubîrishdà bemorlàrni pàrvàrish qilish
Shifoxonada davolanayotgan bemorlarga dori moddalarini yozib
berish maxsus tartibda amalga oshiriladi. Shifokor bemorni tekshiruvdan
song uning kasallik tarixiga kerakli dori-darmonlarning nomi, necha
marotaba qollanishi, miqdorini yozadi. Bolim hamshirasi har kuni
bemorning kasallik tarixidan maxsus daftarga yoki korsatma varaqasiga
alohida kochirma oladi.
Inyeksiyalar haqidagi barcha malumotlar muolaja xonasiga beriladi.
Barcha tavsiya etilgan dori moddalari kasalxona muolaja xonasi hamshiralari
tomonidan kochirilib, bolim katta hamshirasiga beriladi. U barcha
axborotni jamlab talabnoma yozib dorixonaga yuboradi. Bu talabnomalarga
bolim boshligi imzo chekadi. Narkotik, zaharli moddalar va etil spirtiga
talabnoma lotin tilida, muhr va shtamp bosilgan maxsus blankalarga yozilib,
davolash muassasasi boshligining imzosi qoyihshi kerak.
Bundan tashqari, dori moddalarini qollash usullari va etil spirtining
foizi korsatiladi. Zaharli, narkotik, otkir, tanqis va qimmat dori vosita-
lariga talabnoma yozilganda bemorning ismi sharifi, kasallik tarixi raqami
va tashxisi ifodalanadi. Dorixonada bolgan dori vositalari katta hamshira
tomonidan har kuni olinadi. Tayyorlash uchun tavsiya etilgan dorilar
ertasiga olinadi.
Dori moddalarini saqlash
Bolimda dori vositalarini saqlash uchun, avvalo, ularni qollash
usuliga qarab bolib chiqiladi. Barcha steril eritmalar, flakon va ampula
holidagi dori vositalari muolaja xonasida oynali shkafda saqlanadi
(shifoxona dorixonasida tayyorlangan barcha flakonli eritmalar kok
qogozli belgiga ega bolmogi lozim).
Oynali shkafning malum bir qatorida antibiotiklar va ularning
eritmalari saqlanadi. Ikkinchi qatorda tomchilab yuborish uchun fla-
konli eritmalar (sigimi 200500 ml), boshqa qatorlarda ampulali
218
Antibiotiklar
Shokka qarshi
vositalar
Vitaminlar
qon ornini bosuvchilar,
novokain, NaCl eritma-
si, indifferent vositalar
Vita-
minlar,
zardob-
lar,
insulin,
oqsil
vosita-
lari
A B
hisobot
daftari
a
b
d
71- rasm. Dori vositalarini saqlash.
qutichalar, yani A yoki B guruhiga (kuchli tasir etuvchilar) kirmay-
digan vitaminlar, eritmalar dibazol, papaverin, magniy sulfat va
boshqalar saqlanadi (71- rasm, a, b, d ).
Muolaja xonasida dori vositalarini saqlash
A va B guruhiga kiruvchi dori moddalari alohida shkaflarda saqlanadi.
Shkaf eshigining ichki yuzasida dorilarning royxati bolishi lozim. A
(narkotik analgetiklar, atropin va boshq.) va B (aminazin va boshq.)
royxatidagi dorilarni 1 ta shkafda saqlash mumkin, ammo ular alohida
qulflanadigan bolinmalarda bolishi lozim. Shuningdek, shkafda kuchli
tasir qiluvchi dorilar ham saqlanadi.
Zaharli dori moddalari saqlanadigan shkafga «Venena» (A) deb
yozilishi lozim, shkaf eshigining ichki tomoniga esa dori moddalarining
1 marotabalik va 1 kecha-kunduzda qancha qollanilishi yoziladi. Kuchli
tasir qiluvchi dori moddalari saqlanadigan shkaf «Neroika» (B) yozuvi
bilan belgilanadi. Hamma shkaflardagi dori moddalari «tashqi», «ichki»,
«koz tomchilari», «inyeksion» guruhlariga ajratiladi. Dorixonada
tayyorlangan steril eritmalarning saqlanish muddati 3 kun.
Shu vaqt ichida dori moddalari ishlatilmasa, yaroqli (rangini
ozgartirmagan, rangsizlanmagan) hisoblansa ham tokib tashlanadi,
«ichki», «tashqi» qollashga moljallangan dori moddalari tibbiyot
hamshirasi postidagi shkafning turli bolinmalarida belgilangan holda
saqlanadi. Dorixonada tayyorlanib, tashqi qollashga moljallangan dori
shakllari sariq etiketka, ichki qollashga moljallanganlari oq etiketka
bilan belgilanadi (72- rasm, a, b, d, e).
Tibbiyot hamshirasining:
1) dori moddalarining shakli va taxlamini ozgartirishga;
219
«B» gu-
ruhiga
kiruvchi
vositalar
royxati
Bir
marota-
balik
yuqori
miqdor
Bir
kunlik
yuqori
miqdor
NEROIKA
«B»
VENENA
«A»
«A» gu-
ruhiga
kiruvchi
vositalar
royxati
Bir
marota-
balik
yuqori
miqdor
Bir
kunlik
yuqori
miqdor
a
d
e
b
72- rasm. «A» va «B» guruhiga kiruvchi dori vositalarini saqlash.
2) har xil taxlamdagi dori moddalarini bir taxlamga solishga;
3) dori moddasi etiketkasini ozgartirish va almashtirishga;
4) dori moddalarini etiketkasiz saqlashga haqqi yoq.
Shoshilinch paytda dori moddalarini topish qulay bolishi uchun
ular malum tartibda joylashtiriladi. Yoruglikda parchalanadigan dori
moddalari qoraytirilgan shisha idishlarda, yorug tushmaydigan joyda
saqlanishi lozim. Otkir hidli dori moddalari alohida, tez buziladigan
dori moddalari (nastoykalar, qaynatmalar, miksturalar), shuningdek,
malhamlar, zardoblar maxsus muzlatgichda saqlanadi. Nastoyka,
qaynatma va miksturalarning muzlatgichda saqlanish muddati 3 kun-
dan oshmasligi lozim. Loyqalanish va yoqimsiz hid paydo bolishi,
rangining ozgarishi bu dorilarning yaroqsizligini bildiradi. Shuni esda
tutish lozimki: nastoykalar, eritmalar, ekstraklar spirtda tayyorlanadi
va vaqt otishi bilan spirtning bugianishi natijasida ularning konsentrat-
siyasi oshib ketadi. Shuningdek, rangini ozgartirgan kukunlar va
tabletkalar foydalanishga yaroqsiz hisoblanadi.
Dori moddalarini royxatga olish
Tibbiyot hamshirasining postida ham muolaja xonasidagi kabi shkaf
bolishi lozim. Unda «A» va «B» royxatdagi dori moddalari saqlanadi.
Shkaf kaliti hamshiralarga berilganda maxsus daftarga qayd qilinadi.
220
Shkafda saqlanadigan dori moddalarining ishlatilgani togrisida
maxsus daftarga yozib boriladi. Daftarning barcha varaqlari raqam-
lanib, ip otkaziladi. Ipning bosh uchi oxirgi varaqda qogoz varagi
bilan yelimlab mahkamlanadi. Shu varaqda daftar va raqlarining raqam-
lari soni yoziladi va davolash muassasasining dumaloq muhri qoyiladi.
Daftarning raqamlangan varaqlari «A» va «B» royxatdagi dori moddalari
uchun bolib qoyiladi. Bu daftar ham shkafda saqlanadi. Yillik «A» va
«B» royxatdagi dori moddalarining ishlatilishi bolim katta hamshirasi
tomonidan nazorat qilinadi. Zaharli va kuchli tasir qiladigan dorilarni
notogri saqlagan va talon-toroj qilgan tibbiy xodim jinoiy javobgarlikka
tortiladi.
Eslatma: 1. Tibbiy hamshira narkotik moddalarni shifokor bemor-
ning kasallik tarixiga yozib buyurgandagina qollashi mumkin va
malumotlarni bemor huzurida kasallik tarixiga belgilashi kerak.
2. Narkotik moddalarning bosh ampulalari ishlatilmaganlari bilan
birga navbatchi hamshiraga topshiriladi.
3. Navbatchilikni topshirishda ishlatilmagan va ishlatilgan ampu-
lalar sonining royxat daftarida yozilganligi tekshiriladi.
4. Narkotik moddalar ishlatib bolingandan song bosh ampulalar
bolim katta hamshirasiga topshiriladi va orniga yangilari olinadi.
5. Ishlatilgan narkotik moddalarning ampulalari maxsus komissiya
va davolash muassasasining rahbari tomonidan tasdiqlanib yoqotiladi.
Dori moddalarini qollash
Dori moddalari organizmga rezorbtiv sorilish (qon) orqali va
mahalliy tasir korsatishi mumkin. Dori moddalarining tasir qilish
jarayoniga qarab, ularning yuborish yollari farqlanadi. Dori modda-
larining sorilish tasiri enteral (ovqat hazm qilish yoli orqali), parenteral
(ovqat hazm qilish yolini chetlab) va til osti yoli orqali amalga oshiriladi.
Dori moddalarining mahalliy tasir korsatishi ularni tashqi qollash
bilan amalga oshiriladi. Ammo shuni esda tutish lozimki, yogda
eriydigan dori moddalari ham teri orqali soriladi.
Tashqi usul: kompresslar, namlash, sepma dorilar, moylash,
ishqalash, jarohat ustiga boglam qoyish, tomchilar tomizish,
dorilarni yuqori nafas yollariga gaz yoki bug holida kiritish (inga-
latsiya) kabilar tashqi yuborish usullari hisoblanadi. Tashqi yol bilan
faqat teriga emas, balki shilliq qavatlarga, kozga, burunga ham
tasir korsatiladi.
Hamshira bemorga dori moddalarini yuborish usullarini, notogri
qabul qilingan dori moddasining nojoya tasirini, qollanilgan dori
moddasining natijasi, belgilarini, dori moddasini qollanish usulini
tushuntirishi lozim.
221
a
d
b
e
73- rasm. Burunga qon tomirini toraytiruvchi tomchilarni tomizish.
Dori moddalarini burunga yuborish
Qon tomirini toraytiruvchi tomchilarni burunga tomizish algoritmi:
1. Dori moddasining nomini oqing.
2. Tomizgichni tayyorlang (agar tomizgich tiqinga ornatilgan bolsa,
u bilan faqat bitta bemorga dori yuborishda foydalaning.
3. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
4. Qolingizni yuving.
5. Bemorni otqazing.
6. Unga muolaja yonalishini tushuntiring.
7. Tomizgichga dori eritmasini torting.
8. Bemordan boshini ozroq orqaga va yelkasi tomon engashtirishni
sorang.
9. Bemorning burni uchidan asta kotaring (73- rasm).
10.Pastki burun yoliga 34 tomchi dori tomizing (tomizgichni
burunga chuqur kiritmang).
11.Bemordan barmoqlari bilan burun qanotining orta devoriga
bosishini va yengil aylanma harakat qilishini sorang.
12.Burunning ikkinchi teshigiga tomchilarni 8- banddagi kabi tomi-
zing va 11- bandda korsatilgan harakatlarni takrorlang.
13.Bemordan ozini qanday his qilayotganini sorang.
14.Tomizgichni zararsizlantiruvchi eritmaga soling.
15. Qolingizni yuving.
Ayrim halqum kasalliklarida burunga moyli tomchilar pastki burun
yoli orqali halqumning orqa devoriga borib tushadi.
Moyli eritmalarni burunga tomizish algoritmi:
1 dan 4 gacha bolgan bandlar oldingi muolajada korsatilganidek
bajariladi.
5. Bemordan yotishi va boshini ozroq orqaga engashtirishini sorang.
222
a
b
74- rasm. Malhamni burunga kiritish.
6. Bemorga muolaja yonalishini tushuntiring.
7. Uni tomchi tomizilgandan song dori mazasini sezishi haqida
ogohlantiring.
8. Tomizgichga moyli eritmani torting.
9. Burunning har bir pastki yoliga 56 tomchi dori tomizing.
10. Bemordan bir necha daqiqa yotishini sorang.
11. Tomchilar halqumning orqa devoriga tushganligiga ishonch hosil
qiling (bemor tomchi mazasini sezishi lozim).
12. Bemorni otirishiga yordam bering.
13. Bemordan ozini qanday his qilganligini sorang.
14. Tomizgichni zararsizlantiruvchi eritmaga soling.
15. Qolingizni yuving.
Malhamlarni burunga kiritish algoritmi:
1. Dori moddasining nomini oqing.
2. Qolingizni yuving.
3. Bemorga muolaja haqida tushuntiring.
4. Paxta turundalar tayyorlang.
5. Bemorni otqazing va boshini ozroq orqaga egishini sorang.
6. Paxta turundaga 0,50,7 sm malham siqib chiqaring.
7. Turundani aylanma harakat bilan pastki burun yoliga kiriting.
8. Turundani chiqaring va zararsizlantiruvchi eritmaga soling.
9. Malhamni 68- bandlarda korsatilgandek harakat qilib burun-
ning ikkinchi yarmiga kiriting.
10. Qolingizni yuving (74- rasm, a, b).
Kukunni hidlash algoritmi:
1. Kukun nomini oqing.
2. Bemorga dori moddasi haqida zaruriy malumot bering.
3. Bemorga muolajaning kechishini tushuntiring.
4. Unga otirishida yordam bering.
5. Qolingizni yuving.
6. Kukun taxlamini oching.
7. Bemordan barmogi bilan burun ong qanotining orta devoriga
bosishini sorang.
223
a
b
75- rasm. Kukunni hidlash.
a
b
76- rasm. Quloqqa tomchi tomizish.
8. Kukunni chap burun yoliga keltiring.
9. Bemordan ogzini yopib chuqur nafas olishi va kukunni qisman
burunga tortishini sorang.
10. Burunning ong yoliga kukun kiritishda ham shu harakatlarni
takrorlang.
11. Burunda qolgan kukun qoldiqlarini olib tashlang.
12. Bemordan ozini qanday his qilayotganini sorang.
13. Qolingizni yuving (75- rasm, a, b).
Dori moddalarini quloqqa kiritish
Tomchilarni quloqqa tomizish algoritmi:
1. Dori moddasining nomini oqing.
2. Dori eritmasini tana haroratida isiting (flakonni issiq suvli idishga
solib qoying).
3. Tomizgichni tayyorlang.
4. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
5. Qolingizni yuving.
6. Bemorga muolaja yonalishini tushuntiring.
7. Unga yonboshlashga yordam bering.
8. Tomizgichga 68 tomchi dori moddasidan oling (agar tomchini
bitta quloqqa tomizish kerak bolsa).
9. Quloq suprasini orqaga burib tepaga kotaring.
10. Tomchini quloqqa tomizing (76- rasm, a, b).
11. Bemordan 1015 daqiqa yoni bilan yotishini sorang.
224
a
d
b
e
77- rasm. Kozga tomchi tomizish.
12. Bemorga otirishga yordam bering.
13. Undan ahvoli haqida sorang.
14. Qolingizni yuving.
Kozga dori moddalarini tomizish
Kozga tomchi tomizish algoritmi:
1. Tomchili flakon etiketkasini oqing.
2. Tomizgich steril paxta sharchalarini tayyorlang.
Eslatma: 1 ta bemor uchun tomizgichlar soni dori moddalarining
soniga qarab belgilanadi, har bir modda uchun alohida tomizgich
kerak boladi.
3. Bemorga muolaja yonalishini tushuntiring.
4. Unga dori moddasi haqida malumot bering.
5. Bemorni otqizib yoki turgizib qoying.
6. Qolingizni yuving.
7. Tomizgichga kerakli tomchi miqdorini torting, chap qolingizga
paxta sharchani oling.
8. Bemordan boshini ozroq orqaga egib, yuqoriga qarashini sorang.
9. Pastki qovoqni paxta sharcha bilan pastga torting.
10. Pastki konyunktiva burmasiga 23 tomchi dori tomizing
(tomizgichni konyunktivaga yaqin keltiring).
11. Bemordan kozini yumishini sorang.
12. Tomchi qoldiqlarini kozning ichki burchagiga suring.
13. Ikkinchi kozga ham tomchi tomizish zarur bolsa, 712-band-
lardagi harakatlarni takrorlang.
14. Muolajadan song bemor ozini qulay his qilayotganiga ishonch
hosil qiling.
15. Qolingizni yuving (77- rasm, a, b, d, e).
225
a
d
b
e
78- rasm. Tubikdan kozning pastki qovogiga malham surtish.
Kozning pastki qovogiga tubikdan malham surtish algoritmi:
1. Malhamning nomini oqing.
2. Steril paxta sharchalarini tayyorlang.
3. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
4. Unga muolajaning kechishini tushuntiring.
5. Bemorga yotishga yoki qulay otirishga yordam bering.
6. Qohngizni yuving.
7. Paxta sharcha yordamida ong qol bilan pastki qovoqni torting.
8. Bemordan yuqoriga qarashni sorang.
9. Pastki qovoqni ushlamang (bemor kozini yopishi lozim).
10. Bemorga koz qovogidan oqayotgan malhamni artish uchun
toza paxta sharcha bering.
11. 2- kozning pastki qovogiga malham surtish zarur bolganda
611- bandlarda korsatilgan harakatlarni takrorlang.
12. Bemorga qulay vaziyatni egallashda yordam bering.
13. Bemor muolaja tufayli noqulaylik sezmayotganligiga ishonch
hosil qiling.
14. Qolingizni yuving (78- rasm, a, b, d, e).
Malham surtishda har bir bemorga alohida tubik bolishi lozim.
Pastki qovoqqa shisha tayoqcha bilan malham surtish algoritmi:
1. Malhamning nomini oqing.
2. Paxta sharcha va shisha tayoqchalarini tayyorlang (har bir koz
uchun alohida).
3. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
4. Bemorga muolajaning kechishini tushuntiring.
5. Bemorga yotishi yoki qulay otirishiga yordam bering, bunda
uning boshi ozroq orqaga egilgan bolishi lozim.
6. Qolingizni yuving.
7. Tayoqcha bilan ozgina koz malhamidan oling.
15 Zakirova K.U.
226
79- rasm. Kukun dori qoyish.
8. Bemordan yuqoriga qarashni sorang va paxta sharcha bilan pastki
qovoqni torting.
9. Kozning pastki qovogiga malham qoyish uchun kozning ichki
burchagidan tashqi burchagiga qarab malhamni surting (malhamli shisha
tayoqchani pastga qaratib ushlang).
10. Bemordan kozini yumishini sorang.
11. Yumilgan kozdan tomayotgan malhamni artish uchun bemorga
toza paxta sharcha bering.
12. 2- kozning pastki qovogiga malham surtish zarur bolganda
711- bandlarda korsatilgan harakatlarni takrorlang.
13. Bemorga qulay vaziyatni egallashga yordam bering.
14. Muolajadan song bemor ozini yengil his qilayotganligiga ishonch
hosil qiling.
15. Qolingizni yuving.
Kukun dorini qollash
1. Dori moddasining nomini oqing.
2. Bemorga dori moddasi haqida zaruriy malumot bering.
3. Unga muolajaning kechishini tushuntiring.
4. Bemordan muolaja vaqtida atrofida boshqa bemorlarning bolishini
xohlash-xohlamasligini sorang (agar kasalxonada boshqa bemorlar bolsa).
5. Agar bemor xohlamasa uni tosiq bilan chegaralab qoying.
6. Qolingizni yuving.
7. Kukun sepiladigan sohani doka
salfetka bilan quriting.
8. Kukunli idishni yuqoriga ogirib
bir xilda kerakli miqdorda teri yuzasiga
seping (79- rasm).
9. Tosiqni olib tashlang.
10. Qolingizni yuving.
Teriga malhamlarni qollash
Malhamlarni qollash usullari turlicha: teriga yupqa qatlam bilan
surish, ishqalash, malhamli boylamlar. Malham qollash usulini shifokor
belgilaydi.
Teriga malham ishqalash algoritmi:
1. Dori moddasining nomini oqing.
2. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
3. Unga qulay vaziyatni egallashda yordam bering.
4. Bemordan tosiq bilan chegaralashga xohishini sorang (agar
kasalxonada boshqa bemor bolsa).
227
a
d
b
e
80- rasm. Teriga malham ishqalash.
5. Malham ishqalash zarur bolgan teri sohasini kozdan kechiring.
6. Qolingizni yuving.
7. Ishqalashga kerak bolgan malham miqdorini maxsus moslamaga
tushiring (80- rasm, a, b, d, e).
8. Malhamni shifokor belgilagan teri yuzasiga aylanma harakat bilan
malham izi yoqolguncha ishqalang.
9. Agar korsatma talab etsa, bemorni issiq qilib orab qoying.
Tibbiyot hamshirasiga malhamni himoyalanmagan qollar bilan
ishqalash tavsiya etilmaydi.
10. Muolajadan song bemor ozini noqulay sezmayotganligiga
ishonch hosil qiling.
11. Qolingizni yuving.
Ayrim hollarda malham teriga kuchli tasir korsatmaganda bemor
malhamni mustaqil ozi ishqalashi mumkin (barmoq yostiqchalari bilan).
Teriga malham surtish algoritmi:
1. Malham nomini oqing.
2. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
3. Bemorga muolaja uchun qulay vaziyatni egallashda yordam bering.
4. Qolingizhi yuving.
5. Tubikdan shisha kurakchaga bemor uchun zarur bolgan malham
miqdorini siqib chiqaring (yoki katta idishdan shpatel bilan oling).
6. Malhamni shisha kurakcha bilan teriga yupqa qatlamda surting,
buni qol bilan qilmang, chunki bazi bir malhamlar shikastlanmagan
teri orqali ham soriladi.
7. Bemordan malham surtilgan joyni 1015 daqiqa ochiq holda
ushlab turishini sorang.
8. Undan muolaja natijasida noqulaylik sezmayotganlini sorang.
9. Qolingizni yuving (81- rasm, a, b, d).
10. Terini kozdan kechirib, malham sorilganiga ishonch hosil qiling.
228
a
b
81- rasm. Teriga malhamlarni qollash.
d
a
d
b
e
82- rasm. Malhamli boglam qoyish.
Jarrohlik amaliyotida turli xil malhamli boylamlar keng kolamda
qollaniladi.
Malhamli boglam qoyish algoritmi:
1. Malhamli boglam uchun steril salfetka, paxta, bint, qaychi,
shpatel tayyorlang.
2. Malhamning nomini oqing.
3. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
4. Unga muolajaning kechishini tushuntiring.
5. Qolingizni yuving.
6. Steril shpateldan foydalangan holda, steril salfetkaga zaruriy
malham miqdorini surting.
7. Malhamli salfetkani bemor terisiga qoying, agar malham otkir
hidli, kiyimini ifloslaydigan bolsa, salfetka ustidan qavatli paxta qoyish
ham mumkin.
8. Boglamli salfetkani (va paxtani) bint bilan mahkamlang.
9. Boglam qoyilgandan song bemor ozini noqulay his qil-
mayotganligini sorang.
10. Qolingizni yuving.
11. Bemorni malhamli boglam qancha vaqt turishi haqida ogoh-
lantiring (82- rasm, a, b, d, e).
229
a
d
b
e
83- rasm. Plastirlarni qollash.
Plastirlarni qollash
Plastir faqatgina boglashlar, igna va boshqa moslamalarni mahkam
qilish uchungina emas, balki davolash maqsadida dori sifatida ham
ishlatiladi (83- rasm. a, b, d, e).
Dori moddalarini ingalatsiya qilish
Dori vositalarini nafas yoli orqali organizmga kiritish ingalatsiya deb
ataladi. Dori moddalarini ingalatsiya yoli bilan kiritishni tibbiyot hamshirasi
bemorga orgatishi lozim, chunki bu muolajani bemorning ozi bajaradi.
Dori moddalari ingalatsiya yoli bilan ogiz va burun orqali kiritiladi.
Dori moddalarini ogiz orqali ingalatsiya qilish algoritmi:
1. Dori moddasining nomini oqing.
2. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
3. Unga muolajaning otishini tushuntiring.
4. Qolingizni yuving.
5. Bemorga dori moddasi solinmagan ingalatsiya ballonchasida
muolajaning bajarilishini korsating.
6. Bemorni otqizing (agar bemorning ahvoli yol qoysa, muolajani
tik turgan holda bajargan maqul).
7. Ingalatordan himoya qalpoqchasini yeching.
8. Aerozolli nokchani yuqoriga kotarib uni silkiting.
9. Bemordan chuqur nafas chiqarishini sorang.
10. Ingalator mundshtugini bemor ogziga qoying, u mundshtukni
lablari bilan qamrab olishi lozim, bunda bemorning boshi ozroq orqaga
egilgan boladi.
11. Bemordan ogiz orqali chuqur nafas olishni va bir vaqtning
ozida nokcha tubini bosishini sorang.
230
a
d
b
e
84- rasm. Ogiz orqali dori moddalari ingalatsiyasi.
12. Ingalator mundshtugini bemor ogzidan chiqaring, 510 minut
nafasni ushlab turishni tavsiya qiling.
13. Bemordan erkin nafas olishini sorang.
14. Bu muolajani bemorga mustaqil, yani ingalator bilan sizning
ishtirokingizda bajarishini taklif qiling.
Ingalatsiya sonini va ular ortasidagi tanaffusni shifokor belgilaydi.
15.Ingalatorni himoya qalpoqchasi bilan yoping va uni chetga olib
qoying.
16. Qolingizni yuving (84- rasm, a, b, d, e).
Dori moddalarini burun orqali
ingalatsiya qilish
Dori moddalarini ingalatsiya yoli bilan qollashning qulay bolishi
uchun bu preparatga maxsus kiydirgich ishlab chiqilgan bolib, bunda
ingalatsiya ham burun orqali, ham ogiz orqali amalga oshiriladi.
Bu kiydirgich aerozol ingalator bilan bir xil balandlikda joylashgan
boladi.
Dori moddalarini burun orqali ingalatsiya qilish afgoritmi:
1. Dori vositasining nomini oqing.
2. Bemorga dori vositasi haqida malumot bering.
3. Bemorga muolajaning kechishini tushuntiring.
4. Qolingizni yuving.
5. Bemorga dori vositasiz ingalatsiya nokchasi yordamida muolaja
bajarishni korsating.
6. Uni otqizing.
7. Ingalatordan himoya qalpoqchasini yeching.
8. Aerozol solingan nokchaning ogzini pastga qilib silkiting.
231
a
d
b
e
85- rasm. Dori vositalarini burun orqali ingalyatsiya qilish.
9. Bemordan boshini ozgina orqaga egib, ong yelka tomonga
burishini sorang.
10. Unga barmogi bilan burnining ong qanot tosigiga bosishini
ayting.
11. Bemordan ogiz orqah chuqur nafas chiqarishini sorang.
12. Mundshtuk uchini bemor burnining chap teshigiga kiriting.
13. Undan burun orqali chuqur nafas olishini va bir vaqtda nokcha
tubini bosishini sorang.
14. Mundshtuk uchini bemor burnidan chiqarib oling, unga 510
soniya nafasni ushlab turishini ayting.
15. Bemordan erkin nafas chiqarishini sorang.
16. Burunning ong teshigiga ingalatsiya qilishda (1117- bandlar)
bemorga boshini chap yelkasiga egib, burunning chap qanoti tosigiga
bosishini maslahat bering.
17. Bu muolajani bemorga mustaqil ravishda ingalator bilan sizning
ishtirokingizda bajarishini taklif qiling.
18. Ingalatorning himoya qalpoqchasini yopib, uni maxsus
belgilangan joyga qoying.
19. Qolingizni yuving (85- rasm, a, b, d, e).
Dori moddalarini enteral yuborish
Dori moddalarini enteral yol bilan yuborish quyidagicha amalga
oshiriladi:
ogiz orqali (per os);
togri ichak orqali (per rectum);
til ostiga (sub lingua).
232
Dori moddalarni ogiz orqali qollash
Dori moddalarini ogiz orqali qollash eng qulay va keng tarqalgan
usul bolib, bunda dori moddalarining quyidagi turlarini ogiz orqali
kiritish mumkin (kukunlar, tabletkalar, pilulalar, drajelar, miksturalar
va boshq.).
Ammo bu kiritish usulining bir qancha kamchiliklari mayjud:
jigarda dori moddalari aktivhgining qisman buzilishi;
organizm holatiga, individual sezuvchanligiga, rivojlangan pato-
logik jarayonga, bemorning yoshiga bogliqligi;
ovqat hazm qilish tizimida dori moddalarining sust va toliqsiz
sorilishi.
Hushsiz holatdagi, qusayotgan bemorda dori moddalarini bu usul
bilan qollash mumkin emas. Bolimda dori moddalarini quyidagicha
tarqatiladi:
a) harakatlanadigan stolga idishdagi dorilar (flakonda suyuqliklar,
tomizgichlar, menzurkalar, idishda suv, qaychi, buyurtma varaqasi)
tayyorlanadi;
b) dori moddasini har bir bemorga yotgan joyida buyurtma varaqasiga
binoan beriladi;
d) bemor dori moddasini sizning ishtirokingizda qabul qilishi
lozim.
Dori moddalarini bu tartibda tarqatishning afzalligi shundaki,
birinchidan tibbiyot hamshirasi bemorning dori moddasini qabul
qilganligini nazorat qiladi. Ikkinchidan, u bemorning qanday dori
moddasini qabul qilayotgani va uning tasir doirasini biladi. Nihoyat
uchinchidan, dori moddalarini tarqatishda xatoliklarga yol qoyilmaydi.
Dori moddalarini bemorga berishda uni u yoki bu moddaning oziga
xosligi haqida ogohlantirish lozim (achchiq maza, otkir hid, tasirining
muddati, siydik yoki axlat rangining ozgarishi).
Eslatma: 1. Bemor dori moddasining nomini, tasirini bilishi mumkin.
2. Bemorga dori moddasini qanday ichishni aytish lozim.
3. Bemor qabul qilgan dori moddasi va uning ovqat mahsulotlari
bilan ozaro tasiri haqida ogohlantirilishi lozim.
Dori moddalarini tarqatish algoritmi:
1. Taxlamdagi etiketka va buyurtma varagidagi yozuvni diqqat bilan
oqib chiqing.
2. Bemorga dori moddasini faqat orinda tarqating.
3. Bemor dori moddasini sizning huzuringizda qabul qilishi lozim
(faqat ovqat paytida qabul qilinadiganlaridan tashqari).
4. «Ovqatdan oldin» qabul qilinadigan dori moddalarini ovqatla-
nishdan 15 daqiqa oldin, «ovqatdan song» qabul qilinadigan dorilarni
ovqatlangandan 15 daqiqa otgach, qabul qilinadi. «Och qoringa» ertalab
233
ovqatdan 2060 daqiqa oldin (ichni boshashtiruvchi va gijjalarga qarshi
dorilar) qollaniladi.
5. Uxlatuvchi dorilarni bemor uxlashdan 30 daqiqa oldin qabul
qilishi lozim.
6. Nitroglitserin, validol har doim bemorning tumbochkasida bolishi
kerak.
7. Bemorni dori moddasining qoshimcha tasiri haqida ogohlantirish
lozim.
Tabletka, kapsula, draje, pilulalarni qabul qilishda bemor ularni til
ildiziga qoyadi va kam miqdordagi suv bilan ichadi (bazi bir hollarda
kisel yoki sut bilan). Agar bemor tabletkani butunligicha yutolmasa
unga chaynab yutishni tavsiya etish mumkin (tarkibida temir saqlovchi
tabletkalarni butunligicha qabul qilish lozim). Draje, kapsula, pilulyalar
ozgartirilmagan korinishda qabul qilinadi.
Kukun dorilar bemor tilining ildiziga sepiladi va suv ichib yuboriladi
yoki suv bilan aralashtirib ichiladi. Nastoykalar, eritmalar, miksturalar,
qaynatmalar kopincha osh qoshiqda buyuriladi (15 ml). Bunda
darajalangan menzurkalardan foydalanish juda qulay. Spirtli nastoykalar,
ekstraktlar va bazi eritmalar (masalan, 0,1% li atropin sulfat eritmasi)
tomchilarda buyuriladi.
Kopincha flakonlardagi spirtli nastoykalarning qopqogida tomiz-
gichlar boladi. Agar flakonda tomizgich bolmasa, u holda pipetka
bilan menzurkaga kerakli miqdorda tomchi tomiziladi, ozgina suv
qoshilib bemorga ichishga beriladi. Tomizgichda qolgan suyuqlik tokib
tashlanadi.
Dori moddalarini til ostiga qoyish (sublingval)
Qoida boyicha tez tasir qiluvchi moddalarni sublingval yol bilan
qabul qilish buyuriladi. Bunda dori shakllari turlicha bolishi mumkin
(tabletkalar, eritmalar, kapsulalar). Dori moddalarini til ostiga qabul
qilish bemor hayotiga xavf soluvchi yurak sohasidagi ogriqlar bilan
bogliq. Bemor dori moddasini hamisha yonida olib yurishi kerak.
Tibbiyot hamshirasi bemorga ushbu moddalarni saqlash va qabul qilish
qoidalarini orgatishi lozim.
Eslatma: 1. Agar bemor tabletkalarni doimo olib yurishi lozim bolsa,
ular germetik yopilgan taxlamda, kiyim chontagida turishi kerak
(yoruglikda, shuningdek, havoda nitroglitserin parchalanadi).
2. Ogriq xuruji bolganda bemor toxtashi (agar yurib ketayotgan
bolsa) va iloji bolsa, otirishi lozim.
3. Ogriq xurujini kamaytirish uchun bemor shifokor buyurgan
miqdordagi tabletkani til ostiga qoyishi va uni til ostida toliq
sorilguncha saqlashi lozim.
234
4. Agar ogriq xuruji otib ketmasa, bemor yordam sorashi zarur.
5. Bemor dori moddasi tasirining boshlanish va tugallanish vaqtini
bilishi kerak.
Validol va nitroglitserin eritmalari ham sublingval yol bilan qabul
qilinadi. Buning uchun validol eritmasidan 56 tomchi, yoki nitro-
glitserin eritmasidan 23 tomchisi kichkina qand bolagiga tomiziladi.
Bemor ushbu qand bolagini til ostiga qoyishi, toliq sorilmaguncha
yutib yubormasligi kerak. Dori tasirini tezlashtirish uchun 12 tomchi
1% li nitroglitserin eritmasini qandsiz til ostiga tomizish mumkin.
Nitroglitserin kapsulasini esa bemorga tishi bilan ezib, song til ostida
ushlashi taklif qilinadi. Dori moddalarini til ostiga qabul qilganda, tez
soriladi, ovqat hazm qilish tizimida fermentlar tasirida parchalanmay
qonga otadi.
Dori moddalarini togri ichakka kiritish
Togri ichakka tana harorati tasirida soriluvchi suyuqliklar (qay-
natmalar, eritmalar, shilliq moddalar), shuningdek, qattiq (suppozi-
toriylar) dori moddalari kiritiladi. Bunda dori moddalari gemorroidal
venalar orqali qonga sorilib, rezorbtiv va mahalliy (togri ichak shilliq
pardasiga) tasir korsatadi.
Dori moddalarini togri ichakka kiritishdan oldin bemorga toza-
lovchi huqna qilish lozim.
Bemorga suppozitoriyni kiritish algoritmi:
1. Muzlatgichdan suppozitoriylar taxlamini oling va nomini oqing.
2. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
3. Unga suppozitoriy kiritish texnikasini tushuntiring.
4. Bemorni tosiq bilan orab qoying (agar kasalxonada boshqa
bemorlar bolsa).
5. Undan yonboshiga yotib oyoqlarini tizzadan bukishini sorang.
6. Qolqoplarni kiying.
7. Suppozitoriy taxlangan qobiqni oching (suppozitoriyni qobiqdan
ajratmang).
8. Bemordan ozini bosh tutishini sorang.
9. Bir qol bilan bemor dumbalarini kerib, ikkinchisi bilan sup-
pozitoriyni anal teshigiga kiriting.
10. Bemordan oziga qulay bolgan holatda yotishini sorang.
11. Qolqoplarni yeching.
12. Tosiqni olib tashlang.
13. Bir necha soatdan song bemordan ichi kelgan-kelmaganligini
sorang.
Dori moddalarini togri ichakka noksimon balloncha yordamida
ham kiritish mumkin. Bu muolaja «davolovchi huqna» deb ataladi.
235
a
b
86- rasm. Dori moddalarini togri ichakka kiritish.
Togri ichakka kritilgan dori moddasi mahalliy, shuningdek, rezorbtiv
tasir korsatishi mumkin (86- rasm, a, b).
Dorili huqna qilish algoritmi:
1. Bemorga bajariladigan muolajani tushuntiring.
2. Dori moddasi haqida zaruriy malumot bering.
3. Dorili huqna qilishdan 2030 daqiqa oldin bemorga tozalovchi
huqna qiling.
4. Kiritishga moljallangan dori moddasini suv hammomida 37
38°C haroratigacha isiting.
5. Noksimon balloncha yoki Jane shprisi, yel chiqaruvchi naycha,
vazelin, shpatel tayyorlang.
6. Noksimon ballonchaga dori moddasidan torting.
7. Yel chiqaruvchi naycha uchiga vazelin surting.
8. Qolqoplarni kiyib, bemor tagiga kleyonka toshang.
9. Bemorga chap yonboshi bilan yotib, tizzalarini bukishda yordam
bering.
10. Dumbalarni kering va yel chiqaruvchi naychani 1012 sm
chuqurlikda kiriting.
11. Yel chiqaruvchi naychaning bosh turgan uchiga noksimon
ballonchani ulang.
12. Noksimon ballonchani asta-sekin siqing va suyuqlikni togri
ichakka yuboring.
13. Ballonchani ajrating (u «siqilgan» holda qolishi kerak).
14. Yel chiqaruvchi naychani chiqaring, anal teshigi sohasidagi terini
artib kleyonkani olib qoying.
15. Bemorga unga qulay bolgan holatda yotishiga yordam bering.
16. Qolqoplarni yeching.
17. Tosiqni olib qoynig.
18. Bemorga bir soat mobaynida yotishni buyuring.
19. Yel chiqarish naychasini zararsizlantiruvchi eritmaga solib qoying
(87- rasm, a, b, d, e).
236
a
d
b
e
87- rasm. Dorili huqna qilish.
Ampula va flakonli dori tortish
Ampula yoki fiakonni ochishdan oldin dori moddasining nomini,
miqdorini, yaroqlilik muddatini diqqat bilan oqing.
Ampuladagi moyli dorini suv hammomida 38°C gacha isitish
lozim.
Ampuladan dori tortishda harakat algoritmi:
1. Qolingizni yuving.
2. Eritmaning hammasi ampulaning kengaygan qismiga tushishi uchun
silkiting.
3. Uni arracha bilan arralab spirtga hollangan paxta sharcha bilan
arting (dori moddasini tortishda igna ampulaning yuza qismiga tegishi
mumkin emas), ingichka qismini sindirrng.
4. Ampulani rasmda korsatilgandek ushlang, sekin ignani kiritib
eritmadan kerakli miqdorini torting (eritmani tortib asta-sekin ampu-
lani tubidan kotarish mumkin).
5. Eritma tortilgan ignani chiqarib, inyeksiya qilinadigan ignani
kiriting (88- rasm, a, b).
6. Uni mahkamlang, shprisdan eritmaning ozroq qismini chiqarib,
ignaning otkazuvchanligini tekshiring (bunda shprisni yuqoriga kotarib
koz sathida ushlang).
7. Inyeksiya qilish uchun shprisni, spirtga hollangan steril paxta
sharchalarni paketga yoki steril lotokka soling.
Penitsillinni eritish algoritmi:
1. Flakondagi yozuvni oqing (nomlanishi, miqdori, yaroqlilik
muddati).
2. Nosteril pinset bilan alumin qopqoqning markazini oching.
237
a
b
88- rasm. Ampuladan dori tortish.
3. Rezina qopqoqni spirtli sharcha bilan arting.
4. Erituvchi moddadan kerakli miqdorda shprisga (510 ml) torting
(flakondagi eritma bir nechta bemorga moljallangan bolsa, 100000
TB ga 0,5 ml eritma solinadi).
5. Flakonni oling va unga erituvchini yuboring.
6. Igna osti konusidan flakonni igna bilan chiqaring, flakonni silkitib
poroshokni toliq eriting.
7. Flakondagi ignani igna konusga kiriting.
8. Uni tubidan yuqoriga kotaring va shprisga eritmadan torting.
9. Flakonni igna osti konusidan chiqaring.
10. Mushak orasiga inyeksiya qilish uchun ignani igna osti konusiga
kiriting va mustahkamlang.
11. Ignadan ozgina eritma chiqarib, uning otkazuvchanligini
tekshiring.
12. Inyeksiya qilish uchun shprisni, spirtga hollangan 2 ta paxta
sharchani lotokka soling. Lotokni steril salfetka bilan yopib qoying.
Inyeksiyalar
Teri ichi inyeksiyasi eng yuza inyeksiya hisoblanadi. Tashxis maq-
sadida 0,01 dan 1 ml gacha suyuqlik yuboriladi. Bunda inyeksiya qilish
joyi bilakning oldingi yuzasi hisoblanadi.
Teri orasiga inyeksiya qilish algoritmi:
1. Shprisga kerakli miqdorda dori moddasini torting.
2. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
3. Unga zaruriy holatni egallashda yordam bering.
4. Qolqoplarni kiying, inyeksiya qilinadigan joyni bir xil yona-
lishda spirt bilan arting.
5. Inyeksiya qilinadigan joy terisini torting.
6. Igna kesimini yuqoriga qaratib teri bilan parallel qilib uchini
teriga kiriting.
7. Ikki barmoq bilan ignani teriga bosing.
8. Chap qolni porshenga otkazing, uni bosib dori moddasini
yuboring.
238
a
b
89- rasm. Teri orasiga inyeksiya qilish.
a
d
b
e
90- rasm. Teri osti inyeksiyasi.
9. Spirtga hollangan steril paxtani bosmasdan ignani chiqaring.
Qolqoplarni yeching (89- rasm, a, b).
10. Bemorga malum vaqt mobaynida inyeksiya qilingan joyga suv
tekkizmasligi lozimligini tushuntiring (agar inyeksiya tashxis maqsadida
qilingan bolsa).
Teri ostiga inyeksiya qilish algoritmi:
Teri osti inyeksiyasi chuqurroq bajariladigan muolaja hisoblanib,
bunda uni 15 mm chuqurlikka qilinadi.
1. Shprisga dori moddasini torting.
2. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
3. Bemordan tosiq bilan orash kerakmi-yoqligi haqida sorang
(agar bemor xonada yolgiz bolmasa).
4. Unga kerakli holatni egallashda yordam bering.
5. Qolqoplarni kiying, inyeksiya qilinadigan joyni spirtga (yoki yodga)
namlangan ikkita paxta tampon bilan ketma-ket arting (avval maydonni,
song inyeksiya qilinadigan joyni).
6. Inyeksiya qilinadigan joyni chap qol bilan korsatilgandek ushlang.
7. Ignani 45° burchak ostida burmalangan terining yuza qismiga 15
mm chuqurlikda (2/3 sm uzunlikda) kiriting, barmoq bilan ignaning
konyulasidan ushlab turing.
239
d
e
a
b
91- rasm. Mushak orasiga inyeksiya qilish joyi.
90°
90°
8. Chap qolni porshenga otkazib dori moddasini yuboring. Shprisni
qoldan-qolga otkazmaslikka harakat qiling.
9. Ignani kanulasidan ushlab chiqaring, teshilgan joyga spirtga
namlangan steril paxta bosing.
10. Paxta bilan inyeksiya qilingan joyni sekin uqalang.
11. Bemordan ozini qanday his qilayotganligini sorang, qolqop-
larni yeching (90- rasm, a, b, d, e).
Mushak orasiga inyeksiya qilish
Inyeksiyalar mushak orasiga yelkaga, songa va dumbaga qilinishi
mumkin. Dori moddalari kopincha shu usulda yuboriladi.
Dumba sohasi mushak orasiga inyeksiyalar qilish uchun qulay joy
hisoblanadi. Bu yerdan quymich nervi va yirik qon tomirlar otadi.
Inyeksiya qilish uchun dumba xayolan tort qismga bolinadi, yuqori
tashqi kvadrat inyeksiya uchun qulay joy hisoblanadi (91- rasm).
Ignaning tasodifan quymich nerviga tushib qolishi bemorda falaj va
parezga sabab boladi.
Mushak orasiga inyeksiya qilish usullari.
Dori dumba sohasiga yuborilganda bemor qornini bosib, yoki
yonboshlab yotishi lozim. Bemorni kerakli holatda yotqizib, son
suyagining orqa yuqori ozagi va katta dongligi paypaslanadi. Tasavvur
qilingan chiziq, yuqoridagi ikkita yonalish orasidan otadi, otirgich
nerv esa chiziqqa parallel va pastroqdan otadi. Inyeksiya qilish joyi
240
yuqori tashqi kvadratning yonbosh suyak qirrasidan taxminan 58 sm
pastroqda joylashadi. Mushak orasiga kiritiladigan igna uzunligi
bemorning teri osti yog qatlamining qalinligiga bogliq. Masalan, teri
osti yog qatlami meyordan ortiq qalinlikka ega bolganda 60 mm
uzunlikdagi igna, meyoriy qalinlikda esa 40 mm uzunlikka ega bolgan
ignadan foydalaniladi.
Mushak orasiga inyeksiya qilish algoritmi:
1. Bemorga dori moddasi va qilinadigan inyeksiya haqida malumot
bering.
2. Undan inyeksiya qilish vaqtida tosiq bilan orash kerakmi-
yoqligini sorang (agar bemor xonada yolgiz bolmasa).
3. Qolingizni yuving.
4. Dori moddasini shprisga torting.
5. Bemorga qilinadigan inyeksiya uchun qulay vaziyatni egallashda
yordam bering («qorinda» yoki «yonbosh»).
6. Inyeksiya qilinadigan joyni belgilang, qolqopni kiying.
7. Inyeksiya qilinadigan joyni spirtga yoki yodga namlangan paxta
sharcha bilan arting.
8. Inyeksiya qilinadigan joyni fiksatsiya qiling.
9. Ignani 23 mm teri ustida ushlab, 90° burchak ostida mushakka
kiriting.
10. Chap qolni porshenga otkazib dori moddasini yuboring.
Ilitilgan moyli eritmani kiritishdan oldin, porshenni yuqoriga torting,
shprisga qon tushmayotganligiga ishonch hosil qiling va shundan song
eritmani yuboring.
11. Ignani odatdagidek chiqaring.
12. Paxtani teridan olmasdan turib inyeksiya qilingan joyni sekin
uqalang, qolqoplarni yeching.
13. Bemorga qulay vaziyatni egallashiga yordam bering.
14. Tosiqni olib qoying.
Tibbiyotda inyeksiya qilish joyining ikki yonalishi mavjud bolib,
bu belga va qoringa yaqin joylashgan dumba sohasidan iborat.
Bulardan ikkinchi yonalishni korib chiqadigan bolsak, bu joy orta
va kichik yonbosh muskullarini oz ichiga oladi. Hamshira inyeksiya
qilish joyini aniqlash uchun barmoqlarini bemor son suyagining katta
dongligiga qoyadi, bunda ong qol chap son suyagi uchun, chap qol
esa ong son suyagi uchun qollaniladi. Tibbiyot hamshirasi qolining
katta barmogini bemorning chov sohasiga yonaltiriladi, korsatkich
barmogini quymich suyagining oldingi yuqori osimtasi roparasida
joylashtiradi, orta barmoq esa chanoq suyagidan dumba sohasiga tortiladi.
Korsatkich, orta barmoq, chanoq suyagining qirrasi «U» shaklidagi
uchburchakni hosil qiladi. Inyeksiya joyi uchburchakning markazi
hisoblanadi.
241
a
d
92- rasm. Yelka mushak orasiga inyeksiya qilish.
e
90°
Yosh bolalar va qariyalarda inyeksiya bajarish davomida dori mod-
dasini muskul orasiga tushganligiga ishonch hosil qilish uchun teri va
muskul burma holiga keltirilib, song dori moddasi yuboriladi. Inyeksiya
bajarishda bemor chalqancha oyoqning tizza bogimi ozroq bukilgan
yoki otirgan holatda boladi. Inyeksiya mushak orasiga 90° burchak
ostida kiritiladi.
Deltasimon mushak orasiga inyeksiya qilish
Yelka boylab yelka arteriyasi va nervi otadi. Hamshiralar inyeksiya
uchun bu sohani kamdan kam qollaydilar. Boshqa joyga inyeksiya
qilish mumkin bolmaganda yoki bir kunda mushak orasiga bir necha
inyeksiya qilish lozim bolsa bu usuldan foydalaniladi. Bolalarda bu
mushak rivojlanmagan boladi. Inyeksiya paytida bemor qolini
boshashtirishi va tirsak bogimida bukishi lozim. U yotishi yoki otirishi
mumkin. Inyeksiya joyi kurak suyagining akromial osigidan, taxminan
2,55 sm pastda joylashadi. Igna mushak orasiga 90° burchak ostida
kiritiladi (92- rasm, a, b, d ).
Venaga inyeksiya qilish algoritmi:
Vena ichiga inyeksiyalarni tirsak bogimi venasiga qilish qulay, lekin
ayrim hollarda bu muolaja uchun yelka oldi mayda venalar, panjalar,
tovon, chaqaloq va yosh bolalarda chakka sohasi qollaniladi.
1. Bemorga dori moddasi haqida malumot bering.
2. Shprisga dori moddasini torting.
3. Bemorga qulay vaziyatni egallashda yordam bering.
4. Bemorning tirsagi ostiga kleyonka yostiqcha qoying, qolqoplarni
kiying.
5. Yelkaning orta qismiga rezina jgut boglang, bunda bilak
arteriyasidagi puls ozgarmasligi lozim. Jgutni shunday boglash kerakki,
uning ikki uchi yuqoriga, halqasi esa pastga yonalgan bolsin.
6. Bemordan kaftini bir necha marotaba siqib ochishini sorang, bir
vaqtning ozida tirsak bukimini spirtga namlangan steril paxta bilan
arting. Periferiyadan markazga harakat qilib, tomirlar toliqligini aniqlang
(koproq tolishgan venani topish lozim).
16 Zakirova K.U.
242
a
b
d
e
f
g
h
93- rasm. Venaga inyeksiya qilish.
7. Shprisni oling, korsatkich barmoq bilan igna kanulasini, boshqa
barmoqlar bilan esa silindr yuqorisidan ushlang.
8. Ignaning otkazuvchanligini va shprisda havo yoqligini tekshiring
(agar shprisda mayda pufakchalar bolsa, uni silkiting, mayda pufakchalar
katta bir pufakka aylanadi va uni ignadan chiqarib yuborish oson boladi).
9. Chap qolingiz bilan tirsak bukimidagi terini torting.
10. Shpris holatini ozgartirmasdan, igna kesimini yuqoriga va teriga
parallel ushlab venaga kiriting.
11. Chap qolingiz bilan venani aniqlagan holda ignaning yona-
lishini nisbatan ozgartirib boshliqqa tushganingizni his qilguncha,
asta-sekinlik bilan venani teshing.
12. Igna venada ekanligiga ishonch hosil qiling, porshenni ozingizga
torting (shprisda qon hosil bolishi lozim).
13. Jgutni chap qol bilan bir uchidan tortib yeching, bemordan
mushtini ochishini sorang.
14. Shpris holatini ozgartirmasdan chap qol bilan porshenni bosing
va dorini asta-sekinlik bilan yuboring.
15. Inyeksiya qilingan joyga spirtda namlangan paxta sharcha bosib
ignani chiqaring, qolqopni yeching, qon bilan ifloslangan paxta
sharchani bemorda qoldirmang (93- rasm, a, b, d, e, f, g, h).
Maxsus sistema yordamida venaga tomchilab
dori yuborish
Sistemani tayyorlash algoritmi:
1. Taxlamli paketning butunligi va sistemaning yaroqlilik muddatini
tekshiring.
243
havo chiqarïich
rezina
burama qisqich
tomchilatgich
burama
qisqich
ochiq
ochiq
havo
a
b
d
94- rasm. Venaga dorini tomchilab yuborish uchun
sistemani toldirish.
2. Nosteril pinset bilan dori moddasi solingan flakonning metall
qopqogini markaziy qismidan oching va spirtga namlangan paxta bilan
arting.
3. Taxlamli paketni ochib, sistemani oling (barcha harakatlar ish
stolida bajariladi).
4. Ignali havo otkazgichdan qopqoqchani oching, filtr bilan be-
kilgan kalta nayli ignani flakonning tiqinli qismiga oxirigacha kiriting,
havo otkazgichning bosh uchini flakonga rezina yordamida mahkam-
lang.
5. Vintli qisqichni yoping, sistemaning kalta uchidagi igna qismi-
dan qopqoqchani yechib, uni ignali flakonning tiqiniga oxirigacha
kiriting.
6. Flakonni ogirib shtativga mahkamlang.
7. Qisqichni oching, tomizgichni birinchi holatiga qaytaring, filtrni
suyuqlik bilan toldiring.
8. Sistemaning uzun nayli qismini asta-sekin suyuqlikka toldirib,
naydagi suyuqlikni ignadan inyeksiya uchun tomchi hosil bolmagun-
cha haydang.
9. Uning uzun naychasida havo pufaklari yoqligini tekshiring. Steril
lotok yoki taxlamli paketga inyeksiya uchun qopqogi yopilgan igna,
spirtga namlangan paxta sharchalar, steril salfetka soling, eni 1 sm,
suyuqlikni uzunligi 45 sm bolgan yopishqoq plastir tayyorlang (94-
rasm).
Venepunksiya qilish algoritmi:
1. Bemorga bajariladigan muolaja haqida malumot bering.
2. Bemorga qulay vaziyatni egallashda yordam bering (qoiqoplarni
kiying).
3. Bemor yelkasining pastki qismiga jgut boglang.
4. Spirtga namlangan ikkita paxta sharcha bilan tirsak bukimi sohasini
arting, bunda bemor mushtini ochib-yopib turadi.
244
95- rasm. Venaga tomchilab
dori yuborish.
leykositlar
5. Tirsak bukimi terisini tortib
venani moijalga oling.
6. Igna qalpoqchasini yeching va
venani odatdagidek punksiya qiling
(bemor mushti siqilgan holda bolishi
lozim).
7. Igna kanulasidan qon ko-
ringanda jgutni yeching.
8. Qisqichni oching, sistemani igna
kanulasiga ulang.
9. Shifokor korsatmasi boyicha
tomchining tushish tezligini vintli
qisqich bilan meyorlang.
10. Ignani yopishqoq plastir bilan
yopishtirib, steril salfetka bilan orab qoying.
11. Tomchilab yuborish muolajasi tugaguncha bemorning ahvolini
nazorat qilib turing. Agar bir necha flakondagi dori eritmalarini ketma-
ket yuborish lozim bolsa, bu quyidagi usulda bajariladi, birinchi
flakonda oz miqdorda eritma qolganda undan zudlik bilan havo ot-
kazgich chiqariladi va oldindan shtativga ornatilgan flakonning tiqiniga
kiritiladi. Shu tarzda sistemaning kalta qismidagi igna flakonga
otkaziladi.
12. Vintli qisqichni yoping.
13. Inyeksiya qilingan joyni 23 daqiqa spirtli paxta bilan bosib,
ignani venadan chiqaring (paxtani bemor qolida qoldirmang), qol-
qoplarni yeching.
14. Ortiqcha narsalarni olib qoying.
Venaga tez-tez va uzoq muddatga dori moddalarini tomchilab quyish
zarurati bolganda venani kateterlash usuli qollaniladi. omrov osti
venasini kateterlashni shifokor, periferik venalarni kateterlashni tibbiyot
hamshirasi bajaradi. Bizning fikrimizcha bu muolaja uchun infuzion
kanula eng qulay moslama hisoblanadi (95- rasm).
Panja venalarini kateterlash algoritmi:
1. Bemorga qilinadigan muolaja haqida malumot bering.
2. Bemorga yuboriladigan dori moddasi haqida tushuntiring.
3. Tomchilab yuborish uchun sistemani tayyorlang.
4. Bemorga qulay vaziyatni egallashda yordam bering.
5. Kanula taxlamining butunligini va yaroqlilik muddatini tekshiring.
6. Qolqoplarni kiying, venepunksiya qilinadigan sohani spirtli paxta
bilan arting.
7. Kanula taxlamini oching.
8. Katta barmoq bilan kanulani mahkamlangan qobigi yoki qopqo-
gidan, ikkinchi va uchinchi barmoqlar bilan oldingi tilchasidan ushlang.
245
a
d
b
e
96- rasm. Kanula yordamida kaft venalarini kateterlash.
9. Teri va venani odatdagi usulda teshing, indikator kamerasiga qon
sizib chiqib, kameraning uchidagi qopqogi kanuladan qon oqishini
toxtatadi.
10. Kanulani joyida ushlab ehtiyotlik bilan teflonli kateterni tomirga
kiriting.
11. Kateterni barmogingiz bilan bosib ignani toliq chiqaring.
12. Kanuladagi dori moddasi toldirilgan sistemani ulang.
13. Uning elastik tilchalarini yopishqoq plastir bilan teriga yopish-
tirib qoying.
14. Tomchilarning tushish tezligini togrilang.
15. Tomchilarning tomishi tugashi bilan sistemani ajrating.
16. Agar bemorga takroran dori quyish yoki venaga inyeksiya qilish
zarurati bolsa, kanulani qopqoq bilan yopib qoying. Qolqoplarni
yeching (96- rasm, a, b, d, e).
Inyeksiya asoratlari
Infiltrat koproq teri osti va muskul orasiga qilingan inyeksiyalardan
song sodir boladi. Bunga:
a) otmas igna;
b) ingichka igna (barcha inyeksiya turlarida) sabab boladi.
Abssess bu yumshoq toqimalarning yiringli yalliglanishi bolib,
buning sabablari yuqoridagidek.
Ignaning sinib ketishi inyeksiya bajarish vaqtida eski ignadan
foydalanishdir.
Medikomentoz emboliya moyli eritmalarni teri ostiga va muskul
orasiga yuborish vaqtida ularning tomir boshligiga tushib, tiqilib qolishi
natijasida yuzaga keladi.
246
Havo emboliyasi inyeksiyalarni, asosan, venaga oqma va tomchi
usulida yuborilganda sodir boladi.
Nerv tolalarining shikastlanishi asosan, muskul orasiga va vena
ichiga inyeksiya qilinganda sodir boladi. Bu inyeksiya uchun notogri
joyni tanlash yoki dori moddalari malum qismining teri ostiga ketishi
va nervni oziqlantiruvchi tomirning dimlanib qolishi sababli paydo
boladi.
Tromboflebit vena tomirlarining tromblar tiqilib qolishi oqibatida
yalliglanishidir. otmas ignalarni qollash va venaning bir qismiga tez-
tez inyeksiya qilish sababli paydo boladi.
Nekroz (terining olishi) kopincha venepunksiya (teshish)da kuchli
tasir etuvchi dori moddalari malum miqdorining adashib teri ostiga
ketishidir.
Allergik reaksiyalar. Organizmning yuborilgan dori moddalariga
javoban roy beradigan allergik holatlari eshakyem toshishi, hiqildoq
va traxeyaning shishish, astma xuruji (bogilish), allergik tumov,
konyunktivit va boshqalar bilan namoyon bolishi mumkin. Lekin eng
qorqinchli allergik reaksiya anafilaktik shok hisoblanadi. U
inyeksiyadan keyin bir necha daqiqa otishi bilan rivojlanadi. Bunda
bemorning darmoni quriydi. Badan terisi oqaradi va sovuq ter bosadi,
oyoq-qollari muzlab kokarib ketadi, arterial bosimi keskin pasayadi,
pulsi ipsimon bolib qolishi mumkin. Bu holda zudlik bilan shifokorni
chaqirish va qator choralarni korish zarur:
a) dori yuborilgan joy yuqorisidan arteriya va venalar bosiladigan
qilib jgut qoyish (jgut togri qoyilgan bolsa, pulsni ushlab
bolmaydi);
b) ikkinchi qol venasiga allergiyaga qarshi vosita (dimedrol, suprastin,
diprazin, gidrokortizon va boshqalar) yuborish;
d) jgutni yechmay preparat yuborilgan joy atrofidagi teri ostida
0,1% li 1 ml adrenalin eritmasi yuborish; bu ogir asoratning oldini
olish uchun bemordan surishtirib korishdan tashqari (ilgari shu
preparatga bolgan reaksiyasi xususida), birinchi inyeksiyani bitta qol
yoki oyoq sohasiga qilish (reaksiya paydo bolgan taqdirda jgut qoyishga
imkon bolishi uchun) va bemorni birinchi kun mobaynida, ayniqsa,
inyeksiyadan keyingi dastlabki daqiqalarda sinchkovlik bilan kuzatib
borish lozim.
6.5. Sîddà tabiiy usullàr bilàn
îrgànizmgà tàsir qilish
Suv bilan davolash «gidroterapiya» fizioterapevtik davo turlaridan
bolib, kasalliklarning oldini olish va davolash maqsadida qollaniladi.
Suv bilan davolashning asosiy vazifalaridan biri organizm uchun qulay
247
reaksiyaga erishishdir. Suv muolajalari tasir turiga qarab turlicha boladi.
Chegaralangan tasir turiga ega suv muolajalari:
yuvish, artish (qol yoki chotka yordamida);
qol yoki oyoq vannasi, sekin-asta haroratni kotarish bilan;
qol va oyoqqa kontrast vanna qollash;
turgan holda sovuq suvni qolga, tizzaga, yuzga, ensaga qollash;
kokrak qafasiga kompresslar qoyish.
Ortacha tasir kuchiga ega suv muolajalari:
oyoq, belga vannalar (belga otirgan yoki yotgan holda), sekin-
asta haroratni kotarish bilan;
otirgan holda ishqalash bilan vanna qabul qilish;
mineral vannalar;
turli xil tarkibli iliq vannalar;
sovuq ishqalovchi vannalar;
otirgan holda ozgaruvchan haroratli vannalar;
badanning 3/4 qismiga kompress qollash yoki nam sochiq orash;
otirgan holda bugli vanna qabul qilish;
sauna.
Kuchli tasir etuvchi suv muolajalari:
qizdiruvchi vanna;
hammom;
sovuq yoki issiq suvni tezlik bilan tanaga quyish.
Suv bilan davolashda tanada umumiy va mahalliy ozgarishlar paydo
bolib, ular malum miqdorda suv harorati bilan bogliqdir. Suv muo-
lajalari haroratiga qarab sovuq (20°C), salqin (2030°C), indifferent
(3436°C), iliq (3739°C), issiq (40°C dan yuqori) bolishi mumkin.
Gidroterapiya markaziy nerv tizimiga oziga xos tasir korsatadi.
Indifferent haroratdagi suvni qollash natijasida tanada boshashish,
tinchlanish uyquchanlik paydo boladi. Sovuq va issiq suv tasirida
qozgaluvchanlik kuchliroq boladi. Suv bilan davolaganda yurak- tomir
faoliyatida ozgarishlar yuzaga keladi. Sovuq suv tasirida teri tomirlari
torayadi, yurakning qisqarish faoliyati sekinlashadi, arterial bosim ortadi.
Past haroratdagi suv tasirida skelet mushaklarining tarangligi oshadi.
Issiq suvning tasiri unga qarama-qarshi boladi. Issiq va sovuq suv
muolajalari moddalar almashinuvi jarayonini tezlashtirib, organizm
taranglashuvini oshiradi. Gidroterapiyada haroratdan tashqari mexanik
omil muolajaning umumiy tasirini kuchaytiradi. Suv muolajalari,
ayniqsa, yurak tomir, nerv faoliyati, xafaqonlik kasalligi va organizmda
moddalar almashinuvi buzilgan bemorlarga tavsiya etiladi. Monelik
hollari: suv muolajalari ogir ateroskleroz, qon bosimining yuqori darajaga
kotarilishi, miya va toj tomirlar qon aylanishining buzilishida hamda
sil kasalligining faol turida qollanilmaydi. Suv muolajalari har bir
shaxsga alohida buyuriladi. Davo muddati 1520 muolajadan iborat
248
97- rasm. Vanna qabul qilish: a umumiy; b mahalliy.
a
b
bolib, boshlanishida qisqa muddatli, song bemorning ahvoliga qarab
sekin-asta oshiriladi.
Gidroterapiyaning bir necha xil usullari mavjud bolib, ulardan suv
quyish va artinish, hol sochiqqa orab qoyish, dush (aylanma, sirkular,
otilib chiquvchi yuqori va past bosimli), ichakni yuvish, vannalar va b.
qollaniladi. Umumiy vanna bolsa, bemor tanasining barcha qismi
suvga tushiriladi, mahalliy vannalar: marvaridli (suv orqali havo
pufakchalari bosim bilan chiqariladi), kopikli (kopik hosil qiluvchi
moddalar yordamida), tebranuvchi va aylanma (suvni mexanik tasirda
kuchaytirish), hidli, shifobaxsh giyohli, mineralli boladi. Vanna qabul
qilish muddati 1015 daqiqa, muddatni uzaytirish noxush oqibatlarga
olib kelishi mumkin. Vannalar qabul qilish vaqtida bemorning umumiy
ahvolini nazorat qilib turish lozim, chunki arterial bosimning ozgarishi
puls tezligi va nafas harakatlarining yomonlashuviga sabab boladi.
Suv muolajalarini artish, suv quyish korinishida ham qollash mumkin.
Bu davolash usullari bemorlarni davolash va parvarish qilishga kiradi.
Qisqa muddat ichida sovuq suv bilan badanni artish chiniqtirishning
bitta vositasidir. Sovuq suvga yuvinish tomirlar faoliyatini oshirib, yuqori
haroratli bemorga yaxshi natija beradi. Tananing malum qismiga kontrast
suv quyish avvaliga iliq keyin sovuq suv yordamida amalga oshiriladi.
Muolajadan song tana sochiq yordamida quritiladi (97- rasm).
Bemorga isitgich (grelka) qoyish
Isitgichlar yalliglanish jarayonlarini sorish, tanani isitish va ogriq
qoldirish uchun qollaniladi. Isitgich tayyorlashga monelik qiladigan
hollar: qorin boshligidagi otkir yalliglanish (appenditsit, xoletsistit,
249
a
d
b
e
98- rasm. Isitgichni qollash.
pankreatit), osmalar, qon oqishi, lat yeyish (dastlabki soatlarda)
hisoblanadi. Tibbiyotda rezinali va elektr isitgichlar ishlatiladi.
Rezinali isitgichning sigimi 11,5 litr, tiqini yaxshi burab
berkitiladigan yoki tortburchak shaklga ega bolgan moslamadan
iborat.
Isitgich qoyish algoritmi:
1. Isitgichning butunligi tekshiriladi.
2. Uning 3/4 qismi issiq suv bilan toldiriladi.
3. Havo chiqarib yuboriladi.
4. Isitgich ogzi tiqin bilan mahkamlanadi.
5. Isitgichning ogzini pastga qaratib, qopqoqning zichligi tekshi-
riladi.
6. Isitgich sochiqqa oralib bemoming kerakli joyiga qoyiladi.
7. Isitgich 20 daqiqa davomida qoyiladi.
Ogir yotgan bemorlar issiqlik tasirini hamma vaqt ham sezaver-
masliklari sababli isitgichdan kuyib qolishlari mumkin. Terida qizarish
(pigmentatsiya) hosil bolmasligi uchun unga vazelin yoki yog surtish
lozim. Hushsiz holatdagi, teri sezuvchanligi yoqolgan bemorlar bilan
ishlashda alohida ehtiyotkorlik lozim boladi. Suvli isitgichlar orniga
elektr isitgich qollash mumkin. Uning issiqlik darajasi reostat bilan
boshqariladi (98- rasm, a, b, d, e).
Xantal qoyish
Xantallar terini tasirlantiradi va teridagi qon tomirlarining efirli
xantal moyidan kengayishi bilan bemor terisiga tasir korsatadi.
Korsatmalar: xantallar ogriqda, opka yoki bronxlar yalliglan-
ganda, qon tomirlar spazmida va boshqa qator kasalliklarda qol-
laniladi.
250
a
d
b
e
99- rasm. Xantal qoyish.
Fabrikada tayyorlangan xantal olchami 12½18 sm qogoz bolagi-
dan iborat bolib, unga maxsus usulda quruq xantal yopishtirilgan
boladi. Sifatli xantallar sifatsizidan otkir xantal moyining hidi kelib
turishi va uqalanib ketmasligi bilan farq qiladi.
Monelik qiluvchi hollar: teri kasalliklarida, qon oqishida xantal
qoyish mumkin emas.
Teri doglari yuz bermasligi uchun xantalni har gal bitta joyga qoya-
vermaslik tavsiya etiladi. Tayyor xantallardan yuqori nafas yollari
kasalliklari bilan bir qatorda arterial bosimni pasaytirish uchun oyoqqa
xantalli vannalar qilinadi (suv harorati 50°C, xantal miqdori bir chelak
suvga 50 g, vanna muddati 2030 daqiqa). Vanna qilingandan song
oyoqni iliq suv bilan chayib yaxshilab artiladi, bemor orniga yot-
qiziladi.
Muolaja algoritmi:
1. Xantal sifati tekshiriladi.
2. Kerakli narsalar qulay joyga qoyiladi.
3. Bemorni qorni bilan qulay holatda yotqiziladi.
4. Bemor terisini kozdan kechirib, monelik hollari tekshiriladi.
5. Teri quruq sochiq bilan artiladi.
6. Lotokka 4045°C li iliq suv solinadi.
7. Suvga xantalli qogozlar birin-ketin botirib olinadi.
8. Suvga botirib olingan xantal qogozlarni bemorning kurak sohasiga
umurtqa pogonasini 2 sm chetlab 56 ta qoyiladi.
9. Ustidan quruq yumshoq sochiq bilan yopiladi.
10. Bemordan badani achishyaptimi yoki yoqligini sorab xantal-
larning togri qoyilganligi aniqlanadi.
11. Bu holatda bemor 1520 daqiqa yotadi.
12. Vaqt otishi bilan xantallar bemor badanidan birin-ketin olinadi.
251
a
b
d
yax
14-16°C
20 daqiqa
100- rasm. Muzli xaltachani qollash.
13. Xantal olingandan song teri iliq suv bilan yuviladi, quritib
artiladi.
14. Bemor kiyintiriladi va yaxshilab orab qoyiladi.
Eslatma: 1. Xantal oz vaqtida olinmasa terini kuydirishi mumkin.
2. Uni gazeta ustidan qoyish aslo mumkin emas, chunki xantal
moyining teriga bevosita tasiri yoqoladi.
3. Bazan xantallar mum qogoz, doka ustidan qoyiladi.
4. Xantallarni quruq va qorongi joyda saqlash lozim. Saqlash muddati
810 oy (99- rasm, a, b, d, e).
Bemorga muzli xaltacha qoyish
Quruq sovuqning teriga tasiri natijasida qon tomirlari torayishi va
chuqur joylashgan toqimalarda sezgining pasayishi kuzatiladi.
Muzli xaltacha qon ketganda, qorin boshligida otkir yalliglanish
holatlarida, lat yeganda, isitma kotarilganda, operatsiyadan keyingi
davrda qollaniladi.
Suvli xaltachani muzlatgichning sovitish kamerasiga qoyib muz-
latish mumkin emas, chunki suv muzlatgich katta yaxlit sath hosil
qiladi, bu esa qollash jarayonida malum joyning yalliglanishiga olib
keladi.
Muolaja algoritmi:
1. Muzli xaltachaning butunligi tekshiriladi.
2. Muzlatgichda oldindan tayyorlab qoyilgan muz parchalari
xaltachaga solinadi, song ustiga 1214°C haroratga ega bolgan suv
solinadi.
3. Xaltacha ogzi burab mahkamlanadi.
4. Muzlar (xaltachada) bir tekisda joylanishi uchun xaltacha ikkala
qol bilan bir necha marotaba qozgatiladi.
5. Xaltachadagi muzlar erib xaltacha hol bolib qolsa, u artib turiladi.
6. Muzli xaltachani uzoq vaqt qollash mumkin, lekin har 1015
daqiqadan song tanaffus qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Muz
solinadigan xaltacha quruq holda saqlanadi (100- rasm, a, b, d).
252
68 qavat
nam oq mato
nam qogoz
paxta bint
68 soat
oq mato
klyon-
ka
10 daqiqa
paxta
a
a
b
d
101- rasm. Isituvchi kompress qoyish.
Kompresslar
Kompress chalgituvchi va soruvchi vosita sifatida tasir qila-
digan kop qavatli davolovchi boglam bolib, ularning quruq, nam,
mahalliy hamda umumiy, sovuq, isituvchi va dorili turlari mavjud.
Kompresslar terining mahalliy yalliglanishida, teri osti yog
qatlamlari yalliglanishida, bogimlarda, orta quloqda, lat yeganda
(1 sutkadan song) qollaniladi. Isituvchi kompresslar teridagi yuza va
chuqur joylashgan qon tomirlarning maium vaqtgacha kengayishini
yuzaga keltiradi. Shuning natijasida shu joyga qon oqib kelib, yalliglanish
jarayoni soriladi va ogriq kamayadi. Isituvchi kompressni tananing
istalgan joyiga qoyish mumkin.
Qollanishiga monelik qiluvchi hollar: teri kasalliklari, yuqori harorat
(38°C dan oshiq), opkadan qon oqishi, teri sezuvchanligining
yoqolishida, osmalar va hokazolarda.
Mahalliy isituvchi kompress qoyish
Muolaja algoritmi:
1. Bemorning isituvchi kompress qoyiladigan joyi kozdan kechi-
riladi.
2. Kerakli narsalarni tayyorlab qulay joyga qoyiladi.
3. Bir boiak oq surp yoki doka uch buklanadi.
4. Surp 1012°Ñ dagi 70% li spirtli eritmaga botirilib, ortiqcha
suyuqlik siqib tashlanadi.
5. Eritmaga botirilgan surp bemor badani kerakli qismiga qoyiladi.
6. Uning ustidan 2 sm ga keng bolgan kleyonka yoki mum qogoz
yopiladi.
7. Ustidan yana 23 sm ga keng bolgan paxta yopiladi.
253
1416°C
2 daqiqa
a
b
102- rasm. Sovuq kompress qoyish.
8. Bularning hammasi bint yoki issiq romol yordamida mahkam
qilib oraladi.
9. Kompressning togri qoyilganligi tekshirib koriladi. Bunda
korsatkich barmoq boglam tagiga kiritilib, ichki qatlamning namligi
aniqlanadi (1,52 soatdan song).
10. Qatlam nam bolsa, kompress togri qoyilgan boladi.
11. 68 soat otgach, kompress olib tashlanadi, teri quritib artiladi.
Isituvchi kompress terining katta sathiga qoyilgan bolsa, bemorlar
orinda yotishlari kerak. Spirtli kompresslar tez buglanib qurishi sababli
ularni tez-tez almashtirishga togri keladi. Bunday kompresslarni uzoq
vaqt qollash mumkin emas, chunki ular terini qattiq tasirlantiradi
(101- rasm, a, b, d, e).
Sovuq kompresslar lat yeganda, jarohatlanganda, qon oqqanda,
yuqori haroratda qoyiladi.
Ular mahalliy sovitadi va qon tomirini toraytiradi, qon toliqligini
hamda ogriqni kamaytiradi. Sovuq kompress uchun bir necha qavat
qilib buklangan doka yoki oq surp parchasi olib uni sovuq suvda
hollanadi, siqiladi, kerakli joyga 23 daqiqa kompress isiguncha
qoyiladi, songra yangisi bilan almashtiriladi (102- rasm, a, b).
Buglash mahalliy yalliglanish jarayonlarida ularni tezroq yoqotish
uchun qollaniladi. Buning uchun zigir urugi, kepak yoki qumdan
foydalaniladi. Qum qizdirilib, xaltachalarga solinadi va teriga qoyiladi.
Ustidan kleyonka, jun romol yopiladi. Buglashda uning sovishini
sekinlashtirish uchun ustidan isitgich qoyiladi.
Zuluklarni qollash girudoterapiya
Zuluklar chuchuk suvlarda yashaydigan ikki jinsli chuvalchanglardir.
Ularning solak bezlarida qon ivuvchanligini pasaytiruvchi girudin
moddasi boladi.
Korsatmalar: zuluklar mahalliy qon chiqarishda qollaniladi.
254
Monelik qiladigan hollar, qon ivish tizimining buzilishi, teri kasallik-
lari, kamqonlik va ayni vaqtda antikaogulantlar bilan davolashdir. Zuluklar
qon soribgina qolmay, balki unga maxsus modda girudin ajratadi, bu
modda qonning ivish xususiyatini pasaytirib, shifobaxsh tasir korsatadi.
Zuluk solingandan song arterial bosim pasayadi. Bitta zuluk
2 ml dan 10 mlgacha qon sorishi mumkin. Ularni chuchuk suv yoki
vodoprovod suvida, havo bilan taminlangan holda bankalarda saq-
lanadi. Suvni har kuni yangilab turish lozim. Banka yorug joyda, xona
haroratida saqlangani maqul. Koproq suvda tez harakat qilib yuradigan
soglom och zuluklar ishlatiladi. Odatda, 6 dan 10 tagacha zuluk solinadi.
Zuluklarni vena va arteriyalar joylashgan sohalarga qoyib bolmaydi,
chunki ular yupqa va sezuvchan, teri toqimasi nozik (qovoqlar, yorgoq)
joylarni tishlab olishi mumkin.
Muolaja algoritmi:
1. Ishlatiladigan zuluklarning soglomligi kozdan kechiriladi.
2. Kerakli ashyolarni tayyorlab, qulay joylashtiriladi.
3. Bemor qulay vaziyatda yotqiziladi.
4. Hamshira qolini zararsizlantiradi va qolqop kiyadi.
5. Bemorning zuluk qoyiladigan joylari tuklardan tozalanadi.
6. Teri vodorod peroksidi yoki iliq suv, spirt bilan artiladi.
7. Steril paxtani iliq suvga hollab yana bir marotaba artiladi.
8. Pinset yordamida zuluklarning boshi yuqoriga qaratib steril
probirkaga solinadi.
9. Zulukli probirka bemor tanasining tayyorlangan qismiga yaqin-
lashtirilib zuluklar teriga tekkiziladi va terini tishlab olgunicha ushlab
turiladi.
10. Bir necha daqiqa zulukning ishi kuzatiladi, soglom zuluk
tolqinsimon harakat qiladi.
11. Zuluklar qon sorib bolgandan song 20 daqiqa, 1 soat otgach,
ozlari kochib tushishadi.
12. Shu vaqtda maxsus idish zuluklar qoyilgan joylarga yaqinlash-
tiriladi va toygan zuluk shu idishga tushadi.
13. Zuluk tishlagan joyni yod yoki spirt bilan artish man etiladi.
14. Bir sutkaga steril boglam qoyiladi.
15. Bemorning umumiy ahvoli kuzatiladi (103- rasm, a, b, d, e).
Eslatma: 1. Nosoglom zuluklar sust harakatlanadi va tez tushadi.
2. Soglom zuluk harakatlari sust bolib qolsa, ustidan iliq suvga
hollangan paxta ohista yurgiziladi.
3. Tushib ketgan zuluklar qayta qoyilmaydi.
4. Ozi tushmagan zuluklar yopishgan joyga 12 tomchi tuzli erit-
ma tomiziladi.
5. Zuluk tishlagan joydan 24 soatgacha qon chiqib turishi mumkin.
6. Steril boglam almashtirilib turiladi.
255
a
d
b
e
103- rasm. Zuluk qoyish.
Asoratlari: aseptika qoidalari buzilganda mahalliy asoratlar roy
berishi, jarohat atrofidagi terining qichishi yoki chipqon chiqishi mumkin.
Qichishishni yoqotish uchun jarohat atrofiga barobar miqdordagi
nashatir spirti bilan vazelin aralashmasini surtish mumkin. Zuluk
solinadigan bemorlarni sinchiklab parvarish qilish zarur. Bemorning
pulsi va arterial bosimini kuzatib borish lozim, chunki zuluk solishdan
song u pasayadi. Zuluk solingandan 23 kun otgandan keyin ham
jarohat qonab tursa va bosib turadigan boglam foyda bermasa, jarohatni
kaliy permanganatning toymgan eritmasiga namlangan steril sharcha
bilan boglab qoyiladi.
6.6. Båmîrlàrni làbîràtîriya-funksiînàl tåkshiruvgà
tàyyorlàsh và pàrvàrish qilish
Kasallikning qanchalik tez va togri davolanishi laboratoriya va instru-
mental tekshiruvlarning togri va tez otkazilishiga bogliq. Bu tekshi-
ruvlar otkazilishida tibbiyot hamshirasining orni muhim hisoblanadi.
Laboratoriya tekshiruvi uchun siydik yigish
Kerakli ashyolar: toza shisha idish, yollanma.
Muolaja algoritmi: siydik tahlili bemorni umumiy tekshirishda
rnalumotning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Siydik yigishdan oldin
bemorning osti yuviladi. Hayz korish davrida siydik tahlili olish tavsiya
qilinmaydi, bordiyu bunga zarurat bolsa, siydikni kateter yordamida
olinadi.
Bemor 100200 ml ertalabki siydigini toza, quruq shisha idishga
yigishi lozim. Idishga ismi-sharifi, kuni hamda tekshirish maqsadi
yozilgan yorliq yopishtiriladi va laboratoriyaga jonatiladi.
256
Addis-Kakovskiy usulida siydik yigish. Bemorga bir kun oldin siydikni
qanday yigish tushuntiriladi. Bemor siydikni yigishdan oldin kechqurun
soat 22.00 larda siydik qopini boshatishi va tunda hojatga bormasligi
lozim. Erta bilan soat 8.00 da siydik toza shisha idishga yigiladi va
laboratoriyaga jonatiladi.
Nechiporenko usulida siydik yigish. Bemorga siydik yigishning bu
usuli tushuntiriladi. Siydik bir kecha-kunduz davomida xohlagan vaqtda
yigiladi. Buning uchun bemorning tashqi jinsiy azolari yuviladi va
siydikning «orta qismi» toza idishga yigiladi. Tahlil uchun 23 ml
siydik yetadi. Yollanma yozilib, siydik iliqligida laboratoriyaga jonatiladi.
Qand miqdorini tekshirish uchun siydik yigish. Bemor siydigini bir
kecha-kunduz davomida yigishi lozim. Erta bilan soat 8 da bemor
siydik qopini boshatishi lozim. Bir kecha-kunduzgi siydik bitta idishga
yigiladi. Hamshira siydikning umumiy hajmini olchaydi. Barcha
idishlardagi siydik yaxshilab aralashtirilib, undan 100-200 ml kichikroq
idishga solinib tahlilga yuboriladi.
Siydikni diastazaga olish. Bu tekshiruv uchun 50 ml konservantsiz
yangi siydik idishga olinib, laboratoriyaga jonatiladi.
Zimnitskiy usulida siydik yigish. Bemorga bir kun oldin siydik yigish
qoidalari tushuntiriladi. Bemor ertalab soat 6 da qovugini boshatadi va
siydikning bir qismi tokib tashlanadi, songra u kun mobaynida 3 soatlik
tanaffus bilan har gal alohida idishga siydigini yigadi. Hamshira bir kun
avval kechqurun 8 ta toza idishni tayyorlab ularning har biriga bemoring
ismi-sharifi, idishning tartib raqami yozilgan qogoz yopishtirib qoyadi.
Bemor ertalab soat 9.00 dan boshlab ertasiga soat 6 gacha 8 marotaba
qovugini boshatishi lozim. Siydikning barcha qismi laboratoriyaga
jonatiladi. Kunlik siydik miqdorini olchab, tungi va kunduzgi diurez
aniqlanadi. Kunduzgi diurez (ertalab soat 9.00 dan 18.00 gacha) tungidan
kop bolishi kerak. Meyorda u umumiy diurezning taxminan 2/3 qismini
tashkil etadi. Soat 22.00 dan 6.00 gacha bolgan siydik miqdori tungi
diurez hisoblanadi. Soglom kishilarda bu umumiy diurezning 1/3 qismini
tashkil qiladi. Umumiy kunlik siydik miqdori odatda, bir kunda ichilgan
suyuqlikning 6575% dan iborat. Kunduzgi diurez tungidan ortiq bolsa
va siydikning nisbiy zichligi 1,008 dan 1,025 gacha ozgarib tursa, buyrak-
larning funksional qobiliyati yaxshi hisoblanadi. Siydik nisbiy zichligi-
ning pasayishi buyraklar faoliyatining yetishmovchiligidan darak beradi.
Siydik, tekshirish uchun, asosan, ertalab olinadi. Leykotsit, eritrotsit
va silindrlar (soni) qon elementlarini aniqlash uchun yigilgan siydik
tahlilxonaga 1 soat mobaynida olib boriladi. Yorliqda umumiy tushun-
tirish maiumotidan tashqari siydikning umumiy miqdori yoziladi. Sinama
otkazishga monelik qiladigan hollar yoq. Agar siydik miqdorining
biror qismi shishaga sigmay qolsa, qoldigi ikkinchi shishaga quyiladi
va qogozga qoshimcha siydik miqdori yozib qoyiladi.
257
Bemorni meda-ichak yollarining rentgenologik va
endoskopik tekshiruviga tayyorlash
Bemorlarni bronxografiyaga tayyorlash
Bronxografiya traxeya va bronxlarning ichki yuzasini kontrast
modda bilan toldirib, rentgenologik tekshirish usulidir.
Bronxografiyaga korsatmalar: turli bronx va opka kasalliklarida
patologik jarayonning joylashuvini aniqlash, bronxoskopiyada korish
imkoniyati bolmagan bronxlar yuzasini tekshirish, opkada otkaziladigan
jarrohlik muolajasi hajmini aniqlash va boshqalar.
Bemorni tayyorlashda quyidagilarga amal qilinadi:
1. Bemor organizmining tarkibida yod tutgan vositalarga javob
reaksiyasini aniqlash uchun oldindan sinama qoyiladi (bemorga 23
kun davomida 1 osh qoshiqdan kaliy yodidning 3% li eritmasidan
beriladi).
2. Bemorga tekshiruvning maqsadi va mohiyati tushuntiriladi.
3. Yiringli balgam bolganda 34 kun tekshiruvdan oldin bronxlar
tozalanadi.
4. Tekshiruvdan 3060 daqiqa oldin teri ostiga fenobarbital (0,1 g),
atropin sulfat (0,1% li1 ml), pipolfen (0,025 g) yuborish buyuriladi.
Tekshirishning maqsadiga qarab narkoz yoki mahalliy ogriqsiz-
lantirishdan foydalaniladi. Mahalliy ogriqsizlantirishga 2% li dikain,
35% li novokain eritmalaridan foydalaniladi.
Bronxlarni kontrast modda bilan toidirish maqsadida egiluvchan
zondlardan, boshqariladigan kateterlardan foydalaniladi. Tekshiruvni
shifokor otkazadi.
Bemorni medaning rentgenologik tekshiruviga tayyorlash
Medani rentgenologik tekshirish tashxisi muhim ahamiyatga ega.
Uning maqsadi meda va ichaklarni ulardagi moddalar va gazlardan
holi qilishdir. Tekshiruvdan bir kun avval bemor qattiq ovqatlar yemasligi
kerak, aks holda bular tekshirishga xalaqit beradigan gazlar hosil qiladi.
Bir kun avval kechqurun va ertalab, ichaklar tekshiruvdan 2 soat oldin
huqna yordamida tozalanadi. Rentgenologik tekshiruv kuni surgi dorilar
tayinlash mumkin emas. Chunki ular qorinni dam qiladi.
Bemorni yogon ichakning rentgenologik
tekshiruviga tayyorlash
Yogon ichakni ikki usulda tekshirish mumkin: 1) yogon ichakni
huqna vositasida bariy aralashmasi bilan toldirish (irrigoskopiya); 2) bir
kun avval kontrast modda qabul qilishdan song yogon ichakni kozdan
17 Zakirova K.U.
258
kechirish. Odatda, yogon ichak medani rentgenologik tekshirishdan
24 soat otgach kozdan kechiriladi. Tibbiyot hamshirasi bemorni
irrigoskopiyaga 3 kun mobaynida tayyorlaydi. Bemor gaz hosil qiladigan
moddalar qabul qilmaydi (qora non, sut, kartoshka va boshqalar).
Meteorizmda bemorga kuniga 3 mahal moychechak damlamasi beriladi
va kechki ovqatdan song yel haydovchi naychani 2 soatga 3 kun
mobaynida qoyiladi. Tuz, surgilar tayinlash tavsiya qilinmaydi. Bemorga
tekshirishdan 1 kun avval tushki ovqatdan oldin 400450 g kanakunjut
moyi beriladi hamda yogon ichakni yuvish uchun huqna qilinadi.
Kechki uxlashdan va ertalab nonushtadan oldin tozalash huqnasi
qollaniladi. Songra ovqat luqmasining ichak boylab surilishi uchun
bemorga yengil nonushta beriladi va qaytadan tozalash huqnasi qilinadi.
Ichakni tekshirishdan 1 soat oldin yel haydaydigan naycha qoyiladi.
Yogon ichakka huqna yordamida bariy aralashmasi yuboriladi.
Ingichka ichakni tekshirish uchun bariy sulfat aralashmasini tekshiruvdan
68 soat oldin ichgan maqul.
Bemorni ot pufagi va ot yollarining rentgenologik
tekshiruviga tayyorlash
Xoletsistografiya organizmga kontrast modda yuborish va keyin
rentgen tasviri yordamida ot pufagi va ot yollarining shakli, holati,
faoliyatini organish hamda ot pufagidagi toshlarni aniqlash imkonini
beradi.
Tekshirishdan oldin 3 kun davomida meteorizm chaqiruvchi
mahsulotlar tanovul qilinmaydi. Tekshirish uchun tana massasining har
20 kilogrammiga 1 g hisobidan 0,5 g dan har 5 daqiqada yarim soat
davomida shirin choy bilan preparat qabul qilinadi. Kontrast modda
jigarga tushib ot bilan ajraladi va ot qopida yigiladi. Uning maksimal
konsentratsiyasi preparat bilan qabul qilingandan 1517 soat otgach
kuzatiladi. Agar tekshiruv muolaja ertalab soat 910 ga belgilangan
bolsa, preparat tekshirishdan 1 kun oldin kechki soat 1719 larda
ichiladi. Yod saqlovchi rentgenoskontrast preparatlar kongil aynashi,
ich surishi kabi noxush holatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Rentgenogrammada ot qopi soyasining intensivligi, holati, shakli,
kattaligi, deformatsiyasi, konkrelintlar va h.k. aniqlanadi. ot qopining
harakat funksiyasini tekshirish uchun bemorga ot haydovchi nonushta,
2 ta tuxum sarigi yoki 20 g sorbit 100150 ml suvga qoshib beriladi.
Har 15 daqiqada (seriyalab) 34 marta rentgenogrammada tekshiriladi.
Xolegrafiya vena ichiga kontrast modda yuborish bilan ot pufagi
va ot yollarini rentgenografik tekshrishdir. Bemor 2 kun mobaynida
tekshirishga tayyorlanadi. Tekshiruvning bu usulida kontrast modda
bemor venasiga yuboriladi (bilignost eritmasi, bilitrast).
259
Kontrast moddani bemor venasiga yuborishdan oldin sinama otkazish
kerak, chunki ayrim bemorlar tarkibida yod mahsuloti bolgan dori
vositalarini qabul qila olmaydilar. Bunday bemorlarda venaga kontrast
moddani kiritish yoki sinama bajarish man etiladi.
1. Tekshiruvdan 12 kun oldin bemorning kontrast moddaga
sezuvchanligi tekshiriladi: vena ichiga 12 ml bilignost yuboriladi.
2. Muolaja nahorda bajarilishi haqida bemor ogohlantiriladi.
a) Tekshiruvdan 12 soat oldin tozalovchi huqna qilinadi.
b) Rentgen xonasida bemorni yotqizib, venasiga asta-sekin suv
hammomida ilitilgan 20% li bilignost eritmasini 3040 ml hajmda
yuboriladi, harorat 37°C bolishi kerak.
Bemorni buyrak va siydik yollarining rentgenologik
tekshiruviga tayyorlash
Siydik tizimini rentgenologik tekshirish uchun yodli kontrast mod-
dalar sergozin, urografin, verognost va boshqalar qollaniladi.
Kontrast moddalar sistoskop va kateter orqali siydik yollariga yoki
venaga yuboriladi. Bemorlarda ushbu dori vositalaridan allergiya kelib
chiqishini hisobga olib ular asta-sekin (57 minut) yuboriladi. Venaga
yuborilgan kontrast modda buyraklar orqali tezda chiqib ketadi.
Kontrast modda yuborilgandan song 10, 20, 30, 45 va 60 daqiqa
otgach, qilingan tasvirlarda buyrak jomlari, siydik yollari va qovuq-
ning umumiy korinishi ifodalanadi. Yodga ortiqcha sezuvchanlik
bolganda, buyraknirig post qavati shikastlanadigan kasalliklarda (nifrit,
nifroz), silning faol turi, ogir jigar xastaliklarida, Bazedov kasalligida,
yurak yetishmovchiligida, yodli kontrast moddalarni yuborishga ruxsat
etilmaydi.
Kerakli ashyolar: esmarx krujkasi, suv, koza, kleyonka, sistoskop,
kateter, kontrast moddalar.
Muolaja algoritmi:
1. Bemorni tayyorlashda asosiy maqsad ichaklarda yel bolmasligiga
erishish.
2. Har bir bemor yoshiga, kasallik turiga, meda-ichak faoliyatiga
qarab shaxsiy tayyorgarlikdan otadi.
3. Bemor tekshirishdan 23 kun oldin yel hosil qiluvchi mahsu-
lotlarni istemol qilmasligi zarur.
4. Qabziyatga moyillik bolsa, tayyorgarlik davrida bemorga yengil
surgilar, qorin dam bolganda 1 tadan 3 mahal karbolen tabletkasi
tavsiya etiladi.
5. Tekshirishdan bir kun oldin kunning ikkinchi yarmidan boshlab
suyuqlik istemol qilish kamaytiriladi.
6. Kechqurun va ertalab tozalovchi huqna qilinadi.
260
7. Siydik chiqarish kanalini tekshirish uchun unga tarkibida yod
moddasi bolgan 6076% li urografin yuboriladi.
8. Kontrast moddaga sezuvchanlikni tekshirish uchun, venaga 1 2
kun (juda sekin) 1 ml urografin yuboriladi.
9. Yodizm alomatlari paydo bolsa, tekshirish bekor qilinadi (tumov,
toshmalar, shishlar, et uvishishi, harorat kotarilishi).
10. Bemorda hech qanday alomatlar kuzatilmasa, rentgen xonasida
uning venasiga 20 mk dan 60 mk gacha urografin eritmasi 0,3 ml/s
tezligida yuboriladi.
11. Ayrim tekshirishlar uchun urografin siydik yollariga tashqaridan
kateter orqali yuboriladi. Bunda bemor yuqoridagi tayyorlovga muhtoj
emas.
Endoskopik tekshiruvlar
Tekshirishning bu usullari hozir katta ahamiyatga ega. Ular faqat
tashxis qoyishda emas, balki davo usuli sifatida ham qollanib, uning
yordamida bronx, qizilongach, meda va 12 barmoq ichak, siydik
chiqarish azolari kasalliklariga davo qilinadi.
Endoskopik tekshiruvlar maxsus tayyorgarligi bolgan malakali
shifokorlar tomonidan otkaziladi. Hamshira shifokor yordamchisi
hisoblanadi va u bemorni tekshiruvga tayyorlay bilishdan tashqari ap-
paratlarga qarab turish, ishlata olish va muolaja vaqtida uni tez muvo-
fiqlashtirishni uddalashi kerak.
Bronxlarni endoskopik tekshiruvga tayyorlash. Traxeya va bronx-larning
ichki yuzasini maxsus asbob bronxoskop yordamida korib tekshirish
bronxoskopiya deb ataladi. Tekshiruv ikki yonalishda olib boriladi.
Diagnostika maqsadida bronxoskopiya qilish traxeya va bronx-
lardagi xavfli osmalar, yiringli kasalliklar, opka sili, yot jismlar va
rentgenda aniqlashning iloji bolmagan moddalarni topish maqsadida
qollaniladi.
Davolash maqsadida bronxoskopiyadan bronxlardagi yot jismlar va
ajratmalarni olib tashlash hamda dori moddalarini mahalliy qollashda
foydalaniladi.
Hamshira tekshiruvgacha asbobning ushlagich va yoritgichini spirt
bilan artadi, qoshimcha moslamalarni yuqumsizlantiradi va asbobni
steril stolga toliq holda tayyorlaydi. Muolaja mahalliy anesteziya yoki
narkoz ostida olib boriladi. Mahalliy anesteziya dikain, trimekain,
10% li novokain surtish, purkash yoki aspiratsiya qilish bilan amalga
oshiriladi. Bronxoskopiya nahorga yoki yengil nonushtadan 23 soat
otgach endoskopiya xonasida otkaziladi. Muolajaga hamshira
operatsiyaga tayyorlanayotgani kabi tayyorlanadi. Bronxoskopiya otirgan
yoki yotgan holda amalga oshiriladi. Muolaja paytida hamshira bemorning
261
umumiy ahvolini kuzatib turadi. Tekshiruvdan 30 daqiqa oldin teri ostiga
1 ml 0,1% li atropin sulfat eritmasi yuboriladi. Mahalliy ogriqsizlantirish
endoskopiyadan 20 daqiqa avval ogiz boshligi, halqum va
qizilongachning yuqori qismiga pulverizatordan 13% li dikain eritmasini
sepish yoli bilan amalga oshiriladi. Muolajani shifokor bajaradi.
Ezofagoskopiya qizilongachning ilk rivojlanish bosqichidagi
osmalarini oz vaqtida aniqlash, undagi yot jismlarni tashxis qilish va
chiqarish uchun qizilongach shilliq pardasini kozdan kechirish.
Ezofagoskopiya davolash maqsadida ham qollaniladi.
Gastroskopiya meda shilliq pardasining xavfsiz, xavfli osmalari,
meda yaralarini aniqlash, biopsiya qilish va poliplarni chiqarish uchun
kozdan kechirishdir.
Duodenoskopiya 12 barmoq ichak shilliq pardasini kozdan kechi-
rish, shu ichakdagi yaralarni tashxis qilish va ularni davolash usulidir.
Kolonoskopiya yogon ichak shilliq pardasini kolonoskop
yordamida tekshirish, bu shilliq pardani umumiy kozdan kechirishga
imkon beradi. Kolonoskopiya yordamida yogon ichakning turli xil
kasalliklari (yalligianish, xavfli va xavfsiz osmalar, qon oqishi va
boshqalar) aniqlanadi.
Bemorni tekshirishdan oldin 24 kun mobaynida parhez taomlar
tayinlanadi, qora non, sut, kartoshka istemol qilinmaydi. Tekshirishdan
bir kun oldin, ikkinchi nonushtadan song 3040 ml kanakunjut moyi
beriladi, kechqurun uxlashdan oldin tozalovchi huqna bajariladi. Bemor
kechki ovqatni istemol qilmaydi. Bu muolaja bolalar, keksa yoshdagi
va qandli diabeti bor bemorlarga qollanilmaydi. Ertalab tekshirishdan
2 soat oldin ichak tozalanadi. Yel haydovchi naycha kiritiladi.
Rektoromanoskopiya togri ichak shilliq pardasini kozdan kechirish.
Bu muolaja maxsus asbob rektoskop yordamida bajariladi. Bu tekshiruvda
tibbiyot hamshirasining vazifasi bemorni tayyorlash, asboblarni tekshirish
va rektoskop kiritilgandan song shifokorga yordam berishdan iborat.
Tekshirish vaqtida rektoskop naychasining tashqi uchiga yonaltirib togora
qoyiladi, chunki muolaja davomida ichakdan yuvindi suv yoki suyuqlik
axlat oqib tushishi mumkin. Qabziyatda bemorni tayyorlash tekshrishdan
bir necha kun oldin boshlanadi: tuzli surgi, 15% li magniy sulfat eritmasi
(1 osh qoshiqdan kuniga 3 marta) beriladi, har kuni huqna qilinad.
Hamshira bemorni muolajaga tayyorlashdan oldin kechqurun 2 marotaba
huqna qilib, yel haydaydigan naycha kiritadi va yengil ovqat berib,
ertalab ham 30 daqiqa tanaffus bilan yana ikki marta huqna bajariladi
va yel haydaydigan naycha kiritiladi. Muolajani shifokor bajaradi.
Hamshira esa bemorni kuzatib turishi lozim.
Tekshirish tugallangandan keyin rektoskopning sterillanadigan qism-
larigina ajratiladi, yuviladi, qolgan qismlari spirt va xloramin bilan
artiladi.
262
Laparoskopiya qorin boshligi hamda kichik chanoq azolarida
turli kasallik jarayonlarini aniqlash va kozdan kechirish maxsus optikali
laparoskop yordamida bajariladi. Tekshirishdan 1 kun avval kechqurun
va tekshrishdan oldin tozalash huqnasi bajariladi. Teri ostiga 0,5 ml
1% li atropin sulfat eritmasi yuboriladi. Tibbiyot hamshirasi bemorni
aravachada muolaja xonasiga olib keladi va uning nazorati ostida bemor
tekshriladi, song bemor xonaga olib kelinadi.
Barcha endoskopik tekshiruvlar asorat berishi mumkinligini
unutmaslik kerak. Anestetiklar kiritishga allergik reaksiya, qon ketishi,
hushdan ketish shular qatoriga kiradi. Hamshira bemorning ahvolini
doim diqqat bilan kuzatishi va biror noxush alomatlar paydo bolganda
shifokorga xabar qilishi lozim.
Bemorni punksiyalarga tayyorlash
Punksiya bu tashxis va davo maqsadida biron-bir boshliqni,
azo va toqimalarni teshik igna (yoki troakar) bilan teshishdir. Ham-
shira qilinadigan punksiya usulini bilishi, har bir vaziyatda kerakli
asboblarni, boglov va dori vositalarini tayyorlashi hamda uni bajarish
vaqtida shifokorga yordam berishi kerak.
Plevra punksiyasi. Plevra boshligida suyuqlik yigilib qolganda
uni tashxis qoyish maqsadida punksiya qilish zarur boladi. Punksiyani
shifokor bajaradi. Bunda hamshiraning vazifasi asboblarni, bemorni
tayyorlash va muolajani bajarish vaqtida shifokorga yordam berishdan
iborat.
Kerakli ashyolar: 20 ml li shpris, 710 sm li igna, 25 g li shpris
(ogriqsizlantirish uchun), 0,5% li novokain eritmasi, probirka, spirt,
yodning spirtdagi eritmasi, kalloid va kleyonkali flakon, steril paxta
sharchalari, steril choplar, pinset.
Muolaja algoritmi:
1. Plevra punksiyasini shifokor bajaradi.
2. Hamshira barcha asboblarni, bemorni tayyorlaydi va muolajani
bajarish vaqtida shifokorga yordam beradi.
3. Muolaja, odatda, boglov xonasida bajariladi.
4. Bemor stulga teskari otqaziladi, qollari tirsak sohasida bukiladi
va tekshiriladigan tomondan qarshi tomonga egilish soraladi.
5. Shifokor bemorni kozdan kechirib va rentgenoskopiyaga asoslanib,
teshiladigan joyini tanlaydi.
6. Operatsiya maydoni zararsizlantiriladi, songra teri, teri ostiga,
qovurga plevrasiga novokain yuborish yoli bilan ogriqsizlantiriladi.
7. Ogriqsizlantirishdan song teshishga kirishiladi.
8. Hamshira butun muolaja davomida bemorni kuzatishi lozim.
9. Muolajadan song kerakli parvarishni amalga oshiradi.
263
Bemorni orqa miya punksiyasiga tayyorlash
Lumbal punksiya davo va tashxis maqsadida orqa miya suyuq-
ligini olish uchun miya kanalini teshishdir.
Muolajani davolovchi shifokor bajaradi, unga hamshira zarurjy
asboblarni va bemorni tayyorlab beradi hamda bevosita muolajani
otkazishda qatnashadi.
Kerakli ashyolar: 10 ml li shpris, igna, orqa miya punksiyasi uchun
maxsus igna-nishlar, 2 ta sterillangan probirka, doka sharchalar, salfetkalar,
choyshab, 0,5% li novokain eritmasi, yod, spirt, aseptik boglam.
Muolaja algoritmi:
1. Hamshira barcha kerakli narsalarni tayyorlaydi.
2. Bemorni punksiya qilish uchun chap yonboshi bilan yotqiziladi,
boshi oldiga engashtiriladi, oyoqlari maksimal holda bukilib qorniga
tortiladi.
3. Bemor tekshiruvdan oldin ovqatlanmasligi va qovugini boshat-
gan bolishi lozim.
4. Qol va operatsiya maydoni zararsizlantiriladi.
5. Hamshira jarrohga ogriqsizlantirish uchun 5 ml 0,5% li novokain
solingan shprisni ingichka ignasi bilan, songra terini ozgina tilish uchun
nishtarni uzatadi. Shu orada mandren ignaning ichida bemalol harakat
qilayotgan-qilmayotganini, ignaning uchi qiyshaygan yoki notekisligi
tekshiriladi.
6. Hamshira shifokor korsatmasi bilan tezlikda kerakli miqdorni
olish uchun navbatma-navbat zararsizlantirilgan probirkalarni olib kelib
turadi, ogzini tiqinlar bilan yopadi va darhol tahlilga jonatadi.
7. Muolajadan song igna sugurib olinadi, teshilgan joy yodonat
bilan artiladi va aseptik boglam qoyib, ustidan yelimlab yopishtiriladi.
8. Bemor yostiq qoyilmagan zambilda xonasiga olib boriladi va
yostiqsiz toshakka qorni bilan 2 soat yotqiziladi.
9. Bemor 23 kun yotoq tartibiga qatiy rioya qilishi lozim.
Bemorni abdominal punksiyaga tayyorlash
Abdominal punksiya qorin boshligini davo va tashxis maqsadida
tekshirishdir. Punksiyani boglov yoki muolaja xonasida otkaziladi.
Muolajadan 1 kun oldin bemorga tozalov huqnasi qilinadi, bevosita
muolajadan oldin bemor qovugini boshatadi.
Kerakli ashyolar: troakar, rezina naycha, qisqich, shpris, yod erit-
masi, probirka, steril bint, salfetka, leykoplastir, paxta sochiq, togora,
novokain eritmasi.
Muolaja algoritmi:
1. Bemorga muolaja haqida axborot beriladi.
264
2. Hamshira barcha kerakli asboblar va boglov materiallarini
tayyorlaydi.
3. 2030 daqiqa oldin bemorga teri ostiga promedol qilinadi, song
beli atrofi, oyoqlarini yopadigan kleyonka toshaladi.
4. Suyuqlikni yigish uchun oyoqlari orasiga togora qoyiladi.
5. Punksiyani shifokor bajaradi, hamshira bemorni yelkasidan ushlab,
uning ahvolini (teri rangini, tomir urishini, es-hushini va boshqa
holatlarni) kuzatadi.
6. Muolajadan song bemor zambilda xonaga olib boriladi.
Bemorni sternal punksiyaga tayyorlash
Sternal punksiya (suyak ichi) turli qon kasalliklarini aniqlash va
davolashni togri tashkil qilish maqsadida amalga oshiriladi.
Keraldi ashyolar: Kassirskiy ignasi, 10 yoki 20 ml li shpris, 70% li
etil spirti, efir, 0,51,0% li novokain, steril boglam.
Muolaja algoritmi:
1. Muolaja haqida bemorga tushuncha beriladi.
2. Bemor maxsus tayyorgarlikka muhtoj emas.
3. Punksiyadan oldin hamshira 10 yoki 20 ml li shpris va Kassirskiy
ignasini tayyorlab zararsizlantiradi.
4. Shifokor muolajadan oldin ignani 70% li etil spirti bilan yuvadi
va efir eritmasi bilan quritadi.
5. Ogriqsizlantirish uchun boshqa shprisga 0,51,0% li novokain
eritmasi tortiladi.
6. Qol va operatsiya maydoni zararsizlantiriladi.
7. Bemor chalqancha yotadi va muolajani shifokor bajaradi.
8. Qizil komik ivib qolmasligi uchun punksiya vaqtida laborant
qatnashishi va olingan mahsulot zudlik bilan tekshirilishi lozim.
9. Muolajadan song punksiya qilingan joyga steril boglam qo-
yiladi.
265
HÀMSHIRÀLIK ETIKÀSI VÀ DÅÎNTÎLÎGIYASI
7.1. Hàmshiràlik etikàsi và dåîntîlîgiyasi
«Etika» sozi yunoncha aethos sozidan kelib chiqqan bolib, u
yurish-turish, axloq degan manolarni bildiradi.
Axloq deganda kishilarning bir-biriga munosabati, shuningdek,
jamiyatga, davlatga, vatanga, oilaga va hokazolarga bolgan
munosabatini tartibga solib turadigan va shaxsiy etiqodi, ananalari,
tarbiyasi hamda xulq-atvor normalari majmui tushuniladi.
Tibbiyot etikasining uzoq asrlardan bizgacha yetib kelgan dastlabki
konsepsiyalari qadimgi hind kitobi «Ayuveda» («Hayot bilimi», «Hayot
ilmi»)da qayd qilingan bolib, unda shifokorga rahmdil, xayrixoh,
adolatli, sabr-toqatli, ogir-bosiq bolish va har qanday sharoitda ham
ozini yoqotib qoymaslik tavsiya etilgan. Shifokorning vazifasi
kishilarning sihat-salomatligini yaxshilash togrisida doimo gamxorlik
qilishdan iborat. Tibbiyot xodimi qanday bolmasin, bemorning hayoti
va sogligini saqlab qolishi lozim.
Tibbiy axloq qadimgi Yunonistonda katta taraqqiyotga erishdi va
Gippokrat (Buqrot) qasamyodida namoyon boldi. Gippokrat qasamyodi
umuman tibbiy axloqning rivojlanishiga katta tasir korsatdi. Keyinchalik
tibbiyot oquv yurtlarini bitirib chiqqan oquvchilar ham qasamyod
qabul qila boshladilar, unga Buqrotning axloqiy nasihatlari asos qilib
olingan.
Tibbiy axloqning asosiy vazifalari jamiyat va bemor kishi salomatligi
yolida halol mehnat qilish, hamisha va har qanday sharoitda ham
tibbiy yordam korsatish, bemorga diqqat-etibor va gamxorlik bilan
munosabatda bolish, ozining barcha xatti-harakatlarida yuksak insoniy
qoidalarga rioya qilish, tibbiyot xodimining masuliyatini anglash, oz
Vataniga, hukumatiga mehr-muhabbat va sadoqatni, internatsional
burchga sodiqlikni tarbiyalash, yuksak insonparvar kasbning oliyjanob
ananalarini saqlash hamda, tibbiyot xodimini mehnatsevarlik ruhida
tarbiyalashning mavjud vositalarini umumlashtirish va yangilarini ishlab
chiqishdan iboratdir.
Axloqiy tushunchalar. Bularga «burch», «javobgarlik», «qadr-
qimmat», «vijdon», «nomus» («sharaf») va «baxt» tushunchalari kiradi.
Ular ming yillik tarixga ega bolib, turli axloqiy nazariyalar va
talimotlarda ishlab chiqilgan.
VII B Î B
266
«Burch» tushunchasi kasb yoki ijtimoiy munosabatlar asosida qaror
topgan oz burchlarini bajarish vaqtidagi muayyan kasbiy va ijtimoiy
majburiyatlar doirasini anglatadi. Burch togri bajarilmogi uchun u
oxirigacha anglab yetilgan bolishi lozim. Bunday sharoitda kishida
oz vazifalarini asosli ravishda bajarish ehtiyoji paydo boladi.
Yuksak axloqiy sifatlarga ega bolgan va oz burchini yaxshi anglab
yetgan tibbiyot xodimi burchni tegishli talablarga muvofiq aniq va
sifatli bajaradi. Tibbiyot xodimining burchi insonparvarlikni namoyish
qilish va hamisha bemorga yordam korsatish, kishilarning jismoniy va
ruhiy sogligiga qarshi qaratilgan yoki ularning hayotiga xavf soluvchi
xatti-harakatlarda qatnashmaslikdir.
«JavobgarIik» tibbiyot hamshirasining oz burchini bajarish
davomidagi zarur bolgan saranjom-sarishtalik, masuliyatlilik, kasbini
suiistemol qilmaslik va oz zimmasidagi vazifalarni tola ado etishda
ifodalanadi. Har bir tibbiy xodim ozining pala-partishligi, yengiltakligi,
bemorlar ishonchini suiistemol qilish va barcha xato hamda
kamchiliklari uchun javobgarlikka tortiladi.
«Nomus» («sharaf») tushunchasi, burch tushunchasidan ajral-
masdir. «Nomus» tushunchasi umumiy manoda kishining ijtimoiy
ahamiyatini (shaxs, fuqaro, oz ishining ustasi sifatida va hokazo
ahamiyatini), ongliligini, yani oz obrosi va shuhratini, oz qadr-
qimmatini saqlashga intilishini ifodalaydi.
«Qadr-qimmat» va nomus faqatgina shaxsning oz kasbining ijtimoiy
ahamiyatini anglashi, unga bolgan muhabbati va kasbidan gururla-
nishigina emas, balki manaviy jihatdan takomillashishiga, ish malakasini
va ish sifatini oshirishga bolgan doimiy intilishidan ham iboratdir.
Tibbiyotning yetuk arboblari kasb qadr-qimmati va sharafi tuygusini
hamisha baland saqlaganlar. Bu esa xalqning tibbiyot namoyandalariga
zor ishonch bilan qarashiga sabab bolgan.
«Vijdon» tushunchasi burch, sharaf va shaxsiy qadr-qimmat tuygusi
tushunchalari bilan hamohang. Axloqning boshqa tushunchalaridan
farqli olaroq, vijdon tushunchasida kishining ichki axloqiy oz-ozini
anglashi, oz xulq-atvori uchun javobgarlikni his qilishi, oz fikrlariga,
his-tuygulariga va xatti-harakatlariga jamiyatda amal qilayotgan axloq
normalariga muvofiq ravishda baho berishi namoyon boladi.
Vijdon kishining ichki axloqiy tuygusidir. Vijdon axloqiy
qadriyatlar, chunonchi, halollik va rostgoylik, adolat va axloqiy
soflik, boshqa kishilarning huquqlarini hamda ozining vazifalarini
hurmat qilish kabilar bilan chambarchas bogliq. Keng xalq
ommasining tushunchasida tibbiyot xodimi sof vijdonli, nihoyatda
halol, adolatli va yuksak axloqli kishidir. Shuning uchun ham
bemorning oz dilidagini tibbiyot xodimiga aytish istagida bolishi,
undan kasalligidan xalos qilishini kutishi tabiiydir. Kop kishilar
267
shifokor bilan dildagi eng noyob kechinmalarini baham koradilar,
maslahat soraydilar va faqat uning ozigagina ishonadilar.
«Baxt», «baxtli hayot» tushunchasi soglomlik tushunchasidan
ajralmasdir. Sogliq yaxshi bolmasa, toliq baxtning bolishi mumkin
emas.
Tibbiyot xodimlarining xulq-atvori, axloqi muammolarini korib
chiqish vaqtida asosiy va umumiy masalalarni alohida ajratib korsatish
muhim, tibbiyot xodimi qayerda ishlashidan qati nazar, bu masala-
larga amal qilishi, shuningdek, poliklinika (dispanser) yoki kasalxonaning
oziga xos shart-sharoitlariga muvofiq ravishda xususiy masalalarga ham
rioya qilishi zarur.
Umumiy masalalardan shartli ravishda ikkitasini ajratib korsatish
mumkin:
ichki madaniyat qoidalariga mehnatga togri munosabat, inti-
zomga, jamoat mulkiga ehtiyotkorlik bilan qarash, bamaslahat ish
korish va hamjihatlik tuygulari kiradi;
tashqi xulq-atvor qoidalari odob, xushmuomalalik va tegishli
tashqi korinish qoidalariga rioya qilishdan iborat (tozalik, oz badani,
kiyim-boshlari, poyabzalining tozaligi, ortiqcha bezaklar va pardoz-
ning bolmasligi, oq xalat, qalpoq yoki peshonabogi va boshqalarning
bolishi). Tashqi madaniyat qoidalariga hamkasblar, bemorlar ortasida
ozini tuta bilishi, vazifaga hamda shart-sharoitga qarab suhbat olib
borishni bilishi va hokazolar kiradi.
Odob-axloq qoidalari tibbiyotning kop asrlik tarixi davomida
ishlab chiqilgan. Jamiyatimizning asosiy birligi mehnat jamoasidir.
Jamoadagi barcha azolarning jipsligi, ozaro dostona
munosabatlari, har bir kishining mehnatini hurmat qilish, sof
oshkora tanqid muayyan «ruhiy iqlim»ni vujudga keltiradi, ish
sifatiga yaxshi tasir korsatadi.
Tibbiyot hamshirasi aholi orasida va DPM larda ish olib borar ekan,
ozida axloqiy, estetik va intellektual belgilarni shakllantira olishi va
ana shu belgilar egasi sifatida obro-etibor topishga va xalq olqishiga
sazovor bolishga harakat qilishi zarur.
Hamshiraning axloqiy belgilariga bosiqlik, chidamlilik, rostgoylik,
noziklik, xushmuomalalik, ochiq kongillilik, yoqimtoylik va
mehribonlik kabi belgilarni kiritish mumkin.
Estetik belgilar esa hamshiradagi oddiylik, kamtarinlik, ochiq
chehralik, shifoxonada yaxshi kayfiyat yarata olishlik deb qaraladi.
Albatta aholi bilan ish olib borish va davolash-diagnostika muola-
jalari hamda parvarish ishlarini bajarish jarayonida hamshiraning
intellektual belgilarining ahamiyati juda katta bolib, bilimdonlik,
kuzatuvchanlik, fahm-farosatlilik, oz kasbining ustasi (professionali)
bolishlik shular jumlasidandir.
268
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda tibbiyot hamshirasi faoliyatida
turli tushunchalar muammosi paydo boladi. Ularning mohiyatini
tushunish va tegishli xulosalar chiqarish bemorlar sogayishiga katta
hissa qoshadi.
Zamonaviy tibbiyot sohasida etika masalalari doirasi turli atamalar
bilan belgilanmoqda: «shifokor etikasi», «tibbiyot etikasi», «tibbiyot
deontologiyasi», «bioetika», «biotibbiyot etikasi». Bu atamalarning
mohiyatini tushunish uchun ularning qisqacha tarixi bilan tanishish
lozim. Eramizdan 1500 yil oldin qadimiy hind shifokorlari kasbiy
qasamyod qabul qilishgan. Yevropa tibbiyotida hozirgacha oz kuchiga
ega bolib kelayotgan qadimiy yunon shifokori Gippokrat etikasi,
ayniqsa, uning mashhur qasamyodi muhim ahamiyat kasb etadi.
Gippokrat tibbiyot etikasining asosiy mutaxassislik yonalishlari
quyidagilardan iborat:
1. Hayotga hurmat.
2. Bemorga zarar yetkazmaslik.
3. Bemor shaxsini hurmatlash.
4. Shifokor siri.
5. Kasbga hurmat.
Mustaqil hamshiralik kasb etikasini yaratishida rus olimi N.I. Piro-
govning orni katta. Uning fikricha, hamshiraning asosiy vazifalaridan
biri bemor parvarishini, kuzatuvini tashkil qilish, amalga oshirish va
sogayishiga ishontirish. Tibbiyot deontologiyasi burch haqidagi
talimot bolib, tibbiyot etikasining bir qismini tashkil qiladi. Hozirgi
vaqtda bu ikki atama «tibbiyot etikasi» va «tibbiyot deontologiyasi»
yonma-yon qollaniladi. Bioetika zamonaviy tibbiyotning muammoli
masalalarini yetik yonalishda organib, bular quyidagi tushunchalarni
tashkil qiladi:
suniy uruglantirish, abort, sterilizatsiya (urugsizlantirish), inson
olimining yangi tushunchasi (miya olimi), evtanaziya (oson, yengil
olim), azolarning transplantatsiyasi (biror azoni bir odamdan
ikkinchi odamga kochirib otkazish), tibbiy genetik maslahat va
boshqalar.
Bioetik tekshiruvlarda tibbiyot xodimlaridan tashqari faylasuflar,
huquqshunoslar va boshqa kasb egalari ishtirok etadilar. Bioetika
zamonaviy ilmiy tekshirishlarning fanlararo boglangan sohasidir.
Bioetika bu zamonaviy tibbiyotda inson muammolari va huquqlarini
organuvchi fandir. Insonlar huquqini kafolatlash faqat nazariy
masala bolibgina qolmay, amaliy hamdir. Bioetikaning rivojlanishida
kopgina maxsus davlat korxonalari ham ishtirok etmoqda. Ular
zamonaviy tibbiyot sharoitida insonlar huquqini himoyalashni
kafolatlaydi. Biotibbiyot etikasining asosiy yonalishlari quyida-
gilardan iborat:
269
insonparvarlik, inson shaxsini, fazilatlarini hurmat qilish;
shaxsni, axloq-odobini hurmat qilish;
ezgulik, yaxshilik xususiyati;
haqgoylik.
Tibbiyot xodimlari va bemorlar ortasidagi
ozaro munosabatlar
Hozirgi zamon biotibbiyot etikasi negizida bemor va tibbiy xodim-
lar ozaro munosabatlarining bir qancha modellari aniqlangan.
1. Paternalistik modeli bu tibbiyot xodimining bemorga ota oz
farzandiga kabi munosabatda bolishidir.
2. Injenerlik modeli bunda shifokor yoki hamshira oz bemori
organizmidagi malum faoliyatlarni aniqlab, qayta tiklashga yoki
qiyinchiliklarni bartaraf etishga yordam berishidir.
3. Kontrakt modeli bu tibbiyot xodimi va bemor orasida toliq
munosabat hosil bolishidir. Umumiy maqsadga intilgan holda
shifokor va hamshira bemorning «ortogi» bolib qoladilar. Albatta,
bu modelning ham ijobiy, ham qarama-qarshi tomonlari bor.
Masalan, malum surunkali kechuvchi kasalliklar bilan shikastlangan
bemorlar oz ahvoliga baho bera olishlari kerak (bosim darajasi, qonda,
siydikda qand miqdori va shu bilan birgalikda huruj paytida ozlariga
yordam olishda tayyor bolishlari lozim).
Kasbiy sir
Gippokrat qasamyodiga binoan tibbiy xodim bemor ishongan sirni
saqlamogi lozim. Orta asrda yashab ijod qilgan buyuk sharq tabibi
Abu Ali ibn Sino: «Barcha sorab-surishtiruvchilardan siring saqla, siring
sening asirang, agar sen uni saqlay olsang va sen uning asirisan, agar u
fosh bolsa», degan edi.
Kasbiy sir etik nuqtayi nazardan birinchidan: bemorga nisbatan
hurmat, insoniy fazilatlarini uluglash, qonuniy huquqlarini himoya-
lash; ikkinchidan: hayot faoliyati davomida ozgalarga zarar yetkaz-
maslik va bemor tuzalishida muvaffaqiyatlarga erishish hisoblanadi.
Agar tibbiy xodim kasbiy sirni saqlay olsa, bemorning sogligiga naf
keltirish mumkin. Baxtga qarshi kasbiy sirni saqlay bilmaslik tibbiy
xodimlar faoliyatida kop uchraydi. Buning oldini olish maqsadida
ozaro munosabatga, kasbiy sirni saqlay bilishlikka orgatish lozim.
Kasbiy sirni saqlash muammosi etik muammo bolibgina qolmay,
huquqiy hamdir.
270
Kasbiy xatolar. Yatrogeniyalar
Tibbiy xodimlarning kasbiy xatolari mavzusi tibbiyot etikasida muhim
orinni egallaydi. 1837- yilda N.I. Pirogov «Har bir vijdonli shifokor,
ayniqsa, oqituvchi oz xatolarini ozgalar qaytarmasligi uchun elon
qilishi lozim, bu esa oz ornida boshqalarni xatoga yol qoymasligining
oldini oladi», degan edi. Songgi yillarda tibbiyot xodimlari tomonidan
yol qoyilayotgan kasbiy xatolar tekshiruv, tashxislash, davolash
usullarining murakkabligi tufayli vujudga kelmoqda, shu bilan birga kop
hollarda kasalliklarning ati-pik kechishi va tibbiy xodimlarning
malakasizligi sabab bolmoqda. Yatrogeniyalar (yunoncha yatros
shifokor, geppao yaratmoq) kasallik holatlari bolib, tibbiyot xodimining
ehtiyotsizligi notogri xatti-harakati tufayli vujudga keladigan ruhiy
ozgarishlari yigindisi hisoblanadi. Masalan, bemorlar oz kasalliklaridan
vahimaga tushib, arzimas ozgarishlarni borttirib qabul qiladilar va
korsatadilar. Songgi yillarda yatrogeniya hollari kengayib bormoqda,
bunda dori moddalari tasirida kasallik holatining kelib chiqishi malum
orin egallaydi. Kop hollarda bemorlarning dori vositalaridan notogri
foydalanishi ham yatrogeniyalarga sabab bolmoqda.
Inson reproduksiyasiga tibbiy aralashuv
Zamonaviy biotibbiyot etikasida insonning tugilishi va olimi
bahslarga sabab bolmoqda. Tibbiy aralashuv bir tomondan
bepushtlikni davolashga yonaltirilgan bolsa, ikkinchi tomondan
homiladorlikning oldini olish va homilani buzish bolib, kop
muammolarga sabab bolmoqda. Bu muammolar yechimi esa
murakkabligicha qolmoqda.
Yangi reproduktiv texnologiyalar. Bepushtlikni davolashda suniy
urchitish suniy inseminatsiya (donor spermasini kiritish), ekstrakor-
porar urchitish va embrionni kochirish usullari qollaniladi. Suniy
urchitish usuli 200 yil mobaynida tanilgan va tibbiyot amaliyotida
yangilanib, ommalashgan holda qollanilmoqda. Bu usul etik muam-
molar bilan bogliq bolib, donordan sir saqlashni talab etadi.
Suniy abort (homilani buzish). Abort muammosi insonning reproduktiv
salomatligi va huquqlariga bogliq. Reproduktiv salomatlik deganda
insonning jinsiy aloqadan qoniqishi, farzand tugish yoki tugmaslikni
mustaqil hal qilishi tushuniladi. Reproduktiv huquq bu reproduktiv
salomatlikni tanlashda ijtimoiy sharoitlarni yaratishdir. Reproduktiv
huquqlarga insonning nechta farzand korish, ular orasidagi muddatni
mustaqil hal qilish huquqi kiradi. Bu huquq er va xotinning oilani
rejalashtirish haqidagi fikriga bogliq. Bu fikr suniy abort bilan tugallanishi
mumkin. Abort masalasi ayolning huquqiy masalasidir.
271
Kontratsepsiya bu kutilmagan homiladorlikning oldini olishdir.
Oilani rejalashtirishning zamonaviy asoslaridan biri tugishni nazorat
qilish, yani kontratseptivlardan foydalanishdir.
Kontratsepsiyalarning quyidagi usullari farqlanadi: ananaviy, zamo-
naviy (strelizatsiya, ogiz orqali, bachadon ichiga kiritiladigan va
boshq.).
Ayollarning kontratsepsiyani tanlash huquqi ularning salomatligini
saqlash huquqidir. Malumki, kop ayollar hayot jarayonida kamida 20
yil atrofida kutilmagan homiladan qorqib yashaydilar. Kontratsep-
siyalarni qollash ularni bu qorquvdan xalos etadi.
Sterilizatsiya (urugsizlantirish). Hozirgi kunda kontratsepsiya
usullari orasida sterilizatsiya oziga xos ahamiyatga ega bolib, XX asr-
da bu usulga qiziqish juda katta edi. Otgan asrning birinchi yarmida
bu usul majburiy tus oldi. 50- yillardan boshlab tugishni rejalash-
tirish borasida milliy dasturlar ishlab chiqarilishi bilan, bu usuldan
malum davlatlar oz yonalishlarida foydalana boshladilar. Hozirgi
davrda oilani rejalashtirishda er-xotin ozaro kelishib bu usulni tan-
lash huquqiga ega (ayniqsa, oilada irsiy kasalliklar mavjud bolsa).
Nazariy, amaliy va genetik izlanishlar rivojlangan sari tibbiyotda
yangi tushunchalar va atamalar paydo bolmoqda, bular: olim va
olish, autopsiya, inson miyasining olishi, evtanaziya kabilardir.
Olim va olish. Insonlarning bu tushuhchaga munosabati turlicha
bolib, bunda tibbiy dunyoqarash diniy, falsafiy, ruhiy dunyoqarashlar
bilan uzviy bogliqdir. Bunga eramrzdan oldingi 270341- yillarda
yashab ijod qilgan donishmand Epikur quyidagi tarifni bergan edi:
«Yomonliklar ichida eng qorqinchlisi olimdir, u bizga bogliq emas,
chunki biz mavjud bolsak u yaqinlashmaydi, olim sodir bolsa, biz
yashamaymiz».
Autopsiya (yunon. autos men va opsis korish demakdir)
murdani yorib, olim sabablarini aniqlash yoki azo va toqimalarni
transplantatsiya (kochirish) maqsadida olish tushuniladi.
Inson miyasining olimi yurak faoliyati saqlanib turib, bosh miya
barcha faoliyatlarining izdan chiqishi tushuniladi va bu «koma» deb
atalib, hozirgi kunda jahon tib adabiyotida «miyaning olimi» atamasi
bilan tasdiqlangan. Yuz yillar davomida olim belgisi yurak va nafas
faoliyati toxtagandan song qayd qilingan. 60-70-yillarda kop
davlatlarda miyaning olim holatini insonning olimi deb hisobladilar.
Bunday qarashlar oldin shifokorlar orasida tarqalib, song ularga boshqa
jamoatchilik guruhlari qoshildi. Lekin bugungi kungacha «miya olimi»
masalasi jamoatchilik orasida turli fikrlarga ega.
Evtanaziya (yunon. eu yaxshi va thonatos olim) yengil,
azobsiz, yaxshi olim manosini anglatadi. Zamonaviy tibbiyotda bu
atamaning toliq ifodasi tuzatib bolmaydigan bemorni azoblardan
272
xalos etish maqsadida ozi bilgan va tushungan holda hayotdan koz
yumdirishdir. Keyingi yillarda tibbiyotda erishilgan yutuqlar tufayli
bemor olimi bilan bogliq bolgan deontologik muammolarga katta
etibor berila boshlandi.
F.Benon fikricha: «Shifokorning burchi faqat bemor sogligini
tiklabgina qolmasdan, balki shu kasallik natijasida paydo boladigan
azob-uqubatlarni, ogriqni yengillashtirish va davosiz kasallikda
bemorning olimini yengil, tinch va azobsiz kechishiga yordam berishdan
iboratdir». Evtanaziya faol va sust usulda amalga oshirilishi mumkin.
Faol evtanaziya biror harakat natijasida amalga oshirilsa, sust evtanaziya
bu harakatni bajarishdan bosh tortishdir. Sust evtanaziya bu ogir
bemorni davolashni toxtatish orqali uning olimini tezlatishdir. Masalan,
suniy nafas berishni toxtatib qoyish. Faol evtanaziya ahvoli ogir,
uzoq muddat surunkali kasallik, yani xavfli osma kasalligi bilan ogrib
kelayotgan bemorlar, tugma majruhlar, markaziy nerv sistemasi
shikastlanganlar olimini malum bir vositalar orqali tezlatishdir. Bundan
tashqari, ixtiyoriy va ixtiyorsiz evtanaziya farqlanadi. Ixtiyoriy evtanaziya
«xabardor qilish» asosida bolsa, ixtiyorsiz evtanaziya, masalan, ogir
nuqsonlar bilan tugilgan chaqaloqqa bolgan munosabat asosida amalga
oshiriladi,
Bugungi kunda evtanaziya haqida turli qarama-qarshi fikrlar mav-
jud. Evtanaziya tarafdorlari bu sozni «yoqimli, yengil olim» deb
baholasalar, bunga qarshi bolgan davlatlar tibbiyotdagi Gippokrat
qasamyodiga togri kelmaydigan qotillik sifatida izohlaydilar. Bundan
tashqari, evtanaziyani shifokor yoki hamshira otkazishga manan
tayyormi va haqlimi? Transplantatsiya maqsadida evtanaziyadan foy-
dalanmaslikka kim kafolat bera oladi? Hozirda faqat Gollandiya dunyo
boyicha «Evtanaziya»ni mamlakat miqyosida rasman qonunlashtirgan
davlat hisoblanadi. Bu juda qaltis va nozik muammo bolib, shifokor
deontologiyasi nuqtayi nazaridan, boshqa davlatlarning tajribasini,
tibbiyot ananalarini bemorlar va ularning qarindosh-uruglari, yaqin-
lari munosabatini, psixologiyasini, jamoatchilik fikrini organishni ta-
qozo etadi. Hozirgi kunda kop davlatlarda bu usulni nisbatan
xohlovchilar kam emas, lekin dunyo miqyosida uni inkor etuvchilar
soni koproq.
7.2. Hàmshiràlik ishidà uchràydigàn etikà muàmmîlàri
và ulàrni hal etish yollàri
Bemorning kasalligini sezishi, oz salomatligidagi ozgarishlarni
farqlay bilishi va koz oldiga keltirishi, xastalik sabablarini anglab ye-
tishi, davolash-diagnostika muolajalariga yondoshishi umumlashgan
holda kasallikning ichki mohiyati haqidagi tushunchalar deb qaraladi.
273
Ana shu tushunchaga ega yoki ega emasligini hisobga olgan holda
bemorlar ikki toifaga bolinadi:
A. Ijobiy qarashga ega bolgan kishilar yoki kasallik ichki mohiyatini
tushunadigan, shu bilan birga oz salomatligiga togri (adekvat)
munosabatda boluvchi bemorlar.
B. Salbiy qarashga ega bolgan kishilar yoki kasallik ichki mohiyatini
tushunmaydigan, shu bilan birga salomatligiga va kasalligiga notogri
(noadekvat) munosabatda boluvchi bemorlar.
Birinchi toifadagi bemorlar bilan tibbiyot hamshirasining ish yuritishi
ancha oson kechadi. Ular buyurilgan hamma vazifalar, korsatmalar
va maslahatlarni tola-tokis bajaradilar va bu bilan davolash-diagnostika
ishiga yordam beradilar.
Ikkinchi toifadagi kishilar esa tibbiyot hamshirasi faoliyatida muayyan
qiyinchiliklar tugdirib, davolash-diagnostika jarayoniga zarar
yetkazadilar. Bunday bemorlarning quyidagi xillari mavjud:
1. Salbiy, qoniqarsiz munosabatda boluvchilar bular salomatli-
gidagi ozgarishni yoki kasallikni inkor etadilar.
2. Etiborsiz yoki ehtiyotsiz munosabatda boluvchilar ular
salomatligidagi ozgarishlarni yoki kasalligini tan oladi, lekin zarur bolgan
ehtiyotkorlikka rioya qilishmaydi.
3. Beriluvchan munosabatdagilar ular arzimas ozgarishlarga
ortiqcha berilib ketib faqat oz kasalligi bilan ovora bolishadi.
4. Ipoxondrik munosabatda bolish, bunda kasallik vahimasidan
tushkunlikka tushib, bemor arzimas ozgarishlarni borttirib qabul qiladi
va korsatadi.
5. Utilitar munosabatda boluvchilar kasallik orqasidan ham
moddiy, ham manaviy manfaatni kozlashadi.
Tibbiyot hamshirasi yuqoridagilardan togri xulosa chiqarishi va
har bir aniq holatda bemorga togri yonalish bera olishi lozim. Aks
holda kasallik ichki mohiyatini tushunmaslik natijasida kelib chiqqan
ushbu holatlar uzoq davom etsa, haqiqiy, qaytarib bolmaydigan ruhiy
kechinmalarga, bazida esa aniq kasalliklarga sabab bolishi mumkin.
Etikaga xos tushunchalar va hamshiraning vazifalari
Bemorlar bilan ish olib borayotgan tibbiyot hamshirasi bemorda,
bemorlar orasida va tibbiyot xodimlari bilan bemor ortasida boladigan
ayrim tushunchalarning mohiyatiga etibor bilan qarashi zarur. Ular
jurnlasiga quyidagilar kiradi.
1. Egogeniya bemorning kasalligi tufayli oz-oziga tasir etishi
bolib, salbiy yoki ijobiy mazmunda ifodalanishi mumkin. Tibbiyot
xodimi esa bemorlarni oziga doimo ijobiy tasir korsatishiga erishishi
lozim.
18 Zakirova K.U.
274
2. Egrotogeniya bemorlarning ozaro tasiri, bu kasalxona sha-
roitida juda katta ahamiyatga ega.
Bemorlarda bir-biriga tasir etish holati borligini bilgan holda bolim
xonalariga joylashtirayotganda ularning yoshi, jinsi, qiziqishlari, kasbi,
kasallik turi, uning ogir-yengilhgi va qaysi bosqichdaligi albatta hisobga
olinadi. Aks holda bemorlar bir-biriga salbiy tasir etishi, bu esa davolash
jarayonining chozilib ketishiga sabab bolishi mumkin.
3. Yatrogeniya tibbiyot xodimlarining nojoya xatti-harakatlari
va munosabatlaridan kelib chiqadigan bemorlardagi holatlar (kelib
chiqadigan kasallik esa yatrogen kasallik) deyiladi.
Yatrogeniya yoki yatrogen kasalliklarga quydagilar sabab boiadi:
1. Kasallik tashxisini va natijasini shoshma-shosharlik bilan yoki
isbotsiz bemorga malum qilish.
2. Davolash va diagnostika muolajalarini notogri bajarish va
tushuntirish.
3. Xodimlarning masuliyatsizligi, «sozsiz» yatrogeniya.
4. Gospitalizm bemorning kasalxonaga va uning sharoitlariga
moslashguncha bolgan holati.
Bemor kasalxona sharoitiga qanchalik tez, yaxshi moslashsa va davo-
lash jarayoniga kirishib ketsa, shuncha tez sogayadi. Buning uchun
esa tibbiyot xodimlari asosiy axloq qoidalarini, yuqoridagi tu-
shunchalarning asl mohiyatini tola tushunib yetishlari va davolash
jarayoniga togri tatbiq eta olishlari lozim.
bemorlarning ruhiy turgunligini saqlash;
ularning sogayishga bolgan intilishlarini kuchaytirish;
kasbiy nuqsonlarning oldini olish.
Hamshiraning deontologik xatti-harakatlari
asoslari
Deontologiya (yunoncha deontos zarur, lozim bolgan narsa) aniq
vaziyatda hamshiraning axloq-odobi, ozini tuta bilishi va muomalasini
amaliy faoliyatida qollanishidir. Qadimdan ilmiy tibbiyotning asoschisi
Buqrotning mashhur «Qasamyodi» tibbiyot xodimining xulq-atvori
rivojiga katta tasir qilgan.
Tibbiyot deontologiyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
tibbiyot xodimlari xulq-atvorining davolash natijasini yanada
oshirishga qaratilgan qoidalarini organish;
tibbiyotdagi noqulay omillarga chek qoyish;
tibbiyot xodimlari bilan bemor ortasidagi ozaro munosabatlar
majmuini organish;
samarali bolmagan tibbiy faoliyatning zararli oqibatlarini
tugatish.
275
Deontologiya qoidalarini takomillashtirishda shifokorning orni
muhimdir. U bemorni tekshiruvdan otkazib, unga tashxis qoyadi,
dori-darmon tayinlaydi, kasallik kechishini kuzatadi va boshqalar.
Vrach topshiriqlarini, korsatmalarini (venaga dori yuborish, inyeksiya,
haroratni olchash, dori-darmon berish, banka qoyish va shu kabilar)
sifatli va oz vaqtida bajarish orta tibbiyot xodimining asosiy deontologik
vazifalaridan biridir.
Tibbiyot hamshirasi bemor bilan muomala qilishda axloq qoida-
lariga amal qilish bilan birga, sabr-toqatli bolish va ozini tuta bilishi
ham kerak. Hamshira shifokor bilan bemor ortasida ishonch vaziyatini
yaratishi, shifokor va kasalxonaning obro-etiborini oshirishga hissa
qoshishi, davolash jarayonida bemorga tegishli sirni saqlay bilishi shart.
Hamshiraning ishi kun davomida turli taassurotlar ostida kechadi,
bu bemorlar bilan muomala qilish chogida yuzaga keladi. Bemorlar
bilan tezroq muloqotga kirishish, ishonchini shakllantirish juda mu-
himdir.
Yoqimli va shirin soz bilan murojaat qilishda, samimiy tabassumda
hamshiraning oz bemorlariga gamxorligi va diqqat-etibori ifoda-
lanadi. Bemorlar bilan muloqot (kommunikatsiya)ning ikki xil usuli
bolib, ularni albatta hisobga olgan holda oz faoliyatini tashkil etishi
lozim.
1. Verbal muloqot faol eshitish, savollar berish, javob qaytarish
va reaksiya korsatish sanati.
2. Noverbal muloqot gavda holati, yuz (mimika), koz ifodasi,
sozlash ohangi va boshqalar.
Verbal muloqot noverbal muloqot asosida amalga oshiriladi. Shuning
uchun «insonning nimani gapirayotganligi emas, balki qanday
gapirayotganligi muhim»dir deb bejiz aytilmagan.
Yuqoridagilarni shakllantirishda albatta bemorlarning ham oziga
xos xususiyatlarini hisobga olish, bemorlar bilan ish ohb borishda ular
yoshining aharniyatini unutmaslik kerak. Shu maqsadda bemorlarning
ayrim, shartli ravishda ajratib olingan guruhlarida uchraydigan
xususiyatlarga toxtalib otamiz.
1. Maktabgacha yoshdagi bolalar guruhi.
a) oz kasalliklarini his qilmay, kasal ekanliklarini tushunib yet-
maslik;
b) shikoyatlarini umumlashgan holda bayon eta olmaslik;
d) kasallik belgilaridan kuchli ruhiy tasirlanish;
e) davolash va diagnostika muolajalarini qorquv bilan qabul qilish;
f) kasallik davomida tarbiya va tabiatidagi ozgarishlar (nuqson-
lar)ning kuchayishi.
Tibbiy hamshira bu guruh bemorlar bilan iliq munosabatda bolishi,
avvalambor bolalar bilan yaqindan aloqa ornatishi, ularni kasalligidan
276
chalgitishi, bolaning ota-onasi yoki qarindosh-uruglari bilan muta-
xassis sifatida muloqotda bolishi lozim.
2. Osmir yoshidagi bemorlar.
a) kattalarga taqlid qilish;
b) mardlik, shovvozlik;
d) oz-ozini himoya qilish;
e) kasallikka va uning kechishiga befarqlik;
f) salomatligiga, xavfli omillarga ehtiyotsizlik bilan qarash.
Bu guruh bemorlar bilan ish olib borishda hamshira juda ehtiyot
bolishi, sozlariga, yuz imo-ishorasiga katta etibor berib, osmirlik
yoshining nozik pallasi balogatga yetish va uning osmirga xos tasiri
borligini ham yodda saqlashi lozim.
3. Mehnat qobiliyatiga ega bemorlar.
a) bemorning shaxsiyati;
b) oziga xos (individual)xususiyatlari;
d) kasalligining ijobiy yonalishda borayotganini kuzatish;
e) xodimlar faoliyatini, bajarilayotgan muolajalarning nechoglik
togriligini tushunish, kuzatish va xulosa chiqara olish.
Bu guruh hamshiraga ota yuksak masuliyat yuklaydi. Bunday bemor-
lar bilan ish olib borishda har bir sozga, yurish-turishga, yuz imo-
ishorasiga ehtiyot bolish, bajarilayotgan muolajaga qunt bilan yondashish
lozim. Har bir bemorning ijtimoiy kelib chiqishini, kasb-korini, tabiati
va ruhiyatini tezda ajrata bilish hamshiraga ancha yengillik yaratadi.
Hamshiraning asosiy deontologik vazifasi bunday guruh bemorlarni
mehnat jarayoniga, ijtimoiy hayotga qaytarishga yonaltirilgan bolishi
lozim.
4. Katta yoshdagi va keksa bemorlar guruhi.
a) «otib ketgan umr», «oshib borayotgan zaiflik», «yolgizlikni his
etish», «olimning yaqinlashuvi» holatlarining qariyalar ruhiyatida
ustunlik qilishi;
b) eshitish, korish, eslash qobiliyati va hayotga qiziqishning
pasayishi;
d) tezda dil ogrishi(xafa boiish);
e) kasallikni qarilikka yoyib, davolanish va sogayishga ishonmaslik.
Hamshira bu guruhdagi bemorlarga samimiy, sabr-toqat bilan iliq
muomala qilishi lozim, chunki qariyalarga xos injiqlik, kop savollar
berish, tushunmovchilikdan kelib chiqadigan turli holatlarga bosiqlik
bilan chidash muhim hisoblanadi.
Tibbiyot hamshirasining asosiy deontologik vazifalaridan biri,
shifokorlik sirini qatiy saqlashdir. Shifokorlik siriga: l) bemor tog-
risidagi malumotlar, bu malumotlarni hamshira bemorning ozidan
yoki davolash jarayonida bilib oladi va ular jamoatchilik orasida malum
qilinmaydi; 2) bemorning kasalligi togrisidagi malumotlar (xastalikning
277
nohush yakuni, bemorga ruhiy ziyon yetkazuvchi tashxis va boshqalar),
bu malumotlar ham bemorga aytilmaydi.
Lekin davolash sirini saqlash jamiyatga va bemor atrofidagi kishi-
larga zarar keltiradigan bolsa (masalan, tanosil kasalliklari, yuqumli,
ruhiy xastaliklar), tibbiyot xodimi bemorga ruhiy ziyon yetkazmagan
holda zarur choralar korishi lozim.
Hamshira endoskopiya, zondlash, inyeksiyalar qilish va boshqa
diagnostika muolajalariga tayyorlashda nazariy va amaliy bilimlarini
tola ishga solishi, bajarilayotgan muolajalar yetarli natija berishiga
erishishi va laboratoriya-diagnostika muolajalaridan aniq malumot
olinishini taminlashi lozim.
Bazi xijolatli muolajalar (huqna qilish, siydik yollarini kateterlash,
bemorlarga tuvak tutish, ginekologik muolajalar)ni bajarishda bemorga
sharoit yaratish, juda odobli va mulohazali bolish zarur.
Hamshira bilan bemorlar muomalasida hamshiraning shaxsi ham
muhim ahamiyat kasb etadi. U oz kasbini sevishi, ajoyib texnikaviy
qobiliyat va konikmalarga ega bolishi mumkin, lekin hamshira ozining
shaxsiy xususiyatlariga kora bemorlar bilan tez-tez ixtiloflar chiqarib
tursa uning kasb fazilatlari yetarli samara bermaydi. Haqiqiy mahorat
yoli hamisha uzoq va mashaqqatli boladi. Zarur ish uslubini yaratish
va bemorga yaxshi tasir korsatish sanatini puxta egallash tibbiyot
xodimi uchun muhimdir.
I.Xardi «Vrach, hamshira, bemor» degan kitobida hamshiralarning
6 xilini tariflab beradi:
1. Qotib qolgan hamshira. Uning eng asosiy xususiyati oz
vazifalarini quruq bajarishidir. Bunday hamshira oziga berilgan vazifani
juda aniq, puxta bajaradi, bunda gayrat va mahorat korsatadi. Bemor
parvarishi uchun kerak bolgan hamma narsa bajariladi, lekin bunday
parvarishning ozi kozga tashlanmaydi, chunki hamshira befarq ishlaydi,
bemorlar bilan birgalikda qaygurmaydi, ularga xayrixohlik korsatmaydi.
Bunday hamshira uxlab yotgan bemorni faqat unga shifokor yozib
bergan uyqu dorisini berish uchun uygotadi xolos.
2. Yodlab olingan rolni ijro etuvchi hamshira. Bunday hamshira ish
jarayonida qandaydir rol oynashga, muayyan goyani amalga oshirishga
urinadi. Bordi-yu, ularning xulq-atvori yol qoyiladigan chegaradan
nari otsa, bevositalik yoqoladi, nosamimiylik paydo boladi. U altruist,
yani muruvvatli kishi rolini oynaydi, «artist»lik qobiliyatlarini namoyish
etadi. Uning xulq-atvori suniy, kozboyamachilik uchun qilinadi.
3. Asabiy hamshira. Bu hissiy jihatdan ozgaruvchan, nevrotik
reaksiyalarga moyildir. Buning natijasida u kopincha jahldor, jizzaki,
qopol boiishi mumkin. Bunday hamshira doimo qovogi soliq, norozi
qiyofada yuradi. U goyat ipoxondrik bolib, kasallik yuqishidan yoki
«ogir kasallik» bilan ogrishdan qorqadi, zimmasidagi topshiriqlarni
278
bajarishdan bosh tortib, turli sabablarni rokach qiladi, bu holat kopin-
cha bemorlarga zararli tasir korsatadi.
4. Erkaklarga oxshagan, irodasi kuchli hamshira. U qatiyatli,
keskin, ozgina tartibsizliklarga ham murosasiz boladi. Kopincha
unchalik saranjom-sarishta bolmay, bemorlarga qopollik va hatto doq-
popisa ham qiladi. Qulay sharoitlarda bunday hamshira yaxshi
tashkilotchi bolishi mumkin.
5. Jonkuyar hamshira. Bunday hamshira oz ishini fidoiylik va
bemorlarga mehribonlik bilan bajaradi. U chaqqon va uddaburon,
bemorlarga gamxor boladi. Uning shaxsiy hayoti ham boshqalarga
qaygurish, yordam berish va kuch-gayratini ayamaslikdan iborat.
6. Mutaxassis hamshira. U oziga xos xususiyatlari va alohida
qiziqishlariga kora, maxsus vazifaga tayinlanadi. Bunday hamshira
murakkab, masalan, maxsus laboratoriyalardagi vazifalarni bajaradi. U
ozining tor mutaxassislik faoliyatlariga nihoyatda berilgan boladi.
Sanab otilgan bu toifalar shartli bolib, ular tibbiyotimizning qaror
topish yillarida, ikkinchi jahon urushi sharoitida va urushdan keyingi
davrda yetishib chiqqan hamshiralardir. Yuksak goyaviy yonalish,
vatanparvarlik, ortoqlik va jamoa tuygusi hamshiralarning oziga xos
xususiyatlaridir.
Tibbiyot hamshirasining shaxsi, uning ish uslubi va usullari bemor-
larga ruhiy tasir korsatish mahoratini egallash va ular bilan muomala
qilishni bilish bularning hammasi davolash jarayonini taminlovchi
murakkab tadbirlar asosi hisoblanadi.
Mansabdor shaxsning oz vazifasiga sovuqqonlik bilan qarashi kasbga
doir jinoyatning bir turi hisoblanadi. Bunday jinoyatlar tibbiyot
xodimlari orasida tez-tez uchrab turadi. Odam organizmiga dori
moddalarini yuborish vaqtidagi ehtiyotsizlikka yol qoyish ogir
oqibatlarga olib keladi. Bunday holatlar, tibbiyot xodimlarining doridagi
yozuvlarga yaxshi etibor bermasligi, ishlatilgan dori bemorga qanday
tasir qilishiga loqaydlik bilan qarashi tufayli kuzatiladi. A.P.Gromov
shunday misol keltiradi: «Fiziologik eritma» deb yozilgan shisha idishga
(unda novokain eritmasi tayyorlangan boladi), novshadil spirti solingan
boladi. Dorixona xodimi, hamshira va jarrohning etiborsizligi tufayli
ana shu dori muolaja jarayonida qollaniladi. Nanjada bemorning dardi
yanada ogirlashadi.
Bazan bolalar shifoxonalarida, xususan yangi tugilgan chaqaloq-
larda skelet suyaklari va bosh chanogining yopiq sinishi va boshqa
nohush hollar uchrab turadi. Bunga bolani ehtiyotsizhk bilan yorgak-
lash, nafas yollari biron narsa bilan bosilib qolishi, yuzini pastga
qilib aylantirish, shuningdek emizikli godaklarga dori-darmonlarni
berish qoidalariga rioya qilmaslik yoki ularni notogri qollash sabab
boladi.
279
Bu kongilsizliklar tibbiyot xodimlarining qopolligi, ularning
ozboshimchaligi yoki pala-partishligi tufayli kelib chiqadi. Kasbga doir
jinoyatlarning bu turi, tibbiyot xodimining oz vazifasiga sovuqqonlik
bilan qarashi hisoblanadi va u ozodlikdan mahrum etish yoki axloq
tuzatish ishlariga yuborish, yoki vazifasidan chetlashtirish bilan
jazolanadi.
Tibbiyot hujjatlari aholining turli guruhlari sogligini ifodalovchi
malumotlarni, korsatiladigan tibbiy yordam turlarini yozib borish va
tahlil qilish uchun moljallangan. Ular ikki asosiy guruhdan birlamchi
hisobga olish va hisobot hujjatlaridan iborat.
Birinchi guruh hujjatlarga: kasallik tarixi, shifoxonaga qatnovchi
bemorning shaxsiy tibbiy daftari, tugish tarixi, bolaning rivojlanish
tarixi, mehnatga layoqatsizlik varaqasi, profilaktik emlashlar qogozi,
laboratoriya tahlillari varaqasi, muolajalarni hisobga olish, bemorni
kasalxonaga yotqizishda poliklinikaning ayirboshlash qogozi va
hokazolar kiradi.
Birlamchi hisobga olish hujjatlaridan hisobotlar tuzish vaqtida
foydalaniladi. Hisobotlarning eng muhim qismi aholining sogligi
togrisidagi axborotdir.
Ikkinchi guruh hujjatlariga: «Davolash-profilaktika muassasasining
hisoboti», «Sanitariya-epidemiologiya stansiyalarining ishi togrisidagi
hisobot» va hokazolar kiradi.
Hujjatlarni aniq va togri toldirish tibbiyot deontologiyasining eng
muhim talablaridan biri hisoblanadi. Hamshiraning ayrim hujjatlar,
masalan haroratni olchash varaqasi, ofkazilgan tahlil natijalari va
hokazolarni toldirishda yol qoygan xatolari kasallik holatiga baho
berishga va bemorni davolashga salbiy tasir qilishi mumkin. Shunday
hollar ham boladiki, bir bemorning tekshirish malumotlari boshqasining
orniga yanglish yopishtirib qoyilishi mumkin va hokazo. Bemorni
tekshirishga taalluqli va kasallik tarixiga yoziladigan barcha malumotlar
xizmatga doir hujjatlarga kiradi. Rasmiy hujjatlarni notogri va
masuliyatsizlik bilan toldirish xizmatdagi jiddiy kamchilik hisoblanadi.
Davolash muassasasida yuritiladigan tibbiy hujjatlar bemor qoliga
tushmasligi lozim. Aks holda uning ruhiyatiga va davolashga salbiy
tasir korsatadi. Bemor qoliga beriladigan hujjatlarda kasallikning nomi
tilga olinmasligi kerak, chunki bu notogri tushunilishi va ruhiy
kechinmalarga sabab bolishi mumkin. Turli tahlillarga doir malumotlar,
rentgen tekshiruvlarini qolga berish ham deontologiya nuqtai nazaridan
togri emas, chunki ular teskari izohlanishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda hamshiraning axloq-odobi, muomala (deon-
tologiya) madaniyatiga qatiy rioya qilishi, kasbini puxta bilishi, huquq
va qonunlardan xabardor bolishi gayriqonuniy harakatlardan saqla-
nishning asosiy shartlaridir.
280
HÀMSHIRÀLIK ISHIDÀ BÎSHQÀRUV
8.1. Shifîxînàdà bîshqàruv ishini tàshkil etish
Menejment asoslari mamlakatning siyosiy iqtisodiy hayotida sodir
bolayotgan ozgarishlar, ishlab chiqarishni boshqarishda demokratik
tamoyillarning rivojlanishi tibbiy muassasa rahbarlari va xizmatchi-
laridan boshqaruvning zamonaviy uslub va shakllarini chuqur orga-
nishni talab qiladi.
Menejment boshqaruv manosini ifodalab, keng miqyosda samarali
natijalarga erishish uchun kam vaqt va kuch sarflab, boshqaruv obyektiga
uzluksiz tasir etish jarayonidir. Boshqaruv bu qadimgi sanat va yangi
fandir. Boshqaruv siyosiy-iqtisodiy, texnologik, ijtimoiy va axloqiy
tizimlarning bir qisrni bolib, ozining yonalishi, tamoyillari va uslubiga
ega. Sogliqni saqlash tizimida boshqaruv asoslari ham oziga xos
xususiyatlarga ega. Masalan, maqsadli boshqaruv:
aniq, qisqa ifodalangan maqsadni ishlab chiqish;
aniq rejalarni ishlab chiqish va ularga erishish;
ish va natijalarni uzluksiz nazorat qilish va belgilash;
rejalashtirilgan natijalarga erishish uchun yangi chora-tadbirlarni
qollash.
Hozirda boshqaruv jamiyat rivojlanishining asosiy omili bolib qoldi.
Bugungi kunda:
boshqaruv zamonaviy jamiyatning umumiy va bosh vazifasidir;
boshqaruvning asosiy vazifasi bilimning samaradorligi;
boshqaruv nafaqat ish faoliyati, balki madaniyat va tizim boyligidir;
boshqaruv insoniyat faoliyatining mahsuli bolib, shu bilan birga
umuminsoniy muammo hisoblanadi;
boshqaruv iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni barpo qiladi.
Boshqaruvning asosiy ilmiy tamoyillari:
boshqaruvga tartibli yondoshish;
boshqaruvning maqsadini aniqlash;
ishchilarni ragbatlantirishning moddiy va manaviy usullarini birga
qollash;
boshqaruvda rejali va bozor usullarini birga qollash.
Sogliqni saqlash tizimidagi boshqaruv oziga xos boshqaruv bolib,
bunda sogliqni saqlash tashkilotlarining asosiy maqsadi odamlar sogligini
saqlash va shu bilan jamiyat salomatligini yaxshilashdir. Aholining sogligi
VIII B Î B
281
milliy boylikning asosi bolib, milliy daromadning malum qismi sogliqni
saqlashga ajratiladi, ammo moddiy boylik yaratish uchun sogliq ham
zaxira sifatida «ishlatiiadi». Umuman olganda, ortacha umr korish
mamlakat iqtisodi, milliy xojalik samaradorligining asosiy korsatkichi
bolishi mumkin. Sogliqni saqlash sohasida boshqaruvning samaradorligini
baholashda buni, albatta, inobatga olish zarur.
Sogliqni saqlash tizimidagi boshqaruv tamoyillari:
sogliqni saqlash tizimi tashkilotlarining maqsadlari boshqa sohalar
maqsadlaridan ozgacha bolib, bu jarayon nafaqat qiyinligi bilan,
balki natijalarni xulosalashi bilan farq qiladi.
sogliqni saqlash tizimi tashkilotlarida oz ishchilari xizmat
faoliyatini nazorat qilish juda past darajada (bu shifokorlarga oid)
bolganligi uchun mamuriy muassasa xodimlari tibbiy xizmat korsatish
miqdorini emas, balki sifatiga qaygurishlari lozim.
sogliqni saqlash tizimining boshqa sohalardan farqlovchi belgisi
bu tibbiy xodimlarning yuqori ixtisosligi va shu bilan bir qatorda turli xil
mutaxassis guruhlarining bir-biriga ozaro bogliqligidir. Shuning uchun
ham sogliqni saqlash tizimida boshqaruv ilmi va amaliyotini, balki tibbiy
bilimning asoslarini ham yaxshi bilish lozim.
Menejerlar boshqaruv boyicha aniq vazifani amalga oshiradigan
malum darajadagi kishilardir. Tashkilotning qanday bolishidan qati
nazar boshqaruvda ularning orni katta.
Menejment bu loyiha, dastur va tashkiliy ishlarga rahbarlik
qiluvchi, malum qoida va sharoitlardan kelib chiqqan holda ish olib
boruvchi faol shaxsdir.
Menejer boshqaruvchi vazifalari:
boshqaruv, sardorlik, shaxslarning ozaro munosabati;
axborotni tekshirish va tarqatish, fikrlarni umumiy ifodalash;
qaror qabul qilish, ishbilarmonlik, tartibsizlikni bartaraf etish,
zaxirani taqsimlash, muzokaralar olib borishdir.
Menejment boshqaruv uch pogonadan iborat bolib:
birlamchi quyi pogona bu katta tibbiyot hamshirasi hisoblanadi
va bevosita qol ostidagi xodimlarini boshqaradi;
orta pogonadagi boshqaruv bu muassasa katta hamshirasi
boshqaruvi bolib, quyi pogona xodimlarini nazorat qilish va ular
faoliyatini yonaltirish huquqiga ega;
yuqori pogonadagi boshqaruv bu muassasada hal etiladigan
barcha muhim masalalarga javob beruvchi shaxs, yani muasssasa
shifokori hisoblanadi.
Uning majburiyati, burchi kadrlarni tanlash, malakasini oshirish,
ularni qayta guruhlashdir. Vazifasi: hamshiralarni boshqarish, ular
faoliyatini kuzatish, shu jumladan, mutaxassislik darajasini saqlash,
qollab-quvvatlash.
282
Demak, menejer bu malakali boshqaruvchi, yangiliklarga inti-
luvchi shaxsdir.
Boshqaruvchi ish yuritishiga qarab uch turga ajratiladi:
ota tanqidiy boshqaruvchi ishchilarga oz hukmini otkazish
uchun yetarli darajada huquqqa ega bolgan;
demokratik boshqaruvchi oz hukmini otkazmaslikka harakat
qiladigan;
erkin boshqaruvchi oz vazifalarini nazorat qilishda ishchilariga
toliq erkinlik beradigan.
Budjetdagi tibbiy muassasalarni sugurtalash bozor munosabatla-
rining rivojlanishida sogliqni saqlash boshqaruvi sohasida bir qancha
muammolarni keltirib chiqaradi. Sogliqni saqlash tizimida bozor
iqtisodiyotiga otish davrining asosiy maqsadi:
malakali tibbiy xizmat boyicha aholi ehtiyojini toliq qondirish;
aholining hamma tabaqalariga bir xil xizmat korsatish;
xodimlar ishining samaradorligini oshirish;
hozirgi vaqtda boshqaruv boyicha maxsus bilimga ega bolgan
mutaxassis kadrlar yetishtirish, shu jumladan, hamshiralik ishida ham.
Bilamizki, tibbiy xizmatning sifati nafaqat davolash, balki parva-
rishga ham bogliqdir. Demak, orta tibbiyot xodimlari xizmatining
samaradorligini taminlash tibbiy xizmat muammolarini hal qilishga
yordam beradi. Shu kungacha boshqaruvchi vazifalariga kasbiy bilimlarga
va bemorni parvarish qilish boyicha tajribaga ega bolgan hamshiralar
tayinlangan, lekin bu hamshiralar boshqaruv bilimlariga ega bolishmagan.
Demak, bizda malakali menejerlar boyicha katta yetishmovchiliklar
bolgan va boshqaruv uchun samarali tasir qiladigan omillar nazarda
tutilmagan:
mutaxassislik bilimi;
ish muddati;
mamuriyat sohasidagi bilim;
ishni rejalashtira olish;
masuliyatli qarorlarni qabul qilishda qatnashish;
iqtisodiy ishlarni olib borish qobiliyati;
qatiyatli, madaniyatli, vijdonli, yangilikka intiluvchanlik;
tashkilotchilik, ishbilarmonlik va pedagoglik qobiliyati;
shaxsiy fazilatlari;
fikrlash qobiliyati.
Hozirgi kunda hamshira boshqaruvchi quyidagi vazifalarni bajarishi lozim:
orta pogona xodimlarining ish faoliyatini nazorat qilish;
malum bogin ish faoliyatini rejalashtirish;
davolash-profilaktika muassasasining dastur va mablaglarini
rejalashtirishda qatnashish;
ish sifatini baholash uchun qoyilgan talablarni nazorat qilish;
283
toxtovsiz axborot bilan taminlab borish;
ish faoliyati boyicha hisobot olib borish;
tibbiy xodimlar ortasida ish vazifalarini taqsimlash va boshqarish;
xodimlarning malakasini oshirishda qatnashish;
tibbiyot muassasasining tizim va siyosatini aniqlash.
Demak, davolash-profilaktika muassasalarining barcha boshqaruv
jabhalarida menejerlar xizmati kerak boladi.
Hozirgi kunda har bir boshqaruvchi mutaxassislik faoliyatidan
tashqari quyidagilarga amal qilishi shart:
Ega bolishi kerak: 1. Qobiliyatga. 2. Bilimga. 3. Shaxsiy sifatlarga.
Fikrlashi: 1. Strategik, iqtisodiy mintaqaviy bir-biriga bogliq holda.
2. Obyektning strategik va taktik boshqaruvi. 3. Boshqaruv usullari.
4. Boshqaruv obyekti.
Bilishi: 1. Boshqaruv obyektiga kirishni. 2. Boglanish tizimini.
3. Obyektni. 4. Boshqaruvni.
Bolishi kerak: 1. Rostgoy. 2. Ishbilarmon. 3. Oz tashkilotiga sodiq.
4. Xushmuomala. 5. Irodali.
Amal qilishi: menejer gururiga.
Bilishi kerak: 1. Muassasa strategiyasini aniqlashni. 2. Vazifa va maqsad
qoyishni. 3. Tahlil qilishni. 4. Rejalashtirishni. 5. Tavakkalchilikni.
6. Xodimlar bilan ishlashni, ishlab chiqarish va uning sifatini boshqarishni.
7. Oldindan kora bilishni va muammoli masalalarni hal etishni.
Menejerlar uchun asosiy talablar:
xodimlar boshqaruvini alo darajada baholash;
tashkilot faoliyatidagi qonunlarni tushunish;
strategik fikrlash.
Menejer darajasiga yetishishda yordam beruvchi qiziqarli, foydali
va amaliy maslahatlar quyidagilardan iborat:
1. «Men» sozini iloji boricha kamroq, «bizlar»ni koproq ishlatish.
2. Kim ozini boshqara olmasa, boshqalarni ham boshqara olmas-
ligini tushunish.
3. Ishchilar togri ish olib borishsa, ularga maksimal erkinlik berish.
4. Ishchilarning eski xatolarini unuta olish.
5. Kam gap bolish.
6. Muomalali, sabr-toqatli bolish. Urishqoqlik kuchsizlik belgisi,
buni unutma!
7. Ozing hazil qil va ishchilaringga ham hazil qilishga ruxsat ber.
8. Ishchilaring oz sohasida sendan bilimliroq bolsa, bundan qorqma!
9. Boshqalar oldida ishchingga tanbeh berma.
10. Tanbeh berishda avval barcha usullarni, yordam bermasa, huk-
mingni toliq qolla.
11. Oz xatolaringni ochiq tan ol.
12. Ishchining har bir faoliyatini ragbatlantir.
284
Hozirgi kunda boshqaruvning uch asosiy konsepsiyasi mavjud:
1. Mamuriy tizim. Bunda boshqaruv rasmiy ravishda boshqariladi.
2. Ijtimoiy-psixologik tizim. Uning asosida insoniy munosabatlar
yotadi.
3. Tartibli yondashish. Bu boshqaruvning har xil usulidir.
8.2. Shifîxînàdà hàmshiràlik ishini tàshkil etish và
ishlàsh tizimi
Shifîxînàlàr orindà yotish råjimigà muxtîj båmîr uchun dàvî-
làsh-prîfilàktikà muàssàsàlàridir.
Shifîxînàning àsîsiy tàrkibiy qismlàri qàbulxînà bolimi, màmuriy-
xojàlik qismi và dàvîlàsh bolinmàlàri hisîblànàdi.
Dàvîlàsh bolinmàlàrigà diàgnîstikà và dàvîlàsh xînàlàri, îpåràtsiîn
xînàlàr, muîlàjà, bîglîv xînàlàri, båmîrlàr yotàdigàn ixtisîslàshgàn
bolimlàr, pàlàtàlàr kiràdi. Shuningdåk, bu bolinmà tàrkibigà sànitàriya
shàxîbchàsi, vànnàxînà, hîjàtxînà, kirxînà kiràdi.
Shifîxînàlàrdà ortà tibbiyot xîdimlàrining eng kàttà qismini tibbiyot
hàmshiràlàri tàshkil qilàdi.
Ulàrgà quyidàgi vàzifàlàr yuklàtilgàn:
1. Dàvîlàsh diàgnîstikà ishidà qàtnàshish, tànà xàrîràtini àrtåriàl
bîsimini olchàsh, îgir yotgàn båmîrlàrdà pulsini sànàsh và fiziîlîgik
xîlàtlàr ustidà kuzàtish, zururàt bolgàn tàqdirdà vràch kålgunchà
shîshilinch yordàm korsàtishi, dîri-dàrmînlàr tàrqàtishi và ulàrning
ichilishini kuzàtib bîrish, làbîràtîriya tåkshiruvlàri uchun màtåriàl îlish,
turli xil mànipulyatsiya muîàlàjàlàr và inyåksiyalàrni bàjàrish.
2. Båmîrlàrni pàrvàrish qilish, kiyintirish, ichkiyimlàri và chîyshàb,
yostiq jildlàrini àlmàshtirish, îgiz boshligi, bàdàn tårisini pàrvàrish
qilish, yotîq yaràlàrini prîfilàktikà qilish, gigiånik vànnà qilish, îgir
yotgàn båmîrlàrni îvqàtlàntirish.
3. Tàyyorgàrlik ishlàri tibbiyot asboblàrini yuvish và ståril hîlgà
kåltirish, dîri-dàrmînlàrni tàyyorlàsh, ish jîyini tàyyorlàsh:
4. Hujjàtlàr bilàn ishlàsh vràch korsàtmàlàri vàràqàsini toldirib
bîrish, làbîràtîriya-instrumåntàl tåkshiruvlàrigà và kînsultàtsiyalàrgà
yollànmàlàrni ràsmiylàshtirish, vràch koriklàrigà kàsàllik tàrixlàrini
tàyyorlàsh, uygà jonàtish, hujjàtlàri, jumlàdàn, màlumîtnîmàlàr và
kàsàllik vàràqàlàrini ràsmiylàshtirishdàn ibîràt.
Shifîxînàlàrning hàr bir bolimidà quyidàgi muîlàjàlàrni bàjàrish
uchun muîlàjà hàmshiràsi bolàdi: u vånà ichigà dîrilàr yubîràdi, qîn
và qîn ornini bîsuvchi suyuqliklàr yubîràdi, îrqà miya punksiyasi
uchun àsbîblàrni tàyyorlàydi, tàhlil uchun qîn îlàdi, bulàrdàn tàshqàri
duîdånàl zîndlàsh, mådà suyuqligini tåkshirishgà îlish, ingîlyatsiyalàr
qilish vàzifàlàri hàm yuklàtilàdi.
285
FÎYDÀLÀNILGÀN ÀDÀBIYOTLÀR
1. C.A. Ìóõèíà, È.È. Òàðíîâñêàÿ. Àòëàñ ïî ìàíèïóëÿöèîííîé
òåõíèêè ñåñòðèíñêîãî óõîäà. ÀÍÌÈ, 1995.
2. M.À. Fîzilbåkîvà, N.À. Nurmàtîvà. Hàmshiràlik ishi nàzàriyasi àsîslàri.
«Oqituvchi», 2002.
3. Q.S. Inàmîv. Hàmshiràlik ishi àsîslàri. T., 2007.
4. T.I. Umàrîvà, M.À. Qàyumîvà, M.Q. Ibrîhimîvà. Hàmshiràlik ishi.
T., «Zàrqàlàm», 2005.
5. M.I. Musàåvà, À.Q. Bàyjànîv. Yuqumli kàsàlliklàr epidåmiîlîgiyasi
và pàràzitàlîgiyasi.
6. M.F. Ziyayåvà. Tåràpiya. T., «Ilm Ziyo», 2004.
7. S.Î. Hàydàrîv, Sh. X.Ermàtîv. Ichki kàsàlliklàr. T., «Àbu Àli Ibn
Sinî», 2002.
286
MUNDARIJA
Soz boshi ....................................................................................... 3
I B O B. HÀMSHIRÀLIK ISHIGÀ KIRISH
1.1.Hàmshiràlik ishining tàrifi và tàrixi ........................................ 4
1.2.Hàmshiràlik ishining àsîschilàri. F. Nàytingåyl và
V. Xåndårsîn tàlimîti ................................................................. 9
1.3. Hàmshiràlik ishi và sàlîmàtlik ............................................... 15
1.4. Ozbåkistîndà hàmshiràlik ishi tàlimi tizimidàgi islîhîtlàr ... 21
1.5. Hàmshiràning rîli và vàzifàlàri .............................................. 22
1.6. Hàmshiràlik ishidà mulîqît và tibbiy hujjàtlàrni
yuritish tàrtibi ............................................................................ 26
II b î b. KUNDÀLIK HÀYOT FÀÎLIYATIDÀ
HÀMSHIRÀLIK PÀRVÀRISHI
2.1. Kundàlik hàyot fàîliyatidà hàmshiràlik pàrvàrishi hàqidà
tushunchà ................................................................................... 34
2.2. Tànà biîmexànikàsi và båmîr xàvfsizligini tàminlàsh ........... 38
2.3. Båmîrning shàxsiy gigiyånàsi................................................. 53
2.4. Båmîrlàrni îvqàtlàntirish và pàrvàrish qilish .......................... 70
III b î b. SÀLÎMÀTLIK DÀRÀJÀSINI
BÀHÎLÀSH
3.1. Sàlîmàtlik dàràjàsini bàhîlàsh .............................................. 94
3.2. Hàyotiy korsàtkichlàrni bàhîlàsh .......................................... 94
3.3. Tåri và limfà tizimini bàhîlàsh ............................................ 113
3.4. Såzish, hàràkàt funksiyalàri và skålåt tizimini bàhîlàsh ........ 118
3.5. Nàfàs îlish àzîlàri tizimini bàhîlàsh .................................. 124
3.6. Qîn àylànish àzîlàri tizimini bàhîlàsh ............................... 128
3.7. Hàzm qilish àzîlàri tizimni bàhîlàsh .................................. 133
IV b î b. HÀMSHIRÀLIK JARAYONI
4.1. Hàmshiràlik jàràyonigà kirish và uning àhàmiyati hàqidà
tushunchà ................................................................................. 138
4.2. Hàmshiràlik jàràyonini mîdållàr àsîsidà otkàzish ............... 145
287
V b î b. DEZINFEKSIYA VA
STERILIZATSIYA
5.1. Shifîxînàdà infåksiya nàzîràti và infåksiyaning îldini
îlish boyichà àsîsiy chîrà-tàdbirlàr ....................................... 172
5.2. Dàvîlàsh prîfilàktikà muàssàsàlàridà sànitàriya và
epidåmiyagà qàrshi tàrtib boyichà àsîsiy buyruqlàr ................ 179
5.3. Dezinfeksiya qilish turlari va usullari ................................... 182
5.4. Muîlàjà xînàsidà àsåptikà và àntisåptikà qîidàlàri ................ 188
5.5. Stårilizàtsiya qilish usullàri và turlàri .................................... 188
5.6. Bîglîv àshyolàrini tàyyorlàsh .............................................. 194
VI b î b. SHIFÎXÎNÀDÀ BÅMÎRLÀRNI
PÀRVÀRISH QILISH
6.1. Mådà ichàk yollàri muàmmîlàridà båmîrlàrni pàrvàish
qilish ........................................................................................ 199
6.2. Bemorlàrdà huqnà otkàzishning àhàmiyati, màqsàd
và vàzifàlàri .............................................................................. 207
6.3. Bemorlàrdà kàtåter otkàzishning àhàmiyati, màqsàd
và vàzifàlàri .............................................................................. 213
6.4. Dîri mîddàlàridàn fîydàlànishning àhàmiyati. Dîri
mîddàlàrini yubîrishdà bemorlàrni pàrvàrish qilish ................. 217
6.5. Sîddà tabiiy usullàr bilàn îrgànizmgà tàsir qilish ................ 246
6.6. Båmîrlàrni làbîràtîriya-funksiînàl tåkshiruvgà tàyyorlàsh
và pàrvàrish qilish .................................................................... 255
VII b î b. HÀMSHIRÀLIK ETIKÀSI VÀ
DÅÎNTÎLÎGIYASI
7.1. Hàmshiràlik etikàsi và dåîntîlîgiyasi ................................... 265
7.2. Hàmshiràlik ishidà uchràydigàn etikà muàmmîlàri
và ulàrni hal etish yollàri ........................................................ 272
VIII b î b. HÀMSHIRÀLIK ISHIDÀ
BÎSHQÀRUV
8.1. Shifîxînàdà bîshqàruv ishini tàshkil etish ........................... 280
8.2. Shifîxînàdà hàmshiràlik ishini tàshkil etish và ishlàsh
tizimi ....................................................................................... 284
288
Kamala Uktamovna ZAKIROVA,
Dilorom Utkirovna TOXTAMATOVA
HAMSHIRALIK ISHI
ASOSLARI
Orta maxsus, kasb-hunar kollejlarining
tibbiyot yonalishi boyicha talim olayotgan
talabalari uchun oquv qollanma
Ikkinchi nashri
Muharrirlar M. Sadullayev, A. Akbarov
Badiiy muharrirlar Sh. Odilov, A. Delyagina
Texnik muharrir Ye. Tolochko
Bosishga ruxsat etildi 06.07.2010. Bichimi 60
x
90
1
/
16.
Ofset qogozi. Tayms
TAD garniturasi. Shartli b.t. 18,00. Nashr b.t. 16,8. Shartnoma ¹ 612010.
576 nusxada. Buyurtma ¹ 651.
Ozbekiston Matbuot va axborot agentligining Cholpon nomidagi nashri-
yot-matbaa ijodiy uyi. 100129, Toshkent, Navoiy kochasi, 30- uy.
«Shoakbar» xususiy ilmiy ishlab chiqarish tijorat firmasi bosmaxonasida chop
etildi. 100031, Toshkent, Togon Rejametov kochasi, 1 a.
Zakirova, Kamala Uktamovna
Hamshiralik ishi asoslari: Orta maxsus, kasb-hunar
kollejlarining tibbiyot yonalishi boyicha talim olayotgan
talabalari uchun oquv qollfnma/K.O. Zakirova; D.U. Tox-
tamatova; OzR oliy va Orta-maxsus talim vazirligi, Orta
maxsus, kasb-hunar talimi markazi. Toshkent: Cholpon
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010. 288 b.
BBK 51.1ya722
Z 23
Do'stlaringiz bilan baham: |