2. Ashtarhtarhoniylar davri tarixiy geografiyasi. Shayboniylar va Ashtarhoniylar davri da xo`jalik



Download 21,24 Kb.
Sana02.01.2022
Hajmi21,24 Kb.
#309486

Mavzu: Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri tarixiy geografiyasi.

Reja:



1.Ko`chmanchi o`zbeklar istil osi . Shayboniylar davlat ining ma`muriy tuzilishi .

2.Ashtarhtarhoniylar davri tarixiy geografiyasi .

3.Shayboniylar va Ashtarhoniylar davri da xo`jalik.

4.Shayboniylar va Ashtarhoniylar davri da geografik bilimlar.

Si rdaryoning quyi oqimi va Balxash ko`lidan tortib to Dnepr daryosining quyi oqimigacha bo`l gan erlaр XI asrdan boshlab Dasht i qi pchoq deb atal a boshlagan. Bu terminni birinchi bo`lib Xusrav (1003-1088) qo`llagan. Bu atama keyinroq arab va fors manbalarida uchraydi . Rus sharqshunos olimi V.V.Bartol'dning so`zl ariga ko`ra Dasht i qipchoq aholisi sharq manbalarida qi pchoql ar, rus sol nomachilari pol ovetslar va Vizant iya manbalari da kumanlar deb atalib Xorazmga qo`shni bo`l gaн (1030 y), tez-tez rus erlari ga bosti rib kirishgan. XIII asrning 20-yillarida Dashti qipchoqning bi r qismi Jebe noyon va Subatay bahodi r tomoni dan bosib olingan. 1236 yildan Dasht i qipchoq Botuxonga tegi shli bo`ladi va Jo`ji ulusi nomi bilan atal gan. (Chingizxon o`z erl arini uluslarga aj ratgani da Dasht i qi pchoq Jo`jiga berilgan). Dasht i qipchoq ikki qismga ajraladi: Yoyiq (Ural ) daryosi va Sirdaryoning quyi oqimidan to Balxash ko`ligacha bo`lgan Sharqiy hamda Yoyiq va Vol ga daryosidan to Dneprgacha bo`lgan (Vol ganing o`rta va quyi oqimi, qrim va Janubiy Rossiya erl ari) g'arbiy qismlar. XV asrning 20-yillaridan boshlab Dasht i qipchoq erl arini Abulxayrxon birlasht i radi va ko`chmanchи o`zbeklar davlat i ga asos sol adi (Jo`jining beshinchi o`g'li Shaybon naslidan) Abulxayrxon davlat ining kuchayishi temuriylarning inqiroz davri ga to`g' ri keladi. 1440 yillarda Abulxayrxon Dasht i qipchoqvа Movarounnahr o`rtasi da savdo yo`llari chorrahasi hisoblangan Si g'noq, Oq qo`rg'on, Arquq, Smuzoq va O`zgand shaharlarini bosib ol adi . 1948 yili Samarqandga yurish qilib uni talaydi . Dasht i qipchoqvа Movarounnahr tarixiga oi d muhim davr bu Muhammad Shayboniyxon bilan bog'liq. U 1480 yili ilgari gi o`zbeklar davlat i shuhratini ti kladi . 1499 yil Movarounnahrni zabt etishni boshladi . 1500 y Samarqand, 1503 yili Toshkent va Shohruxiya, 1504 yili Farg'ona, 1505 yili Urganch, 1506 yili Balx egallanib 1507-1509 yillar Xuroson egallandi . Shayboniy Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni egallagan ul kan davlatga asos sol di . Shayboniyxon o`z davlati hududlarini udel (syurg'ol ) t i zimiga bo`lib boshqardi. Xonning harbiy yurishlari ga katta yordam bergan qabila boshliqlari - sultonlar sovg'a sifatida erl ar ol gan (syurg'ol ). Hi rot - Jonvafbiyga, Hisor - Madhi va Xamza sul tonlarga, Marv - qo`biz, Naymanga, balx - Sul tonshohga, qunduz - Ahmad Sul tonga, Toshkent - Sul tonhoj aga, Turki ston - Ko`chkunjixonga, Andij on - Mahmud Sul tonga, Xorazm - Kepakbiy qushchiga, Buxoro va qorako`l - Mahmud Sul tonga, Samarqand va Kesh - Muhammad Temurga syurg'ol qilib berilgan edi . Bunday er egalari yurish payt ida xon atrofida birlashgan bo`lsalarda aslida mustaqil siyosat olib borilar edi. Keyinroq ul ar markazga bo`ysunishdan bosh torta boshladilar. Markazlashti rish uchun xon Kuchkinchi sul tondan Turki stonni , Ubaydull odan Buxoroni , madhi Sul ton va Hamza Sul tonlardan Hisorni torti b ol gan bo`lsada umumiy hol da udel t i zimini yo`q qilmadi. Markazlasht i rish uchun kurash uning dushmanlarini ko`payt irdi . Dasht i qi pchoq aholisining katta qi smini ko`chmanchi va yarim ko`chmanchilar tashkil etganligi uchun ham xo`jalikning asosiy tarmog'i chorvachilik va ovchilik bo`l gan. B.Ahmedovning ma`lumot berishicha, daryo va ko`l yoqalarida ist i qomat qiluvchi aholi dehqonchilik, shaharl ari (Saroy Botu, saroy Berka, O`rdubozor, Si g'noq, Arquq va h.k)dagi aholi hunarmandchilik bilan shug'ullangan. O`rta Osiyo ist il o qilingach Movarounnahr va Xurosonning eng yaxshi erlari Shayboniyxon qabilalari qo`liga berildi. Ko`chmanchi o`zbeklarning Movarounnahr va Xurosonga kirib kelishi iqt i sod va madaniyatni o`zgart i rib yubordi , deb ayt ish qiyin. Urushlar nat ijasida erlar, sug'orish inshootl ari va shaharlar vayron bo`ldi . Lekin shayboniylarning xo`jalik rivojlanishiga hissasi ham etarli darajada bo`ldi . Masalan, Shayboniyxon og'ir soliqlar va feodallar zulmidan er-suvini tashlab ketgan xo`jaliklar yerlarini ishga tushirish masalasini ko`rib chiqdi . 1502 yili Zarafshonning Oqdaryo va qoradaryoga ayriladigan j oyida suv ayirg'ichi qurdi rdi . Uning avl odlari davri da Keshda 10 lab kanallar, Abdullaxon II davrida Zarafshon daryosi da Karmana, mehtar qosim, Choharmikor, j ondor suvayirg'ichlari , Nurota tog'i da Oqchob, Murg'ob vohasida Xovuzixon suv omborl ari qurildi (1556-1585). Yana Zarafshon daryosidan Jizzax vohasi ga Tuyatortar kanali , Somonjuq dashtini o`zlasht i rish uchun Xoj a Ka`ab, Afshona kanallari , Amudaryodan Chorj uyga, Murg'obdan Marvga, Vaxshdan uning atrof vohalari ga kanallar qazildi . O`sha davr manbalarining ma`lumot berishicha zaraf shon va Farg'ona vodiylari asosiy dehqonchilik hududlari bo`l gan. Termiz, atrofi esa bug'doy ekishga qul ay edi. Xorazmga ham g'alla Amudaryo orqali shu erdan olib kelingan. Don ekinlaridan bug'doy, arpa, tari q, qo`qonda makkajuxori ko`p ekilgan. Ma`lum bi r tumanlarda sholi , dukkakli ekin (mosh, no`xot, l oviya) ekilgan. Texnika ekinlaridan paxta faqat xo`j alikdagina emas, davlat miqyosida ham, tashqi savdoda ham muhim ahamiyatda bo`l gan. Bog'dorchilik va mevachilik Zarafshon, qashqadaryo va Farg'onada keng rivojlangan. Farg'ona meva va poliz ekinlari haqida "Boburnoma" asasrida aniq ma`lumot l ar berilgan. qishl oq xo`jaligida temir tishli omoch, mol a, ketmon, bel kurak, panshaha kabi asboblardan foydalanishgan. Pillachilik xo`jalikning muhim tarmog'i hisoblangan. Pilla qurti ariq chet i ga ekiladigan tut bargi bilan boqilgan. Pillaning davlat ahamiyati da bo`lganligi uchun tut daraxtl arini asosan yiri k er egalari sotib ol ganlar. Aholining ayrim qismini bo`yoq, ayrimlari esa dori -darmon uchun o`simliklar eti sht i rganlar. Chorvachilikning asosiy sohasi yilqichilik edi . qo`shin, transport (ul ov), sport o`yinlari va qishl oq xo`jaligi da foydalanish uchun minglab otl ar boqilgan. Zotdor otl ar j uda qimmat turgan. Yil qichilikdan tashqari qoramol , mayda shoxli hayvonlar boqilgan. qishl oq xo`jaligi, savdo karvonl ari uchun xo`ki zvа tuyalar boqilgan. Soliqlarning asosiy turl ari hi roj , ushr edi . Lekin uning katta qismi mahalliy feodallar qo`li da qol ar edi . Davlat byudjet i asosan zarbxona daromadi va bojxona hisobiga qopl anar edi . Hunarmandchilikning asosiy tarmoql aridan biri to`qimachilik bo`lib, xom-ashyosi paxta, pilla va jun edi. Buxoro, Samarqand va Shahrisabzda yuqori sifat li ol acha (Buxoro ol achasi) to`qilardi. Bu mahsul ot Rossiyaga ham eksport qilinar edi . Эng ko`p to`qiladigan gazlama bu bo`z (karbaz) edi . U ham o`z navbat i da mayin, dag'alkabi turl arga bo`linardi . Bo`zga gul bosish yo`li bilan chi t tayyorlanardi . Yana futa, taf ta singari yupqa gazlamalar to`qilardi . Samarqand chi t i , Zandana gazmoli mashhur edi . Shoyi Farg'onada muhim edi. XVI asrdan boshlab Samarqandda yuqori sifat li qog'oz chiqarila boshlandi . Ipak, paxta qo`shib tayyorlangan va ipak qog'oz nomini ol gan qog'ozl ar keng tarqal di . Shunday qog'ozlardan bi ri usta nomi bilan "miri Ibrohimiy" deb nomlangan. Samarqand qog'ozini tayyorlash si ri faqat otadan o`g'ilga meros bo`lgan. (Shu sababli keyin sir g'oyib bo`lgan). Rangli qog'ozl ar (och rangli) keng tarqal di. Metall buyumlarning xalq xo`jaligidagi o`rni katta bo`l ganligi uchun rudalar qazish rivojlandi . Bunday konlar, ayniqsa, Toshkent atrofidagi tog'l arda ko`p edi . Metall mahsul ot l arni tayyorlashga qarab hunarmandlar bi r necha kasblarga bo`linganlar. qimmatbaho toshlar, shuningdek ol t in, kumushga ishl ov berish - zargarlikdan aholining yuqori qatl ami orasida keng foydalanilar edi . XVI asrda metallardan qurol -yaroq yasashda foydal anishga e`t ibor berildi. qilich, kamon va o`q, xanjar, oybol ta, nayza, qal qon yasash uchun ustal ar ixt isosl asht i rdilar. Mil t iqlar va to`pl ar paydo bo`l di. Abdullaxon II buyrug'i bilan 7 ta o`z davri uchun mukammal to`p quyilgan. Kul olchilik - hunarmandchilikning rivojlangan etakchi tarmog'i edi . Oddiy ro`zg'or buyumlari dan torti b silliq g'isht, koshin va tandi rgacha bo`l gan buyumlar yasalgan. Samarqand atrofi da kul olchilik uchuн yaroqli tuproq bo`l ganligi uchunshu erda bu tarmoq kengroq avj ol di . "g'ijduvon" kabi usullar vujudga keldi . Duradgorli k, yog'och o`ymakorli gi ham keng rivojlandi . Ro`zg'or buyumlari , deraza, eshik, ustunl ar, murakkab tasvirli darvozalar yasaldi . Savat to`qi sh keng tarqal di. Davlatni markazlashti rish, xo`jalikni tartibga solish va ichki-tashqi savdoni rivojlant i rish maqsadida 1507, 1515, 1529-1530, 1583, 1598 yillarda pul isl ohotl ari o`tkazildi. Dast l abki isl ohotni 1507 yili Shayboniyxon o`tkazgan bo`lib barcha shaharl arda vazni bir xil - 5,2 gramga teng bo`lgan kumush tanga va mis chaqalarni zarb qilib muomalaga kiri tdi . 1515 yili pul isl ohotini o`tkazdi . Isl ohotga 1527 yilga kel gandagina o`z nat ijalarini ko`rsatdi . Эng muhim pul isl ohotini Abdullaxon II davrida o`tkazildi . U ol t in pul zarb etishni yo`lga qo`ydi va uning tarkibini qatti q nazorat qil di. Bu isl ohot markazlashuvda ham, xo`jalik hayot i da ham, savdoda ham muhim yutuql arkel t i rdi . XVI asrlarda O`rta Osiyo tabiiy geografiyasiga ozmi -ko`pmi hissa qo`sha ol gan olim va sayyohlardan Mahmud g'ijduvoniy, O`tamish hoji, Sul ton Baalxiy va Xofiz Tanish Buxoriylarni ko`rsatib o`tish mumkin. Sayyoh va tarixnavis olim Mahmud g'ijduvoniy XVI asrning birinchi yarmida yashab, ijod etgan. U ustozl ari Kamoliddin Husayn Xorazmiy va Hoji Muhammad al -Xabushoniy bilan birga Osiyoning juda ko`p mamlakat l arida sayohatda bo`l gan. Keyinchalik o`zi ham O`rta Osiyoning j uda ko`p mamlakat l arida sayohatda bo`l gan va Эron bo`ylab ko`plab sayohat qilib, 1543 yil barcha sayohat l arida to`plagan ma`l umotl ari asosida "Mif toq at-tolibin", ya`ni "Ilm toliblarining kalidi" nomli asar ёзгн. Бу asarni XIX asrda Ogahiy fors t ilidan o`zbek t iliga tarjima qilgan. Mahmud g'ijduvoniy qoraqum cho`li , kaspiy dengizi, jumladan uning sharqiy qi rg'og'i dagi eng yi rik Mang'ishl oq porti haqida, 1532 yil Xorazmda yuz bergan dahshat li vabo kasali haqida yozadi. Umuman bu asar o`z davriga xos tarixiy-o`lkashunoslik xarakteri dagi asarl ardan biridir. Ma`lumki , Bobur xalqimiz orasi da avval o aj oyib g'azalnavis shoi r sifati da mashhur. Hatto uning g'azallarida ham tabiiy bo`l gan go`zalliklari ga va o`z vataniga bo`lgan muhabbat i aks etgan. Ayni vaqtda u O`rta Osiyo va hind xalqlari tarixi sahifalarida serqi rra entsikl opedist olim, tarixchi , geograf , tilshunos va adabiyotshunossifatida ham sharafli o`rin tutadi . Boburga olim sifat i da eng katta shuhrat kel t i rgan asar - uning "Boburnoma" yoki "Boburiya" deb atal uvchi ulkan memuar asari dir. "Boburnoma" jahon fani va madaniyatini boyitgan. Monument i al tarixiy yodgorlik bo`lib, unda 1494 yildan to 1530 yilgacha yuz bergan voqea va hodi salar, ular bilan bog'liq yuzlab tarixiy xaxslarning hayot i , ij t imoiy faoliyat i xronol ogi k tarzda har taraflama yori t ilgan. Geografik jihatdan muhimi shuki , bu barcha voqea va hodi salar, tarixiy shaxslar hayot i va faoliyat i , j oylarning konkret geografi k xususiyat l ari fanida berilgan. Shu munosabat bilan Farg'ona fodiysidan to j anubiy Hindistongacha bo`l gan ul kan terri toriyaning geografiyasi: tabiat i , shaharlari , boyliklari, odamlari , urf -odatl ari , xo`jaligi mukammal tasvirlangan."Boburnoma" o`zbek geografik terminol ogiyasi va toponimikasi jihat i dan katta ilmiy xazinadir. Bu jihatdan "Boburnoma"ni "Devonilug'oti t turk" taqqosl ash mumkin. XVI asrda - Shayboniylar hukmronligi davrida geografik tasavvurl arning rivojlanishi. XI-XII asrl ardan boshlab O`rta Osiyoning Si rdaryodan shimoldagi keng cho`l va dashtlardan iborat qismi Dasht i qi pchoq deb atal ar hamda unda bir nechta ko`chmanchi qabilalar orasi dan etishib chiqqan Muhammad Shayboniyxon bu qabilalarni markazlashgan katta davlatga birlasht i rishga erishdi. U Dasht i qipchoqdan tashqari quyi Sirdaryo havzasidagi shahar va vohalarni ham egallab, 1499-1500 yillar O`rta Osiyoning asosiy qismi Movarounnahrga kirib keldi . Shayboniyxon temuriylarning feodal tarqoqligidan foydalanib, bi rin-ket in barcha yirik shaharlarni egallab, (1499-1500) Xurosonga ham o` tib bordi . Temuriylardan Farg'ona viloyati hokimi Zahiriddin Muhammad Boburgina unga bir necha bor qatti q zarba berdi . Biroq, boshqa temuriylardan etarli madad ol olmagan Bobur ham nihoyat chekinishga majbur bo`l di. Natijada shayboniylar qisqa vaqt ichi da deyarli butun O`rta Osiyoni egallab, bu erda butun XVI asr davomida hukmronlik qildilar. O`rta Osiyo to`g' risidagi geografik tasavvurl arning XVI asrning bi rinchi yarmidagi rivojlanishida Zahiriddin Muhammad Bobur va Muhammad Haydar Mi rzaning boy ilmiy merosi markaziy o`rin tutadi .
Download 21,24 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish