2-Amaliy mashg’ulot Piroliz va kreking jarayonlarini o‘rganish Peja

---

2-Amaliy mashg’ulot 

 

Piroliz va kreking jarayonlarini o‘rganish 

Peja: 

1.  Piroliz jarayoni va texnologiyasi. 

2.  Kreking jarayoni va texnologiyasi. 

3.  Etan asosida etilen ishlab chiqarish piroliz texnologiyasi. 

4. 

Tеrmik krеking. 

Piroliz va kreking jarayonlari texnologiyasi 

Piroliz jarayoni. Piroliz  -  grekcha so'zdan olingan bo‘lib, “pur”-  olov va 

“lysis”  -  parchalanish,  -  degan ma’noni bildiradi, ya’ni kimyoviy birikmalarni 

qizdirish natijasida parchalanish jarayonini ifodalaydi. 

Organik kimyoda “piroliz” so’zining ma’nosi -  organik birikmalarni yuqori 

haroratda parchanishi natijasida kichik molekulyar massaga ega bo‘lgan 

mahsulotlar hosil bo‘lishidir. Piroliz yo‘li bilan yoqilg‘i va moylar yoki asosiy 

organik va neftkimyosi sintezi uchun xomashyolar olinadi. 

Piroliz jarayoni XlX-asr oxiridan boshlab qo'llanila boshlandi. Bunda neftni 

kerosin fraksiyasidan gaz olindi. XX-asrning 50-yillaridan esa, piroliz natijasida 

etilen, propilen, butenlar, butadien, siklopentadien, benzol, toluol ksilollar va 

boshqa birikmalar olina boshlandi. 1980 yilga kelib piroliz yo‘li bilan dunyo 

miqyosida olinadigan neft va gazning 6%, 2000 yilga kelib 20%-dan ortiq turli xil 

uglevodorodlar olina boshlandi. Piroliz jarayonining asosiy xomashyosi neftni 

qayta ishlash natijasida hosil bo’ladigan gazlar, neftning benzin va gazoyl 

fraksiyalari hisoblanadi. Uglevodorod xomashyosining termik parchalanish 

jarayoni past molekulali olefinlar  -  etilen va propilen olishdagi asosiy usul bo‘lib 

qolmoqda. Etilen va propilen ishlab chiqarish bilan bir qatorda piroliz jarayoni 

bilan dunyo bo‘yicha 80% ga yaqin divinil olinadiPiroliz jarayonida vodorod, 

metan, etilen, propilen va boshqa olefmlar bilan birga parafinlar, dienlar, atsetilen 

va uning hosilalari, aromatik uglevodorodlar va boshqa mahsulotlar hosil bo‘ladi. 

Shartli ravishda piroliz jarayonida sodir bo‘luvchi barcha reaksiyalarni ikkiga: 

birlamchi va ikqilamchi reaksiyalarga ajratish mumkin. Birlamchi reaksiyalar 

vaqtida asosan, parafm uglevodorodlarining parchalanishi natijasida kichik 

molekulyar massali uglevodorodlar hosil bo‘ladi. Reaksiya issiqlik yutilishi va 

hajmning ortishi bilan boradi. Ikqilamchi reaksiyalar pirolizning keyingi 

bosqichlarida issiqlik chiqishi va hajmning kamayishi bilan boradi. Demak, piroliz 

jarayonida asosiy reaksiya, ya’ni parchalanish bilan birga, qo'shimcha reaksiyalar 

olefinlarni gidrirlash va degidrirlash, kondensatsiya, sikllanish va zichlanish, 

polimerlanish ham sodir boiadi. Birlamchi reaksiyalar, ya’ni parafmlarni 

parchalanishi ikki xil yo‘nalishda borishi mumkin:  

---

a) 

C-C bog‘ning uzilishi hisobiga to'yingan va to‘yinmagan 

uglevodorodlar hosil bo‘ladi: 

CH

3

-CH

2

-CH

3

 

→CH

2

=CH

2

 + CH

4

 (1) 

b) 

C-H bog‘ning uzilishi hisobiga (degidrirlash reaksiyasi): 

 

CH

3

-CH

2

-CH

3

 

→CH

2

=CH-CH

3

 + H

2

 (2) 

Termodinamik jihatdan olganda birinchi reaksiyaning borish ehtimoli 

ko‘proq, chunki C-C bog‘ning uzilish energiyasi C-H bog‘nikiga nisbatan kamroq. 

Etanni pirolizida esa buning aksi, degidrirlash reaksiyasi borish ehtimoli ko'proq: 

 

CH

3

-CH

3

 

→ CH

2

=CH

2

 + H

2

 

Yuqorida ko'rilgan ikkita reaksiya ham issiqlik yutilishi bilan, ya’ni 

endotermik tarzda sodir bo‘Iadi. Demak, jarayon borishi uchun yuqori harorat va 

past bosim talab etiladi. 

Butan pirolizi natijasida quyidagi mahsulotlar hosil bolishi mumkin: