2 -mavzu: O`zbekiston insoniyat sivilizatsiyasinining qadimgi o`choqlaridan biri

O`rta Osiyo xalqlari haqida yozma maskiflarlumot beradi. Rim tarixchisi Pompey Trog skiflarni (qadimiyligi jixatidan Misrga teng) deb atagan. Skiflar yashagan joylardan ko`plab oltindan yasalgan xayvonlar haykalchalar topilgan. Grek tarixchilari Strabon va Gerodot bu yerda yashagan qabilalar mashg`ulotlari xaqida masiri kuchli bo`lgan. Gerodot nomli asarida massagetlar va bo`lishganini yozadi. Ular Amudaryoning o`ng qirg`og`idan Sirdaryogacha, bo`lgan territoriyada yashagan. Ular misdan nayza, kamonlar yasashgan. Ularning tillasi ko`p bo`lib, xar xil taqinchoqlar qilishgan. Ko`p oilalikdan yakka oilalikka o`ta boshlashgan. Strabon deb yozgan. Ular tabitan ayyor, yovvoyi va jangovor bo`lib, biroq boshqalar bilan munosabatda soddadildir deb yozishadi yunon tarixchilari. Qarib o`lish yoki jangda halok bo`lish ular uchun faxriy xisoblangan. Kasallanib o`lganlarni yomon ko`rishgan va xayvonlarga tashlashgan. Ular ko`proq ko`chmanchi xayot kechirib, xayvon terisidan va junidan kiyimlar kiyishgan. Quyoshga sig`inishgan.




Yunon sayyoxi Dionisiy Periesht deb yozadi. Ular xozirgi janubiy Qozog`iston, Qirg`iziston, Yettisuv, Toshkent vohasi va Farg`ona vodiysi territoriyasi bo`ylab yashashgan. Ularning ham asosiy qismi chorvachilik bilan shug`ullansada, katta qismi dehqonchilik qilishgan. Yunon tarixchisi Efor (405-303 mil.avv.y.). Ular adolatli bo`lib, boylikka o`ch emas, bir-biriga nisbatan adolatli, biroq ayollar, bolalar va butun oila umumiy deb yozadi. Ayollar ham erkaklar qatori jang qilishgan. Zarina ismli podsho ayolning xarbiy talanti yuqori bo`lgan. Yunonlar xorazmliklarga ham katta ahamiyat berishgan. Ular Amudaryoning quyi oqimida joylashgan tub joy aholidir. Balumotlarda, ular Janubiy Turkmaniston yoki Shimoliy Erondan kelib qolishgan degan fikrlar ham mavjud. Chunki xorazmiylar sulolasi Siyovushiylarning asoschisi Siyovush Eron afsonalari qahramonidir. Siyovush qadimgi Eroncha degan maqorasochxorasmiyzi rayonlarida aholining ko`pchiligi (chorvadorlar) ko`chmani tarzda hayot kechirgan.

Qabilalar bilan urushlar (suv, yer, yaylov talashib va boshqalar) qilib turgan. Bazolari davlatning boshqarishda asosiy vazifalarni egallab oladilar. Podshoh shaxsiy posbonlariga ega bo`lib, unga tayangan holda qabilalarni itoatda tutgan. Qadimgi Xorazm, Baqtriya va boshqa davlatlar shu tariqa vujudga kelgan. Bunday davlatlar dastlab dehqonchilik rayonlarida: Farg`ona, Xorazm, So`g`d, Marg`iyona rayonlarida, so`ngra esa chorvachilik rayonlarida vujudga kela boshladi.

Davlatni markazlashtirilgan tartibda boshqarishga o`tish vohalardagi yerlarda sug`oriladigan dehqonchilikning tez rivojlanishiga yordam berdi. Tog` soylarining suvlarini kichik ariqlarga oqizib, dehqonchilik qilishdan endi ancha uzunlikdagi kanallar qazib, dehqonchilik qilishga o`tildi.

O`rta Osiyo territoriyasida mln. avvalgi I ming yillikda vujudga kelgan dastlabki quldorlik davlatlari quyidagilar: Xorazm, Baqtriya, So`g`d, Parfiya.

Xorazm davlati O`rta Osiyoning Amudaryo etaklarida tashkil topgan. Bu davlat xaqidagi dastlabki malumotlar berilgan. Xorazm aholisi eneolit davrida (million yil avval 2 ming yillik boshi) dayoq sug`orma dehqonchilik va chorvachilikning sodda usullaridan xabardor bo`lganlar. Sug`orma dehqonchilik qilish mukammallashgan,yaylov chorvachiligi rivojlangan. O`troq manzilgohlar 20 tagacha xonadoni birlashtirgan qishloqlarga aylangan. Sinfiy munosabatlar shakllanadi, shaharlar vujudga keldi, mustabid podsholiklar tashkil topdi. Ayni vaqta Xorazm vohasining shimoliy-sharqiy davlatlarda, Sirdaryo etaklarida chorva xo`jaligi ustun bo`lgan madaniyat vujudga kelgan bo`lsa ham uning sohiblari dehqonchilik qilinadigan rayonlar bilan yaqindan bog`liq edilar. Mazkur so`nggi bronza asri madaniyati asosida Orololdi dashtlarida Xorazm bilan asrlar davomida madaniy-tarixiy jihatdan bog`liq bo`lgan sak-massaget qabilalari madaniyati (Toshkent) vujudga keldi. Strabon (qadimgi yunon geografi va tarixchisi) malumotlar bevosita shu territoriyada topilgan manzilgohlar, qabristonlar va boshqa arxeologik topilmalar asosida tiklangan Kaltaminor madaniyati, Ko`kcha-3 qabristoni, Amirobod madaniyati, Qo`zaliqir, Tuproqqala, Jonbosqala) qurilgan, xunarmandchilik va sansiri aniq ko`zga tashlanadi. Ko`plab topilgan kushon tangalari, baat yodgorliklari stili milodning dastlabki asrlarida Xorazm Kushan podsholigiga tobe bo`lgan taxmin qilinadi: TuproqqalXorazm erasiadagi arxiv xujjatlarida qayd qilingan hamda teri va yog`ochga, shuningdek, tangalarga, muhrlarga va metal buyumlarga bitilgan yozuvlar tasdiqlaydi.
Baqtriya davlati Amudaryoning o`rta oqimida, xozirgi Tojikistonning janubiy tumanlari, O`zbekistonning Surxondaryo viloyati va Turkmanistonning sharqiy qismi hamda Shimoliy Afg`oniston yerlarini o`z ichiga olgan. Baqtriya tarixiy manbalarda Baktriyana, Baktra nomlari bilan tilga olinib, qadimgi eroncha-boxtar zamin yasharq tomonidagi o`lkanosini bildiradi. Baqtriya to`g`risidagi maAvestalumotlarga ko`ra Baqtriya territoriyasida qadim zamonlardanoq dehqonchilik rivojlana boshlagan. Miloddan avvalgi 6-4 asrlarda Baqtriya Axamoniylar davlatining satrapligiga aylangan. Baqtriyaning bosh shahri Balx yaqinidagi Zariaspa bo`lgan. Million yil avval 4 asrda Iskandar Zulkarnayn bosib oladi.

So`g`d davlati territoriyasi Qashqadaryo va Zarafshon daryolari xavzalaridagi yerlardan iborat bo`lgan (xozirgi O`zbekiston va Tojikiston territoriyasi) so`g`d so`zi yunoncha So`g`diyonadan olingan. So`g`d haqida matiqod qilganlar. Ular marhumlarni ossuariylarga (sopol, tosh yoki ganch ko`raga) solib, nauslarga (to`rt burchakli bino shaklidagi gumbaz uy) dafn etganlar.

So`g`d davlati miloddan avvalgi 6-4 asrlarda Axmoniylar davlati tarkibiga kirgan. Miloddan avvalgi 4 asrda esa Iskandar Zulkarnayn zabt qilgan.

Avestolum bo`lgan muqaddas kitob ham isbotlaydi. Dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri Zardushtiylik, yaAvestonaviy madaniyatlari o`z aksini topgan. Manbalarda kitobining muallifi Zardusht bo`lganligi qayd etiladi. U hayotda yashab o`tgan tarixiy shaxs. Taniqli faylasuf olim Ibrohim Karimov oynomasining 1992 yil 11-12 (23-24) sonlarida chop etilgan maqolasida Zardushtning miloddan avvalgi 589-512 yillarda, yakidlashiga, Zardusht Spitoma Markaziy Osiyo hududida faoliyati ko`rsatgan ilohiyotchi, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo`lgan. Zardusht 40 yoshga yetganda o`zigacha bo`lgan ko`p xudolilik diniy aqidalariga hamda tabiat hodisalariga qarshi chiqib, yakkaxudolikka asoslangan birinchi diniy kitob ni yaratgan. Zardusht zardushtiylik dinining payg`ambari sifatida tan olgan va eXind-Eron qabilasi dinidan kelib chiqqanAvesto Oxuromazda yaratgan 16 mamlakatning nomi berilgan.

kitobida Yer dumaloq shaklda yaratilganligi, uning atrofi okeanlar bilan o`ralganligi, nomlari keltirilgan mamlakatlardja xudo Oxuramazda ezgulik qonunlari Zardusht orqali vahiy qilganligi haqida yozilgan.




Zardusht yaratgan ilohiy kitobning o`zi bizgacha yetib kelmagan. Zardusht yashagan davrda kishilik jamiyati ilgarilab rivojlana berdi. Ko`chmanchilikkka asoslangan Markaziy Osiyo, sug`orioladigan dehqonchilik, chorvachilik, xunarmandchilik borgan sari taraqqiy etdi. Yangi-yangi shaharlar, qishloqlar paydo bo`la boshladi.