2. Бухгалтерия баланси

6.4. Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисоботни тузиш ва уни тўлдириш

Пул оқими тўғрисидаги ҳисобот маълум бир ҳисобот даврида корхонанинг пул маблағлари ҳолатига операцион, инвестиция ва молиявий фаолияти таъсирини акс эттиради ва шу давр ичида пул маблағлари ўзгаришини кўрсатади.
Пул оқими тўғрисидаги ҳисобот маълумотларидан фойдаланиш қуйидаги имкониятларни беради:

• 
  корхонанинг пул маблағлари ва уларнинг эквивалентларини ишлаб топиш қобилиятини, шунингдек шунга ўхшаган пул маблағларидан фойдаланишда корхона эҳтиёжини баҳолаш;
  
• 
  корхонанинг соф активидаги ўзгаришларни, молиявий таркиби ва унинг ўзгарувчан вазият ҳамда имкониятларга мослашиш мақсадида пул оқимларининг суммалари, шунингдек, ўз вақтида тушишига таъсир этиш қобилиятини баҳолаш;
  
• 
  турли корхоналарнинг операцион фаолияти тўғрисидаги ҳисоботни таққослаш. Чунки бу хўжалик фаолиятининг бир хил муомала ва вақеалари учун бухгалтерия ҳисобининг турли усулларидан фойдаланиш оқиботларини бартараф этади.
  

Пул оқими тўғрисидаги ҳисоботда пул маблағлари оқими қуйидаги фаолиятлар бўйича таснифланади: операцион фаолияти; инвестицион фаолияти ва молиявий фаолияти.
Операцион фаолиятидан олинадиган пул маблағлари ҳажми корхона фаолияти самарасининг ҳал этувчи кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади. Чунки у ташқи молиялаш манбаларисиз ссудаларни қайтариш, меҳнат унумдорлик даражасини сақлаш, дивидендлар тўлаш ва янги капитал қўйилмаларни амалга ошириш имкониятини беради.
Операцион фаолиятидан бўлган пул маблағлари ҳаракати биринчи навбатда даромад олиш бўйича асосий фаолият натижаси бўлиб ҳисобланади.
Инвестицион фаолият – бу пул эквивалентига кирмайдиган узоқ муддатли активлар ва бошқа инвестицияларни сотиб олиш ва сотиш, қайтариладиган кредитларни бериш ва олиш. Буларга бино, асМавзу – ускуна, номоддий ва бошқа активларни сотиш ва сотиб олиш, акция ёки бошқа қарз мажбуриятларини сотишдан тушган тушум ва бошқа корхоналарнинг акциялари ва қарз мажбуриятларини сотиб олиш, фьючерс, форвард, опцион ва своп – контрактлар бўйича тушумлар ва улар бўйича тўловлар киради. Фьючерс контракт – бу маълум миқдордаги молиявий инструментларни ёки белгиланган миқдордаги товарни эркин савдо биржасида келишилган нархда олди – сотди тўғрисидаги шартнома.
Форвард контракти – бу товар ёки молиявий инструментларни келажакда жўнатиш ва ҳисоб – китоб қилиш бўйича олди – сотди тўғрисидаги битим.
Опцион контракт (мукофатли битим) – бу маълум миқдордаги молиявий инструментлар ёки товарларни келишилган муддат ичида белгиланган миқдорда мукофат тўлаш эвазига қайд этилган нархда сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқи.
Молиявий фаолият – бу шундай фаолият турики, унинг натижасида корхонанинг хусусий капитали ва қарзлари ҳажми ва тузилишида ўзгариш ҳосил бўлади. Қуйидаги пул маблағларининг ҳаракати бунга мисол бўлади:

Пул маблағларини тушуми	Пул маблағларининг чиқими
Акциялар чиқаришдан олинадиган тушумлар	Хусусий акцияларни сотиб олиш бўйича тўланмалар
Қарзга олинган маблағлар тушуми	Қарзларнинг қайтарилиши
	Акционерларга дивидендлар тўлаш ва капиталнинг бошқа кўринишдаги тақсимланиши
	Молиялаштириладиган ижара билан боғлиқ бўлган мажбуриятлар бўйича тўловлар

Пул оқимлари тўгрисидаги ҳисоботда қуйидаги моддалар ўз аксини топади: «Маҳсулот (товар, иш ва хизмат) ларни сотишдан келиб тушган пул маблағлари» (010–сатр.) моддасида юклаб юборилган маҳсулот (товар, иш ва хизмат) лар учун ҳисобот даврида корхонанинг банкдаги ҳисоб – китоб счетига ва кассасига тушган маблағлар кўрсатилади.

«Материал, товар ва хизматлар учун мол етказиб берувчиларга тўланган пул маблағлари» (020-сатр.)моддасида узоқ муддатли активларни сотиб олиш учун тўланмалардан ташқари, материаллар, товарлар, иш ва хизматлар учун мол етказиб берувчиларга тўланган пул маблағлари суммаси кўрсатилади
«Ходимларга ва улар номидан тўланган пул маблағлари» (030–сатр.) моддасида пул маблағларининг қуйидаги мақсадлар учун сарфланиши кўрсатилади: ходимларга тўланган меҳнат ҳақи, мукофотлар, мақсадли давлат фондларига тўланмалар, бюджетга даромад солиғи тўлаш; касаба уюшмасига ажратмалар, алимент тўловлари, турар жой фондига тўловлар, ходимларга берилган банк кредитлари бўйича тўловлар ва шунга ўхшаган ходимларга ва ходимлар номидан кассадан ва банкдаги счетлардан тўланадиган бошқа пул маблағлари акс эттирилади.
«Операцион фаолиятнинг бошқа пул тушумлари ва тўловлари» (040-сатр.) моддасининг «чиқим» деган хонасида олинган роялти, турли рағбатлантиришлар ва бошқа даромадлар, савдо корхоналари билан тузиладиган битимлар бўйича олинган комиссион йиғимлар акс эттирилади.
«Жами операцион фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими» (050-сатр.) модд. Плюс, минус, аломатларига қараб 010,020,030,040-сатрлар йиғиндиси кўрсатилади.
«Асосий воситаларни сотиб олиш ва сотиш» (060-сатр.) моддасининг «Кирим» устунида турли асосий воситаларни сотишдан тушган маблағлар суммаси, «Чиқим» устунида мол етказиб берувчиларга харид қилинган асосий воситалар учун тўланган сумма кўрсатилади.
«Номоддий активларни сотиб олиш ва сотиш» (070-сатр.) моддасининг «Чиқим» устунида мол етказиб берувчиларга харид қилинган номоддий активлар учун тўланган суммаси, «Кирим» устунида номоддий активларни сотишдан тушган маблағлар суммаси кўрсатилади.
Узоқ ва қисқа муддатли инвестицияларни сотиб олиш ва сотиш» (080-сатр.) моддасининг «Чиқим» устунида биржада тўланган комиссион харажатлар ва фоизлар қўшилган ҳолда қимматли қоғозлар ва бошқа инвестиция инструментларини сотиб олиш учун тўланган пул маблағлари суммаси, «Кирим» устунида қимматли қоғозлар ва бошқа инвестиция инструментларини сотишдан тушган пул маблағлари акс эттирилади..
«Инвестицион фаолиятнинг бошқа пул тушумлари ва тўловлари» (090-сатр.) моддасининг «Чиқим» устунида бошқа инвестицион фаолият бўйича тўланган сумма, «Кирим» устунида – олинган пул маблағлари кўрсатилади.
«Жами инвестицион фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими» (100-сатр.) моддасида 060, 070, 080, 090-сатрларнинг плюс билан ёзилган суммаларини жамлаб «Кирим» устунида, минус билан ёзилган суммаларини жамлаб «Чиқим» устунида кўрсатилади.
«Олинган ва тўланган фоизлар» (110-сатр.) моддасининг «Кирим» устунида олинган, «Чиқим» устунида тўланган фоизлар суммаси кўрсатилади.
«Олинган ва тўланган дивидендлар» (120-сатр.) моддасининг «Кирим» устунида олинган, «Чиқим» устунида тўланган дивидендлар суммаси акс эттирилади.
Акцияларни чиқаришдан ёки хусусий капитал билан боғлиқ бўлган бошқа инструмаентлардан келган пул тушумлари» (130-сатр.) моддасида хусусий капитал билан боғлиқ бўлган ҳисобот даврида чиқарилган (сотилган) акциялар ёки бошқа инструментлар бўйича акционерлардан тушган пул маблағлари суммаси акс эттирилади.
«Хусусий акциялар сотиб олингандаги пул тўловлари» (140-сатр.) моддасида кейинчалик тарқатиш ёки бекор қилиш учун корхонада турган хусусий акциялар бўйича эгаларига тўланган пул маблағлари суммаси кўрсатилади
«Узоқ ва қисқа муддатли кредит ва қарзлар бўйича пул тушумлари ва тўловлари» (150-сатр.) моддасининг «Кирим» устунида ҳисобот даврида тушган кредитлар ва қарзлар, «Чиқим» устунида тўланган кредитлар ва қарзлар кўрсатилади.
«Узоқ муддатли ижара (молиявий лизинг) бўйича пул тушумлари ва тўловлари» (160-сатр.) моддасининг «Чиқим» устунида ижара (лизинг) га берувчига тўланган сумма, «Кирим» устунида – ижара (лизинг) га олувчидан тушган пул маблағлари суммаси кўрсатилади
«Молиявий фаолиятнинг бошқа пул тушумлари ва тўловлари» (170-сатр.) моддасининг «Чиқим» устунида бошқа молиявий фаолият бўйича тўланган, «Кирим» устунида олинган пул маблағлари кўрсатилади
«Жами: молиявий фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими» (180-сатр.) моддасида 110, 120, 130, 140, 150, 160, 170-сатрларнинг плюс билан ёзилган суммаларини жамлаб «Кирим» устунида, минус билан ёзилган суммаларини жамлаб «Чиқим» устунида кўрсатилади.
«Тўланган даромад (фойда) солиЁи» (190-сатр.) моддасида тўланган даромад (фойда) солиғи суммаси кўрсатилади.
«Тўланган бошқа солиқлар» (200-сатр.) моддасида даромад (фойда) солиЁидан ташқари тўланган солиқлар, бож тўловлари ва уларга тенглаштирилган йиғим ва ажратмалар суммаси кўрсатилади.
«Жами тўланган солиқлар» (210-сатр.) моддасида 190 ва 200 сатрлар суммаси акс эттирилади.
«Жами молиявий–хўжалик фаолиятининг соф пул кирими/чиқими» (220-сатр.) моддасида 050, 100, 180, 210-сатрларнинг плюс билан ёзилган суммаларини жамлаб «Кирим» устунида, минус билан ёзилган суммаларини жамлаб «Чиқим» устунида кўрсатилади.
«Йил бошидаги пул маблағлари» (230-сатр.) моддасида корхона балансининг 320-сатр 3-устунида кўрсатилган пул маблағларини ҳисобга оладиган (5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700) счетларнинг қолдиқ суммалари акс эттирилади.
«Йил охиридаги пул маблағлари» (240-сатр.) моддасида корхона баланстнинг 320-сатр 4-устунида кўрсатилган пул маблағларини ҳисобга оладиган (5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700) счетларининг қолдиқ суммалари акс эттирилади.
«Чет эл валютасидаги пул маблағларининг ҳаракати тўғрисида маълумот» бўлимида ҳисобот даврида корхонанинг валюта маблағларини ҳаракати кўрсатилади.
Валюта маблағлари муомалалар содир бўлган пайтда, валюта маблағларининг қолдиқлари эса ҳисобот даврининг охирги санасига Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг белгилаган курси бўйича Ўзбекистон Республикаси миллий валютасида акс эттирилади.⁵
«Йил бошига қолдиқ» (250-сатр) моддасида корхонанинг валюта счети ва кассасида ҳисобот даври бошига қолган валюта маблағлари кўрсатилади.
«Жами валюта маблағларининг тушуми» (260-сатр) моддасида 261, 262, 263, 264-сатрларда кўрсатилган валюта маблағларининг ҳисобот давридаги умумий тушуми акс эттирилади.
«Жами сарфланган валюта маблағлари» (270-сатр) моддасида 271 дан273-гача сатрларда кўрсатилган корхона томонидан турли мақсадларга сарфланган валюта маблағларининг умумий суммаси акс эттирилади.
«Йил охиридаги қолдиқ» (280-сатр) моддасида 250+260-270 сатрларнинг маълумотлари бўйича аниқланадиган ҳисобот йили охирига қолган корхонанинг валюта счетларида ва кассасида турган валюта маблағлари суммаси акс эттирилади.