2- máruza. Uglevodorodlar. Alkanlar

Sanaatta Orlov-Fisher-Tropsh sintezi
nCO+(2n+1)H₂ CnH₂n+2+n H₂O
Fizik xossalari. Metan, etan, propan, butanlar normal sharoitda gaz mod- dalar, pentandan pentadekan (C₁₅H₃₂) gacha suyuqliklar, geksadekan (C₁₆H₃₄) dan boshlab esa qattiq moddalardir.
Kimyoviy xossalari. Alkanlar boshqa uglevodorodlarga qaraganda kimyoviy faolligi nisbatan pastroq bo‘lib, ular oddiy sharoitda reaksiyalarga kirishmaydi. Katalizator ishtirokida, temperature va yorugflik ta’sirida o‘rin olish reaksiyalariga kirishadi.
Yonishi. Uglevodorodlar yuqori haroratda yonib, CO₂ va H₂O hosil qiladi. Alkanlaming umumiy yonish formulasi quyidagicha:
C_nH₂n+₂ + (l,5n+0,5)O₂ nСО₂ + (n+l)H₂O
CH₄ + 2O₂ CO₂ + 2H₂O+880 kDj
C₃H₈ + 5O₂ 3CO₂ + 4H₂O

Galogenleniw.Metan jaqtiliq tasirinde xlor menen reakciyaga kirisedi
H H
| t |
H – C – H + Cl – Cl H – C – Cl + HCl
| |
H H
Cl Cl
| t |
Cl – C – H + Cl2 Cl – C – Cl + HCl
Cl Cl
Метан тетрахлорметан

Metan yuqori temperaturada (1500°C) qizdirilsa, atsetilen va vodorod gazlari hosil bofladi:

t >1000⁰C

CH₄ C+2H₂

1500С
2СН₄ Н-С=С-Н + 3Н₂

Metan atsetilen

Bu prossec termik kreking deb nomlanadi.

CH₃-CH₂- CH₂-CH₂- CH₂- CH₃
n-geksan


CH₄ + CH₃-CH₂-СНз-CH=CH₂
metan penten-1
CH₃—CH₃ + CH₃—CH₂— CH=CH₂
etan buten-1
CH₃— CH₂— CH₃ + CH₃—CH=CH₂
Propan propen
CH₃— CH₂— CH₂— CH₃ + CH₂=CH₂
Butan eten
Agarda kreking katalizatorlar ishtirokida olib borilsa, katalitik kreking deyiladi

Mavzuga oid masala va mashqlar.

1. 
   48 g metanning yonishidan necha gramm CO₂ hosil bo‘ladi?
   
2. 
   132 g propanning yonishidan necha gramm suv hosil bo‘ladi?
   
3. 
   116 g butanning yonishidan necha gramm CO₂ hosil bo‘ladi?
   
4. 
   101 g metil xlorid olish uchun necha gramm xlor kerak?
   
5. 
   Quyidagi uglevodorodlarni qaysi biri alkanlar: C₅H₁₂, C₇H₁₄, C₈H₁₈, C₁₀H₂₂, C₂₂H₄₄, C₈H₁₆?
   
6. 
   Butan, pentan, geksan izomerlarining tuzilish formulalarini yozing va nomlang.
   
7. 
   Geptan izomerlarini yozing va nomlang. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi uglerod atomlarini belgilang.
   
8. 
   Tarkibi C₈H₁₈ bo’lgan alkanni uzun zanjirida 6 ta uglerod atomi tutgan izomerlarini tuzilish formulalarini yozing va IYuPAK bo`yicha nomlang.
   

Ádеbiyаtlаr:
1. A.Abdusamatov,R.Mirzayev,R.Ziyayev Organik kimyo. Tashkent 2016 2.Yusupov D., Turobjonov S.M., Qodirov X.E., Ikramov A., Karimov A.U. Organik kimyoning boshlangich asoslari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2006