2. Fransiyada markazlashgan qirol xokiiyatining oʻrnatilishi. Filip IV davrida Fransiya

5-topshiriq semenar savollariga Jo'raqulov Soxibbekni javoblari.

IX-XI asrlarda Fransiya. Italiya.

1. Fransiyada. Kapetinglar sulolasining xokimyat tepasiga. kelishi.

2.Fransiyada markazlashgan qirol xokiiyatining oʻrnatilishi.

3. Filip IV davrida Fransiya.

4. Italiyada Papa xokimyatining kuchayishi.

5. Italiya shaxar davlatlarining savdo iqtisodiy axvol

1.$.Gʻarbiy Yevropada siyosiy markazlashishning boshlanishi.

XI asrning ikkinchi yarmidan eʼtiborai shaharlarning va tovar-

yul xoʻjaligining rivojlanishi zaminida Gʻarbiy Yevropada

^nyosiy markazlashish jarayoni boshlandi. Parchalanib ketgandav-

-Chatlarni birlashtirish, korol hokimiyatini mustahkamlash va

kuchaytirish jarayoni yuzaga keldi. “Tenglar oʻrtasida birinchi-

aylantirdi.

Birinchi Kapetinglarning idora qilishi. Birinchi Kapeting-

lar hokimiyati dastlab tamomila zaif edi. X va XI asrlarda

Fransiya Gʻarbiy Yevropaning eng tarqoq monarxiyalaridan biri

edi. Korol bu yerda knyaz-feodallardan birining, hattoki kuch-

li boʻlmagan knyaz-feodalning oddiygina oʻrnini egallardp.

Koʻpgina qoʻshni yirik feodallar, har qaysisi oʻz holicha korol-

dan kuchliroq edi. Va faqat feodallarpipg oʻzaro raqibligi, cher-

kovning, keynnroq esa shaharlarping Kapetinglarni qoʻllab-quz-

vatlashi, bu dinastiya vakillarining ustalik qilib, ohista

siyosat yurgizishi birinchi paytlarda loaqal oʻz urugʻining korol-

lik uivonini qoʻldan chiqarmay, balki unn nasldan-naslga meros

qilib qoldirish imkonini berdi. Korol oʻzining merosiy do-

menida — Il de Frans gersogligida ozmi-koʻpmi xoʻjayin edi.

Bu nisbatan kambar mintaqa boʻlib, shimoldan janubga qarab

choʻzilib ketgan va ammo ikkita kattagina shaharni— Parij

bilan Orleanni oʻz ichiga olgap edi, shu bilan birga, bu terri-

toriyaga boshqa mulklar ham suqilib kprgan edi.

Korol domeni (yurti) territoriyasi Fransiyadagi ikki mu-

him daryoning, yaʼni Sena bilap Luara daryosining oʻrta oqim

boʻylaridagi yerlarni oʻz ichiga olsa-da, lekin bu daryolarning

mansablari, quyi va yuqori oqimlari boʻylaridagi joylar bosh-

qa feodallarga qarashli edi. Korol domeninn halqa qilib

oʻrab olgan eng yirik feodal kpyazlik mulklari quyidagilar

edi: shimolda — Flapdriya graflign, Normandiya gersogligi,

Bretan gersogligi, gʻarbda — Anji grafligi va Akvitaniya ger-

sogligi, janubda — Overn grafligi va soʻngra Tuluza (Lage-

dok) grafligi, sharqda — Shampan grafligi va Burgundiya

gersoglngi bsr edi. Bu eng yirik gersoglik va grafliklardan

tashqari, kichik miqyosda oʻnlab boshqa mustaqil feodal yerlari

ham bor edi. Hatto korol oʻziga qarashli domenda ham mahal-

liy baronlarga qarshi qattiq kurash olib borardi. Korol

Parijdan Orleanga borganida uni koʻpdan-koʻp qurolli mulo-

zimlar albatta kuzatib borishlari kerak edi. Hokimiyatni ota-

dan oʻgʻilga meros qilib qoldirish odatini saqlamoq uchun Ka-

petinglar X—XI asrlar davrida va hatto XII asrning birinchp

yarmida ham korol valiahdiga oʻzi hayot vaqtidayoq toj kiygi-

zish urf-odatini bajarar edi.

2.$Korol hokimiyatining kuchaya boshlashi. XII asrning birinchi

yarmidagina Lyudovik XI va Lyudovik XII hukmronlik qilgan

davrda korol hokimiyati bir hadar yuksala boshladi. Lyudovik

VI Semiz (1108— 1137) deyarli butun oʻttiz yillik hukmronlik

davrini oʻz domenidagi baronlarga qarshi kurash bilan oʻtka-

zib, pirovardi ularni oʻziga boʻysundirishga muvaffah buldi.

Shimoliy Frandiyada sanoat shaharlarining gurillab oʻsishi

muhim siyosiy natijalarga ega boʻldi. Fransiyaning bu hismida

yuqorida koʻrsatib oʻtilganidek, shaharlar kommuna1 huquhini

olish uchun zoʻr berib va hattih harakat hildilar. Lyudovik VI

boshda ikkilanib, shahar harakatiga nisbatan darhol hulay

mavqeini egallamadi. Ammo Lyudovik VII davrida (1137—1180),

aynihsa undan keyingi korol — Filipp II Avgust davridayoh

korollik hokimnyati shaharlarning mahalliy feodallarga qar-

shi olib borgan kurashida shu shaharlarnn hatʼiyan qoʻllab-quv-

vatladi.

Lyudovik VII davrida korol sulolaviy nikoh yoʻli bilan

janubi-gʻarbdagi juda katta gersoglikni — Akvitaniyani qoʻlga

kiritishga muvaffaq boʻldi. Ammo, tez orada korol Eleonora

Akvitakskaya bilan qoʻydi-chiqdi boʻlgandan keyin bu katta siyo-

siy yutuq luchga chiqdi. Buning ustiga Eleonoraga shoshib-pishib

uylanib olgan ingliz koroli Genrix II Plantagenet bu eng boy

viloyatning egasi boʻlib oldi va Kapetinglarning xavfli ra-

qibiga aylandi. XII asr oʻrtalarida Fransiyaning deyarli butun

garbi (ayni zamonda Anju graflari boʻlgan) ingliz Planta-

genetlari qoʻliga oʻtdi; Plantagenetlar mulkiga Anju, Bretan,

Akvitaniya, Gaskon, Overninning bir qnsmi, Turen, Puatu,

Men, shuningdek, Fransiyaning shimolidagi Normandiya ger-

sogligi kirar edi. Fransuz mulklariga ega boʻlgan Plantage-

netlar Fransiya korolining vassallari hisoblanardilar. Ammo

bu vassallarning mulklari korol domenidan bir necha marta

kattaroq edi.

Lyudovik VII ikkinchi salib yurishda qatnashdi, lekin bu

yurish unga kam foyda keltirdi. Lekin korol yoʻq vaqtida

mamlakatni idora qilib turgan abbat Sugerin ham mahalliy

baronlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashni davom ettirdi.

Shaharlarning feodallarga qarshi olib borgan kurashlarida

Sugsriy ham bu shaharlarni zoʻr berib qoʻllab-quvvatladi. Ni-

hoyat, savdo bojlari koʻpayib borganlign tufayli, shuningdek,

korol yer-mulklaridan keladigan daromadlarning ortib bori-

shi natijasida oʻsib borgan korollik moliya nshlarini goyat zoʻr

qobiliyat egasn boʻlgan Sugeriy tartibga tushirdi.

Filipp II Avgust. Lyudovik VII ning oʻgʻli Filipp II Avgust

(1180—1223) oʻz hukmronligi ostida fransuz yerlarini bir-

lashtirish siyosatini izchillik bilan olib borib, bu ishda por-

loq yutuqlarni qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻldi. Filipp ko-

rollik domenida joylashgan fransuz shaharlariga ham, boshqa

1 Kommuna xuhuhpns olish larnkati toʻgʻrisida yuqoridash

3.$..Filipp IV Chiroyli va uning Bonifatsiy VIII bilan toʻqnashu-

v i , Lyudovik IX ning nevarasi Filipp IV Chiroyli (1285—1314)

Kapetipglar dinastiyasining uchipchi yirik vakili edi. Filipp

IV oʻz korolligining boshlarida boy Shampan grafligini,

Ispaniya bilan chegaradosh boʻlgan Navarra korolligiin na

Fransiyaning janubi-sharqidagi Lioneʻ (Lion viloyati bilan

Lion shaharini) ni korollik domeniga qoʻshib oldi. Shundan

keyin, Filipp IV korollik qilgan davrining boshidan to oxi-

rigacha oʻsha zamondagi Shimoli-Gʻarbiy Yevropaning sanoat oʻlkasi

hisoblangam Flandriyani egallashga harakat qildi. “Flandriya

problemasi” xullas, batamom hal boʻlmasdan qoldi. Kurtra

yonidagi jangda (“shtor jangi”) Gent va Bryugge hunarmandlarn

bilan Flandriya dehqonlari 1302 yilda fransuz ritsarlarinn

qattiq .^agʻlubiyatga uchratdilar. Biroq, bu muvaffaqiyatsizlik-

larga karamay, korol qoʻshinlari 1305 yilda Lilla yonidagi

jangda flamandliklarga zarba berganlaridan soʻng, Gʻarbiy

Flandriyaning bir qismi va uning bir qancha sanoat shaharlari

korol dsmeniga qoʻshib olipdn.

Filipp IV davrnda “mustaqil” vassal knyazliklar soni ta-

momila oz qoldi. Flandriya grafligidan tashqari, faqat Bur-

gundiya, Bretan, Akvitaniya gersogliklari (Akvitaiiya ingliz-

lar qaramogʻida edi) va Burgundiya grafligi (sobiq Burgund»ya

korolligining shimoliy qismi) hali qoʻshib olinmagai edi.

Flandriya urushi vaqtida xarajatlariing goyatda koʻpayib

ketganligi, shuniigdek, korol saroyida ortiqcha isrofgarchi-

liklarga yoʻl qoʻyilganligi tufayli XIV asr boshlarida Fi-

.tipp IV ning moliyaviy ishlari tamomila izdan chiqib ketdn.

Qorel har qanday yoʻllar bilan daromadlarini koʻpaytprmoqchi

boʻldi. U shaharlardan pul qarz olib, odatda uni qaytarmasdi;

talonchilik maqsadida yahudiylarni mamlakatdan handab yubo-

rib, nohaq soliqlar olib boʻlganidan soʻng yaia ularni mamla-

katga kirgizardi; u tanga-chaqatsi buzib, buning oqibatida fran-

suz savdosinn izidan chiqarib yubordi, korollikka qarashli

yer-mulklardagi dehqonlarin katta haq toʻlash evaziga ozodlikka

chiqishga majbur etar edilar. Korolning soliq yigʻuvchilari qoʻ-

shib olingan viloyatlarning hammasida izgʻib yurganlari uchua

Jamoatchilik koʻmagiga tayangan Filipp IV, papalikka qar-

shi zoʻravonlik tadbirlarini qoʻllashga oʻtdi.

Papaning Fransiyaga yuborgan legati (vakili), korol buy-

rugʻiga muvofiq qamoqqa olindi. Rimning oʻzidagi toʻs-toʻpolop-

lardap fondalangan Filipp IV Rimga oʻz ageiti Nogarepp

yubordi, Nogare papa bilan adovatlashib yurgan Rim baronlari

guruhini kuchaytirdi. Bonifatsip VIII Rimdan ketib Ananidagi

oʻz xonadopining qasriga borganida, Nogare qurolli otryadi

bilap bu qasrga kirib oldi. Haqiqatda papa bir qancha vaqt

qamoqqa tushib qoldi. Bu voqealardan keyin, oradan sal oʻtar-

oʻtmas, keksayib qolgan Bonifatsiy VIII vafot etdi. Papaiing

oʻlimidan kenin, Filipp IV ning tazʼyiqi ostida Kliment V

nominn qabul qilgan bordolik (fransuz) arxiyepiskop papa-

lnkka saylandi. Kliment V Rimda istiqomat qilishni xohla-

madi, u Rimda yangi qoʻzgʻolonlar chiqishidan xavfsirardi, shu

sababli u oʻz rszidsnsiyasini Fransiyaga koʻchirdi. Dastlab u

Lionda oʻrnashdi, keypn Avinyon shahariga koʻchib keldi, bu

yerda papalar deyarli 70 yil davomida (1309— 1378) istiqomat

qilishdi.

Shunday qilib, ilgarigi vaqtlarda feodal korollari va

imperatorlarini osonlikcha yengib kelgan papalar bu safar mil-

liy elemeptlarga tayangan va milliy siyosatni oʻtkazgan fransuz

koroli bilan kurashda tamomila muvaffaqiyatsizlikka uchra-

dilar.

Filipp IV ning qistovi bilai 1309 yilda boy Tamplnerlar

ordepi tugatildn, korol bu ordendan juda katta pul qarz

olgan edi. Yeretiklikda ayblangan orden fransuz hukumatining

tazʼyiqi bilan sud javobgarligiga tortildi. Yuzlab ritsarlar-

monaxlar gulxanlarda kuydirildi,

4-5$.Italiya X asrdar ancha feodallashgan edi. Bu yerda feodallashish jarayoni Germaniyadagiga qaraganda ancha ilgarilab ketdi. Italiyada feodal munosabatlar juda boshqacha bir tarzda oʻziga xos hususiyatlar bilan boshlandi. Langebardlar oʻz davrida Italiyadagi quldorlik tuzumining uzil-kesil tugaganligi shimoliy va oʻrta Italiya dehqonlarining ahvoliga ijobiy taʼsir koʻrsatdi. Bu yerda dehqonlar borib-borib asta asoratga solingan boʻlsalar-da, har-xolda bu yerdagi krepostnoylik u qadar qattiq boʻlmadi; jumladan bu xol shu narsada oʻz ifodasini topgan ediki, dehqonlarning majburiyatlari ilgarigidek oʻzboshimchalik bilan boʻlmasdan, balki aniq bir normaga solingan edi. Ikkinchi tomonidan, Italiyadagi shaharlar ancha erta rivojlana boshlanganligi sababli krepostnoy dehqonlar shaharlarga ketishi, natural majburiyat pul bilan muddatidan ilgari toʻlashi, erkin sotib olishi mumkin edi va x.zolar. Italiyada krepostnoy dehqonlar bilan bir qatorda krepostnoy boʻlmagan, lekin yeridan mahrum qilingan dehqonlar koʻp edi. Bu dehqonlar feodallarning yerlarini maʼlum muddatga yer egasi bilan shartnomada koʻrsatilgan shartlar bilan ijaraga olar edilar. Italiya feodallari ham oʻziga xos bir ahvolda edi. Shaharlar rivojlanib borayotgan bir sharoitda feodallarning bir qismi shaharlarga koʻchib borib, shaharliklarning taʼsiriga berilib ketar edi, shaharda yashab turgan ritsarlar asta sekin shaharliklar bilan chachishib ketdi. X asrda Korolinglar hokimiyati oʻz ahamiyatini butunlay yoʻqotdi. Yirik feodallar mustaqil boʻlib olib, mutassil oʻzaro urushlar band boʻlib qolgan edilar, bu urushlardan maqsad-ancha katta shaharlar va mamlakatning eng muhim savdo yoʻllari ustidan oʻz hukmronligini oʻrnatish edi.

Biroq Italiyada cherkov feodallari: papalar, arxeipiskoplar va yepiskoplar monistirlar juda koʻp edi. Shunday qilib, X asr oʻrtalarida Italiyada juda hilma-xil va keskin sotsial ziddiyatlar yuz bermoqda edi, bu xol uning siyosiy tuzumiga ham taʼsir qilmoqda edi.

Italiya X asrda siyosiy jihatidan Yevropada eng tarqoq bir mamlakat edi, desa boʻladi. U juda koʻp mustaqil gersoglik, markizlar, graflik va episkoplarga boʻlinib ketgan edi. Papalik taxti har turli rimlik aristokratiya xonadonlari oʻrtasidagi nayranglar va urushlarga sabab boʻlmoqda edi. Italiya janubiy territoriyasining bir qismi hali Vizantiyaga qarar edi, bir qismini esa arablar bosib olgan edi. biroq Italiya siyosiy jihatidan shunday tarqoq boʻlishiga qaramasdan mamlakatda shahar hayoti zoʻr berib taraqqiy etmoqda edi. Italiya shaharlari ham Oʻrta dengizda vizantiyaliklar va arablar bilan savdo qilar edi. X asrda savdo va shaharlarning ahamiyati hali juda kam boʻlgan Germaniyaga nisbatan Italiya german feodallariga juda katta boyliklarga ega boʻlgan, zeb-ziynatli va farovon mamlakat boʻlib koʻrinar edi.

Shimoliy Italiya feodallarining oʻzaro urush-janjallariga aralashib, Ottom I Italiyaga 951 yilda qoʻshin tortib bordi. U Paviya shahrini oldi, shimoliy Italiya knyazlaridan bir nechtasini tor-mor qilib, Provans bilan Italiya qiroli Totarning beva qolgan xotini-qirolicha Adelgoydaga uylanadi. Germaniyaning shimoliy Italiya taʼsiri va german qirollarining Italiya siyosati deb atalmish siyosati ana shundan boshlanadi.

961 yilda Otton Italiyaga yana yurish qiladi. Bu safar Ottonni yigirma ikki yoshlik papa Moami XII yordamga chaqirgan edi, bu papaga uning oʻz vassalari-rim baronlari xavf solayotgan edi. Karl buyuk oʻlgandan keyin kuchaygan va IX asrning oʻrtalarida diniy hokimiyatni dunyoviy hokimiyatdan ustun turadigan degan nazariyani koʻtarib chiqqan papalikning oʻzi edi. Italiyada feodallashuv protsessining yanada kuchayishi munosabati bilan qattiq inqirozga uchrab, qirol hokimiyatining yordamiga muxtoj boʻlib qolgan edi. Otton I Rim feodallarini bostirib, papani taxtga oʻtqazdi. Bunga minatdorlik bildirib, papa 962 yilning boshida Ottonga imperatorlik tojini kiygizdi. Shunday qilib, “yangi imperiya” tiklandi. Shu narsa xarakterliki, ilgari Karl Buyuk boʻlgani singar, bu safar ham Otton Rim imperatori deb eʼlon qilindi (ilgari Karl Buyuk ham Rim imperatori deb eʼlon qilingan edi). Yangi imperiyaga “Muqaddas Rim imperiyasi” deb nom berildi. Faqat keyinroq borib, XII asrdagina bu iboraga ikki sud qoʻshilib, “German millatining muqaddas Rim imperiyasi” deb ataladigan boʻldi.

Deyarli butun Italiya ustidag nazorat qilish huquqini beradigan imperatorlik unvonining qabul qilinishini Otton va uning atrofidagilar eng katta gʻalaba deb hisobladilar. Haqiqatda esa german qirollarining Italiyadagi siyosatida chuqur ziddiyatlar bor edi. Italiyada nemis feodallariga juda ham nafrat bilan qarar edilar. 964 yilda imperator Italiyada yoʻq vaqtida vafot etgan edi. Ioani XII urushga Otton tomonidan tayinlangan yangi papani tanishdan Rim bosh tortdi. Keyingi yili Otton yana Italiyaga kelganda Rimni qattiq hujum bilan qoʻlga oldi. “Abadiy shahar” ning tevarak-atrofi va butun Rim oblasti juda qattiq talanib, harobalarga aylantirildi. Italiya yilnomachilaridan biri bu voqeani quyidagicha tasvirladi: “Shoʻring qursin Rim. +ancha-qancha xalqlar seni oyoq osti qilib, ezib keldi. Endi senga Sakson qiroli ega boʻlib oldi. Farzandlaring qilich zarbalaridan halok boʻldi. Kuch-quvvating koʻkka sovurildi. Oltin, kumushlaring ajnabiylar hamyoniga solib olib ketmoqda”. Shu bilan bir vaqtda Vizantiya bilan ham yangi imperatorga qarshi edi. ular oʻzlarining Italiyadagi taʼsirini yangi kelgindilarga berib qoʻyishni istamas edilar. Ottom I ing oʻgʻli Vizantiya malikasi Feofaniyagauylantirib, Ottom I Vizantiya bilan boʻlgan munosabatlarini bir muncha vaqtgacha yaxshilab olishga muvaffaq boʻldi. lekin arablar bilan boʻlgan munosabatlar esa qattiq urush chiqish xafini solardiki, bunga tayyorlanish kerak edi. shunday qilib, imperator Italiya bilan tamomila ovora boʻlib, Germaniyaning ichki ishlaridan ancha chetlashib qoldi, Otton I oʻz qirolligining oxirgi bir necha yilini hech qayoqqa chiqmasdan Italiyaning oʻzida oʻtkazishga majbur boʻldi.

Otton I ning oʻgʻli bilan nevarasi-Otton II ham, Otton III ham butunlay Italiyadagi siyosat bilan band boʻldi. Otton II janubni qoʻlga kiritishga harakat qildi. U Neapol bilan Tarsitni bosib oldi. Lekin pirovard oqibatida 983 yilgi arablar bilan boʻlgan dengiz janglaridan birida magʻlubiyatga uchradi, oradan koʻp oʻtmay, Ravaniyadagi imperatritsa Feafaniya regent boʻlib, idora qila boshladi. Lekin uning oboʻsi yaxshi emas edi. Imperator-qirol hokimiyatining zaiflashganligidan foydalanib, german gersoglari oʻz knyazlarini butunlay mustaqil hokimlar sifatida idora qila boshladila