2- мавзу. «Геосиёсат асослари»нинг категориялари, Қонунлари, методлари ва функциялари геосиёсат асосларининг асосий тушунчалари

---

2-
МАВЗУ. «ГЕОСИЁСАТ АСОСЛАРИ»НИНГ КАТЕГОРИЯЛАРИ, 
ҚОНУНЛАРИ, МЕТОДЛАРИ ВА ФУНКЦИЯЛАРИ 
 
1.Геосиёсат асосларининг асосий тушунчалари.
2.Геосиёсат асосларининг асосий методлари. 
3.Геосиёсатнинг асосий функциялари.
 
Геополитика, жамият ва табиат ҳақидаги бошқа фанлар сингари, 
ижтимоий, иқтисодий, географик, сиёсий, ҳарбий ва бошқа тизимларнинг 
шаклланиши, фаолияти ва ривожланиш қонуниятларини ўрганади. 
Таниқли 
мутахассисларнинг 
фикрига 
кўра, 
ушбу 
фан 
тадқиқотчиларининг эътиборини ўзига тортадиган асосий қонун 
сайёрамизнинг географик тузилишида ва цивилизацияларнинг тарихий 
типологиясида намоён бўладиган фундаментал дуализм қонунидир. Масалан, 
Ғарб олимлари Р. Кжеллен ва А. Маҳен, Х. Макиндер (1861 - 1947) ва К. 
Ҳаушофер (1869-1946), ушбу муаммони рус тадқиқотчилари Н. Я. 
Данилевский, П.Н. Савицкий ва Л.Н. Гумилёв бу дуализм қуруқлик 
("теллурократия") ва денгиз кучлари ("талассократия") қарама-қаршилигида 
ифодаланади, деб ишонган. 
Биринчиси ўзини ҳарбий-авторитар цивилизация шаклида намоён 
қилади (масалан, Қадимги Спарта, Қадимги Рим), иккинчиси - тижорат 
цивилизацияси (Қадимги Афина ва Карфаген). Қоида тариқасида, барча 
геосиёсий назариялар ушбу фаннинг асосий тоифасини - космос устидан 
назоратни ривожлантиради. 
Геосиёсат сиёсий институтлар, биринчи навбатда, давлатлар ва 
давлатлар иттифоқлари томонидан космик назоратнинг асослари, 
имкониятлари, механизми ва шаклларини ўрганади. Геополитик 
К.В.Плешаков бундай майдонларни давлат ёки уларнинг иттифоқи 
томонидан бундай таснифлашни таклиф қилди, кўпинча геосиёсий соҳа деб 
аталади. Эндемик майдон - бу узоқ вақт давомида давлат томонидан 
бошқариладиган макон. Чегара майдони - бу маълум бир давлат назорати 
остидаги ҳудуд. Хоч майдони - бу бир неча қўшни давлатлар томонидан 
даъво қилинган макон. Умумий майдон миллий ҳамжамият назорати 
остидаги узлуксиз макондир. 
Геосиёсий йўналиш - бу ҳар қандай давлат томонидан назорат 
қилинадиган умумий майдондан ташқаридаги жой (ҳудуд). Метапол - бу бир 
неча мамлакатлар ва давлатлар томонидан бир вақтнинг ўзида ўрганилган 
макон. Геосиёсат тегишли ҳодиса ва жараёнларни ўрганишнинг турли 
усулларини қўллайди. 
"Геосиёсат" атамасини мутахассислар ноаниқ талқин қилмоқда. Уни 
илмий муомалага биринчи бўлиб киритган швед тадқиқотчиси ва жамоат 
арбоби Рудолф Кжеллен (1846-1922). У геополитикани иқтисод, демография, 
социология ва менежмент билан бир қаторда сиёсий билимларни ўзи ташкил 

---

этувчи таркибий қисмлардан бири сифатида тушунган. Шу билан бирга, 
"географик детерминизм" деб номланган нарса асос қилиб олинди, унга кўра 
жой, табиий ва иқлим шароити, денгизлар ва океанларнинг яқинлиги ёки 
узоқлиги, шунингдек бошқа бир қатор параметрлар мамлакатнинг ижтимоий-
тарихий ривожланиш йўналишини, унинг ўзига хос кўриниши, ролини 
белгилайди. ва халқаро муносабатларда ўзини тутиш. СССРда геосиёсат узоқ 
вақтдан бери Ғарбнинг империалистик даъволарини оқлаб, буржуа 
псевдологияси сифатида қабул қилинган. 80-йилларда. ХХ аср бу қарашларга 
тузатиш киритилди. 
Совет 
фалсафий 
энциклопедик 
луғатида 
(1989) 
геосиёсат 
"давлатларнинг сиёсати, айниқса ташқи сиёсати асосан турли географик 
омиллар: фазовий жойлашуви, маълум табиий ресурсларнинг мавжудлиги 
ёки йўқлиги, иқлим, аҳоли зичлиги ва унинг ўсиши ва бошқалар. ". Кўпгина 
ҳозирги тадқиқотчилар геосиёсатни бир-бири билан ўзаро таъсир қилувчи ва 
маълум бир мамлакатнинг қудрат даражасига кучли таъсир кўрсатадиган 
географик, тарихий, сиёсий, иқтисодий ва биологик ижтимоий омиллар 
мажмуини ўрганадиган фан сифатида кўришга мойилдирлар. Шуни 
таъкидлаш керакки, ушбу фаннинг предмет соҳаси бўйича мунозара ҳали ҳам 
тугамаган. Бизнинг фикримизча, геосиёсат - бу маълум бир давлат ёки 
давлатлар гуруҳининг манфаатларини кузатиш ва ҳимоя қилиш нуқтаи 
назаридан барча турдаги геоторялар: ҳудуд, сув зонаси, ҳаво ва космик макон 
устидан назорат тўғрисидаги билимлар тизимидир. Сиёсат, иқтисодиёт ва 
халқаро муносабатлардаги моддий ижтимоий жараёнларнинг фазовий 
жойлашуви ва дунёнинг географик харитасида содир бўлиши шубҳасиз 
ҳақиқатга асосланади. 
Геосиёсат доирасида шартли равишда иккита йўналиш ажратилади: 
рағбатлантирувчи-доктринали ва баҳоловчи-концептуал. Биринчи тенденция 
вакиллари асосан маълум бир мамлакатнинг сиёсий ўрнатилиши учун 
ҳаракатларга кўрсатма бўлишга мўлжалланган узоқ муддатли ташқи сиёсий 
дастурларни тузиш билан шуғулланадилар. Масалан, номаълум Дранг нач 
Остен (шарқ томонга суриш) даъвати Германиянинг Совет Иттифоқига 
қарши агрессиясининг ғоявий асоси бўлиб хизмат қилди. Иккинчи лагерга 
кучлар ўртасидаги муносабатларнинг чуқур шаклларини, хусусан, ўз 
мақомидан келиб чиққан ҳолда: ҳудудий (денгиз ёки континентал), 
цивилизация (романо-герман протестант капитанизми, шарқий славян 
православ католиклиги, ислом фундаментализми ва бошқалар) дан келиб 
чиқиб тушунишни ўз олдига вазифа қилганлар киради. ва бошқалар), 
технологик (анъанавий, саноат ёки ахборот жамияти). Ҳар қандай фан 
сингари, геосиёсат ҳам табиатнинг ва инсониятнинг узлуксиз ривожланиши 
натижасида юзага келадиган янги муаммолар билан вақти-вақти билан 
тўлдирилиб бориладиган ўзига хос тадқиқот предметига эга. Бугунги кунда 
геосиёсат - бу глобал, минтақавий, субминтақавий ва миллий даражадаги 
турли хил ҳодисаларни таҳлил қиладиган мураккаб фан. 
ХХ асрнинг ўрталарига қадар. геосиёсат асосан мамлакатлар ҳаётининг 
географик шароитларини ўрганади. Бироқ, илмий-техникавий инқилоб 

---

ривожланиши натижасида алоҳида географик элементларнинг: катта 
бўшлиқлар, океанлар, денгизлар, тоғлар, дарёлар, ўрмонлар, даштларнинг 
ўрни камайди. Кўпгина алоқа турларининг аҳамияти ҳам ўзгарди: темир 
йўллар, сув йўллари. Қувурлар, транспорт воситалари, самолётлар бор эди. 
Махсус интеллектуал салоҳиятга, юқори технологияларга ва катта молиявий 
имкониятларга эга бўлган нисбатан кичик мамлакатларнинг обрўси 
кўтарилди. Йигирманчи асрнинг иккинчи ярмида иқтисодий жараёнлар 
геосиёсат мавзусининг ажралмас қисмига айланди, чунки уларнинг дунёдаги 
кучлар мувозанатига таъсири кескин ошди. Ижтимоий меҳнат тақсимоти 
глобал миқёсга эришди. Бу нафақат унинг ташкилий ва техник таъминотини 
такомиллаштиришда, балки нақд пул ва ахборот оқимларини 
жадаллаштиришда, халқаро савдони кўпайтиришда, ишчиларнинг тўсиқсиз 
ҳаракатланиши учун шароит яратишда ва бошқаларда ҳам ифода этилди. 
Замонавий иқтисодиётнинг юқори динамикаси, унинг марказларининг 
сайёра юзасида нотекис жойлашиши билан бирлашганда, маълум даражада 
геосиёсий вазиятнинг беқарорлигини олдиндан белгилаб қўйди. Юқоридаги 
иккита омилдан ташқари, халқаро муносабатлар субъектларининг 
позициясига катта таъсир кўрсатадиган бир қатор ҳолатлар мавжуд. Улар 
геосиёсат мавзусига ҳам киритилган. Бу, авваламбор: - ҳарбий-техник куч: 
оммавий қирғин қуроллари, уларни этказиб бериш воситалари ва бошқалар. 
Ҳозирда дунёнинг ҳеч бир мамлакати ядровий ракета ҳужумига қарши 
дахлсизлик кафолатига эга эмас; - "коммуникатив" дунё ҳамжамиятини 
шакллантирган электрон алоқа воситалари, хусусан Интернет. Илгари жуда 
узоқ масофалар билан ажралиб турадиган давлатлар ва халқлар, ҳозирги 
пайтда замонавий жамиятнинг фаолияти асосан боғлиқ бўлган электрон 
алоқа нуқтаи назаридан қўшниларга айланишди. Ҳарбий ишлар ва бизнесда 
компютерлаштириш муҳим аҳамият касб этди; - мақбул геосиёсий стратегия 
ва тактикани ишлаб чиқишга имкон берадиган илмий интенсив 
технологиялар ва гуманитар билимлар; - аҳолининг таълим ва маданияти. 
Илғор ютуқларни ва ноу-хауларни идрок этиш ва уларни амалий татбиқ этиш 
кўп жиҳатдан ушбу фазилатларга боғлиқ; - одамларнинг ахлоқий ҳолатини, 
уларнинг бирлиги даражасини ва ташқи ва ички зиддиятларни ҳал этишнинг 
типик усулларини тавсифловчи жамият маънавий ҳаётининг конфессионал 
(ғоявий) таркибий қисми; - сиёсий режимнинг самарадорлиги, ҳукмрон 
элитанинг фикрлаш даражаси ва малакаси, фуқароларнинг қонунга 
бўйсуниши. 
Умуман олганда, ушбу мезонлар мамлакатнинг яқин истиқболлари, 
ривожланиш йўналишлари ва суръатлари тўғрисида прогнозлар ишлаб 
чиқишга ва шунга мувофиқ унинг жаҳон ҳамжамиятидаги хатти-
ҳаракатларини моделлаштиришга имкон беради; - миллатнинг ўртача ёши ва 
"ҳаётийлиги" ҳақида ғоялар берадиган демографик тенденция. Инсоният 
тарихида бешта геосиёсий давр мавжуд: Вестфалия, Вена, Версал, Поцдам ва 
Беловежская. Уларнинг ҳар бири маълум бир кучлар мувозанатига, таъсир 
зоналарига, чегараларга таянган. Уларнинг барчаси, охиргисидан ташқари 
(ҳозирча!) Ижтимоий инқилоблар натижасида вайрон қилинган. Биринчиси - 

---

француз буржуа, иккинчиси - халқаро саноат, учинчиси - рус социалисти, 
тўртинчиси - глобал технотроник. 
Замонавий дунё сиёсатининг асосий тамойиллари Эвропада ўттиз 
йиллик уруш деб номланганидан сўнг ташкил этилган халқаро 
муносабатларнинг Вестфалия тизими (1648) томонидан белгилаб қўйилган. 
Ушбу уруш ислоҳот натижаларини бирлаштирди. Хулоса қилиб айтганда, 
улар қуйидагилардан иборат эди: бирлашган Муқаддас Рим империяси 
миллий ва диний асосларга кўра мустақил давлатларга бўлиниб кетди. 
Протестант Англия, Голландия ва Швеция католик Испания, Португалия, 
Францияга дунё ҳукмронлиги учун курашда қаршилик кўрсатдилар. Ҳудудни 
белгилаш табиий географик ва лингвистик хусусиятларга мувофиқ амалга 
оширила бошланди. Халқаро муносабатларда сулола манфаатлари амалда 
миллий-давлат манфаатларига йўл очиб берди. Ушбу дунё тартиби деярли 
150 йил давомида мавжуд эди. 
17-
аср охири - 18-аср бошларида. Испания, Португалия, Голландия, 
Швеция собиқ буюклиги парчаланиб кетди. Франция ва Англия позициялари 
мустаҳкамланди, Пруссия кучайиб борди. 19-асрнинг бошларига келиб. 
Россия муҳим жаҳон кучига айланди. ХВИИ - ХВИИИ асрларда. Эвропада 
янги ижтимоий куч - буржуазия пайдо бўлди. У жуда катта маблағларга эга 
бўлиб, у куч-қудратга қарши курашишга интилди. Савдо бозорларининг 
тобора кенгроқ бўлишини талаб қиладиган арзон истеъмол товарлари ишлаб 
чиқарадиган фабрикаларда ва фабрикаларда ишлаб чиқариш ҳажмининг 
ошиши қатъий феодал регламенти ва синф тизимига мос келмас эди. 
Француз саноат буржуазияси Наполеонни ҳокимиятга келтирди, у 
умидларини оқлаган ҳолда жаҳон гегемонлигини ўрнатишга ҳаракат қилди. 
Аммо Наполеон Францияни океан геосиёсий блокининг ядросига айлантира 
олмади. Императорнинг Англияни блокировка қилишга уриниши 
муваффақияциз тугади: биринчи навбатда Ўрта эр денгизини инглизларга 
ёпиш мақсадини кўзлаган Миср юриши ғазаб билан тугади, сўнгра Англия 
қироллик флоти Трафалгар жангида француз кемаларини мағлуб этди (1805). 
Бу Наполеонни бошқа стратегияга мурожаат қилишга мажбур қилди. У 
мамлакат олдида ўзини Эвропада этакчи қитъа кучи сифатида танитишни 
мақсад қилиб қўйди, бу эса Россия билан тўқнашувга олиб келди, буларга 
Пруссия ва Австрия ёрдам кўрсатди. Наполеон даҳшатли мағлубиятга 
учради. 
Вена конгресси (1814 - 1815) геосиёсий кучларнинг янги йўналишини 
бирлаштирди. Вена даври географик маконни бошқариш империясининг 
принципига асосланган эди. Россия, Австрия-Венгрия, Буюк Британия, 
Германия, Франция ва Туркия жаҳон куч марказларига айландилар. 
Иккинчиси Яқин Шарқ ва Жануби-Шарқий Эвропада муҳим рол ўйнади. 19-
асрнинг ўрталарига қадар Россия. Эвропада ҳукмронлик қилди, қолган 
фигурантлар билан фаол рақобатлашди. 1853 - 1856 йилларда, Қрим уруши 
пайтида бутун Эвропа бунга қарши чиқди. Гап шундаки, Қора ва Болтиқ 
денгизларини босқичма-босқич Россиянинг ички сув ҳавзаларига 
айлантириш имконияти мавжуд бўлиб, бу Англиянинг анъанавий таъсир 

---

зоналари бўлган иккита асосий геосиёсий минтақага - Атлантика ва Ўрта эр 
денгизига кириш имкониятини берди. Россия Қрим урушида мағлуб 
бўлганидан сўнг (1853 - 1856), Вена тизими бироз ўзгартирилди. 
Монархларнинг (рус, австрия-венгер ва прусс) муқаддас бирлашмаси 
парчаланиб кетди, бу Россия учун ўша пайтда ҳақиқий сиёсий қуролдан кўра 
кўпроқ юк эди. Шундай қилиб, Россиянинг Эвропадаги ҳукмронлиги даври 
тугади ва бу мамлакатга аниқ фойда келтирмади. Бу тарихий тортишувсиз 
мисол яна на давлат ҳокимияти, на ёрқин ҳарбий ғалабалар мустақил 
қийматга эга эмаслигини тасдиқлайди. Улар фақат ҳокимият 
субъектларининг фаровонлигини таъминлашни осонлаштирадиган восита 
бўлишга қодир. 
19-
асрнинг бутун иккинчи ярми. Россияга хос эди, чунки у геосиёсий 
Эвропа майдонида маневр қилди, ёки Пруссияни Францияга қарши, кейин 
Францияни Германия билан тўқнашувида қўллаб-қувватлади. "Баланслаш" 
доктринаси (унинг муаллифи ташқи ишлар вазири А.М.Горчаков) минимал 
харажатлар билан максимал натижаларга эришиш имкониятини яратиб, 
ўзини оқлади. 70-йилларнинг охирларида. рус қўшинлари нафақат 
Болгарияни, балки генерал М.Д.нинг бошчилигида озод қилганларида, 
Туркия билан ўткинчи уруш бўлган. Скобелев Истанбулга этиб борди. Бироқ, 
Ғарб давлатлари яна Россиянинг Константинопол калитини эгаллашига йўл 
қўймадилар. ХИХ асрнинг охирига келиб. саноат инқилоби ютуқларини 
муваффақиятли татбиқ этиш туфайли АҚШ ва Германия этакчилик қилди. 
Америкаликлар испанларни Куба ва Филиппиндан қувиб чиқариб, чет эл 
бозорларини фаол ривожлантира бошладилар. Германия "темир канцлер" 
Отто фон Бисмарк бошчилигида улкан қитъа кучига айланди ва жаҳон 
сиёсатида этакчи роллардан бирини ўйнай бошлади. 
Учлик Иттифоқи пайдо бўлди: Германия, Австрия-Венгрия, Италия. Яна 
бир қудратли ҳарбий блок - "Антанта" (Уч келишув) Франция, Англия ва 
Россия томонидан яратилган. Ушбу сиёсий иттифоқларнинг мақсади ўз 
таъсирини кучайтириш ва дунёнинг бошқа Эвропа давлатлари фойдасига 
қайта тақсимланишига йўл қўймаслик эди. Биринчи жаҳон урушида Учлик 
Иттифоқи мағлуб бўлганидан кейин бошланган Версал даври (1914-1918) 
геосиёсий манзарани тубдан ўзгартирди. Германия, Австрия-Венгрия, Россия 
ва Туркия империялари қулаб тушди. Ғолиб бўлган Англия, Франция, АҚШ 
ўз манфаатлари доирасига киритишни мақсад қилган харобаларида кичик 
давлатлар пайдо бўлди. 1919 йилдаги Версал тинчлик шартномаси 
Франциянинг Эвропа қитъасида ва уни юваётган денгизларда Англияга 
устунлик берди. 
Шунга кўра, Россия қудратли куч сифатида мавжуд бўлиши керак эмас 
эди. Миллатлар Лигасининг буйруғи билан - Версалнинг меҳнати билан 
Германия ва Туркия ўз мустамлакаларидан маҳрум этилди. АҚШ президенти 
В. Уилсоннинг режасига биноан (14 пунктни ўз ичига олган) Россия 
протекторатларга бўлиниши керак эди: масалан, Кавказни турк мулкининг 
бир қисми деб ҳисоблаш, Ўрта Осиёни Эвропа давлатлари ҳомийлигида 
бериш ва марказий Россия ва Сибирда қўғирчоқ ҳукуматлар тузиш. Ушбу 

---

мақсадларга эришиш учун дунёнинг 14 давлатлари Россиянинг турли 
қисмларига қўшинларини туширишди ва шу билан унга жиддий маънавий ва 
моддий зарар этказишди. Биринчи Жаҳон урушида қатнашишдан АҚШ 
кўпроқ фойда кўрди. Вашингтон конференциясида (1922) улар Англия билан 
тенг денгиз флотига эга бўлиш ҳуқуқига эришдилар, бу эса энг муҳим денгиз 
алоқаларини бошқариш имкониятини яратди. 
Германия ва Совет Россияси ўртасида Франция ва Англияга 
йўналтирилган давлатлардан "кордон санитария" яратилди. Шундай қилиб, 
иккита буюк қитъа кучлари бир-биридан ажралиб турди. Ушбу 
мамлакатларнинг геосиёсий манфаатларига эътибор бермаслик ушбу сиёсий 
тизимни объектив ва нотекис ҳолга келтирди. Реванхистик туйғулар аста-
секин "хафа бўлган" халқлар орасида пишиб етила бошлади, улар "орийлар 
ҳукмронлиги" ва "дунё пролетар диктатураси" учун кечирим сўраш тарзини 
олди. Иккинчи жаҳон уруши Версал шартномасини портлатди. Совет 
Иттифоқи катта йўқотишларга дуч келди, ғалабага эришди ва пировардида 
муҳим ҳарбий-стратегик устунликларга эга бўлди. СССР тарихида биринчи 
марта у ўз атрофидаги сунъий йўлдош мамлакатларнинг кучли буфер 
камарини шакллантирди. Қизиғи шундаки, келажакда уни Совуқ уруш ва 
мафкуравий саботаж ёрдамида йўқ қилиш учун деярли ярим аср вақт керак 
бўлди. Поцдам даври 1945 йилда бошланади. 
Берлиндан унча узоқ бўлмаган Германиянинг Поцдам шаҳрида 
антигитлер коалицияси ғалаба қозонганидан кейин Эвропада янги тенгликни 
ўрнатган бир қатор шартномалар имзоланди. Геосиёсий кучларнинг 
бирлашишини акс эттирувчи янги давлат чегаралари аниқланди. Дунё кўп 
қутбли бўлишни тўхтатди ва икки кутупли бўлди. СССР ва унинг 
иттифоқчилари континентал принципни, АҚШ ва унинг иттифоқчилари эса 
денгиз принципини намойиш этдилар. Ушбу икки блокнинг қарама-
қаршилиги, "коммунизм" ва "либерал демократия" нинг мафкуравий 
номувофиқлиги билан тўлдирилиб, Поцдам даврининг мазмунини белгилаб 
берди. Унинг характерли хусусияти шундаки, қарама-қаршилик совуқ ва 
ядро уруши ўртасида эди. Авиацияни такомиллаштириш, ракета, космик, 
лазер ва бошқа турдаги қуролларнинг, шунингдек, компютерларнинг пайдо 
бўлиши ҳаво, космик ва ахборот маконининг ролини тубдан ўзгартирди. 
Сайёрада душманга этиб бўлмайдиган бирон бир нуқта қолмаган. 
Афсуски, СССР иқтисодиёти сўнгги илмий ва техник ютуқларга деярли 
сезгир бўлиб чиқмади ва Иттифоқнинг сиёсий раҳбарлари мамлакатни 
технологик модернизациялаш зарурлигини этарлича тушунмадилар ва уни 
амалга ошириш учун этарли ирода кўрсатмадилар. Поцдам дунё тартиби 
1992 йилда йўқ қилинди, СССР тугатилиши билан дунёнинг биполяр 
тузилиши ўтмишда қолди. Беловежская даври янги буржуа давлатларининг 
пайдо бўлиши билан тавсифланади; биринчи навбатда СССР атрофида - 
"бахмал инқилоблари" ёрдамида, сўнгра Иттифоқнинг ўзи ҳудудида. 
Дунёнинг янги ҳукмдорлари асосан Версал тизимининг ғояларига 
таянмоқдалар, унда юқорида айтиб ўтилганидек, Россиянинг қуёшда жойи 

---

йўқ, гарчи унинг "Европа уйига" кириш истаги расмий даражада эълон 
қилинган бўлса. Ушбу сиёсатнинг найзаси, эҳтимол, Хитой, ислом дунёси ва 
Ҳиндистонга қарши қаратилган бўлади. Узоқ муддатда, агар Россия "уйқудан 
кўтарилмаса", у энг яхши ҳолатда ярим мустамлакага айланади ва энг ёмони, 
у шунчаки бир нечта Бантустанларга бўлинади. Ғарбнинг ривожланган 
мамлакатлари - "инсониятнинг олтин миллиард" * - аста-секин, лекин 
тизимли равишда ўзининг геосиёсий танасидан бир парчани "тишлайди". 
Аммо, эҳтимол, бундай сценарий амалга ошиши мумкин эмас эди. Расмий 
равишда Россия мағлубиятга учраган мамлакат эмас. Унинг суверенитети, 
стратегик ҳужум қуроллари ва миллий иқтисодиётнинг ўзини ўзи 
таъминлайдиган инфратузилмаси мавжуд. Бизнинг халқимизда ҳанузгача 
ўзини сақлаб қолиш учун миллий инстинкт, яшаш истаги, фавқулодда 
раҳбарларни таклиф қилиш қобилияти мавжуд. Шу сабабли, баъзи бир 
умумий "ўйин қоидалари" тан олинадиган бир неча куч ўқлари бўлган кўп 
қутбли дунёга қайтишга умид бор. 
Амалий геосиёсатда уларнинг кучли ва заиф томонлари, дўстлари ва 
душманлари, ташқи дунё билан алоқанинг ижобий ва салбий томонлари, 
таҳдидларни зарарсизлантириш усуллари ва жавобларнинг ғоявий 
асосланиши ҳақидаги ғоялар аниқ халқларнинг ижтимоий онгида катта 
аҳамиятга эга. Ушбу ваколатхоналар геосиёсий кодлар (кодлар) деб 
номланади. Ушбу атама америкалик тадқиқотчи Жон Геддис томонидан 1982 
йилда Ню-Ёркда нашр этилган "Сақлаш стратегиялари: Урушдан кейинги 
Америка миллий хавфсизлик сиёсатининг танқидий баҳоси" китобида 
киритилган. Геосиёсий кодлар учта даражада ишлайди: маҳаллий, 
минтақавий ва глобал. Маҳаллий даражадаги код ҳукумат томонидан 
чегарадош давлатларга берилган баҳолардан иборат. Минтақавий кодларда 
маълум тартибда жойлашган, аммо маълум бир мамлакат миллий 
манфаатлари зонасида жойлашган иккинчи даражали қўшнилар ҳақида 
маълумотлар мавжуд. Ва ниҳоят, халқаро майдондаги глобал рол дунёдаги 
этакчи ўринларни эгаллашга имкон берадиган этарли сайёра фикрини талаб 
қилади. Баъзан минтақавий код маҳаллий код билан зиддиятга тушади. 
Туркия ва Греция ўртасидаги зиддиятли муносабатлар бунга яққол мисолдир. 
Иккала мамлакат ҳам НАТО аъзолари, яъни. улар Шимолий Атлантика 
менталитетига эга, аммо улар бир-бирларини Ўрта эр денгизи минтақасида 
рақиб сифатида кўришади. Кодлар (ёки кодлар) тарихий тарихий воқеалар 
таъсирида ўзгариши мумкин. Келинг, мамлакатимиз мисолини кўриб 
чиқайлик. 
Киев Руси даврида ҳам князлар, ҳам оддий одамлар ўзларини ва ўз 
давлатларини Эвропанинг бир қисми деб билдилар, улар билан интенсив 
савдо, маданий ва сулолавий алоқалар сақланиб қолди. "Варангияликлардан 
юнонларга" савдо йўли асос бўлиб хизмат қилди. Энг хавфли қўшнилар 
жануби-шарқда ва жанубда кўчманчи Осиё қабилалари эди: хазарлар ва 
печенеглар. Татар-мўғул бўйинтуруғи Россияни Эвропадан "ўчириб қўйди", 
бу катта ҳарбий ва геосиёсий қўзғолон эди, аммо иқтисодий шартлари бор 
эди: ташқи - дунё савдо марказларининг Венеция ва Генуяга кўчиши; ва ички 

---

- 
иқтисодиётни натурализация қилиш ва ягона давлатнинг ўзини ўзи 
таъминлайдиган 
қисмларга 
бўлиниши. 
Болтиқбўйи 
давлатларини 
"немислаштириш", Новгород ва Псковга католик рицар буйруқлари ҳужуми, 
Ҳамдўстлик (Буюк Литва) билан тўқнашувлар билан бирлашганда, Россия 
ўзини ривожланишнинг жаҳон марказларидан ажратиб қўйди. Шу билан 
бирга, босиб олиш маъмуриятининг йўқлиги ва Ўрданинг содиқлиги 
русларни Шарққа юз ўгиришга мажбур қилди. Православ Византиянинг 
турклар ҳужуми остида қулаши билан Москва қироллигининг геполитик 
кодининг якуний ўзгариши содир бўлди. 
Янги нашрда у шундай кўринишга эга эди: "Москва - Учинчи Рим, ва 
тўртинчиси бўлмайди" (муаллиф Псков роҳиби Филофей). Бу Ғарбга қолган 
ягона православ кучининг қаршилигини кучайтирди, бу вақт ичида бўлгани 
каби космосда шунчалик кенгаймаган маънавий қариндошлик сифатида 
ўйланган. ХВИ аср охирида Сибирнинг мустамлакаси ҳокимлар ва бояр 
болаларнинг катта мулкларга эга бўлишлари билан бирга. Оломон ярим 
деҳқонлар уларга жалб қилинди. Марказий минтақалар аҳолисининг камайиб 
кетишини олдини олиш учун крепостнойлик ҳуқуқини жорий этиш керак 
эди. Россия давлатчилиги векторининг шарққа силжиши туркларга Қора 
денгизда, шведлар эса Болтиқбўйида ўз ўрнини эгаллашга имкон берди. 
Натижада, "Учинчи Рим" денгизсиз қолди - яъни. объектив равишда ўзини 
ўзи изоляциялашга олиб келган энг муҳим транспорт ва савдо 
коммуникациялари. Изоляцион кодекс И Пётр ислоҳотлари билан 
портлатилди. Россия денгизларга кириш ҳуқуқига эга бўлди. Душманли 
Болтиқ-Понтика ўқи ёриб ўтилди. Эвропалаштириш яна асосий геосиёсий 
доктринага айланди. Аммо янги қурилган империянинг ҳарбий қудратидан 
қўрқиш эвропаликларда рад жавобини туғдирди. 
Немис ва рус партиялари ўртасида судда тўқнашув бошланди, натижада 
ғарбийлаштирувчилар ва славянчилар ўртасида муросасиз мафкуравий 
кураш пайдо бўлди. Россиянинг Қрим урушида мағлуб бўлиши ва Ғарб 
давлатлари - Англия ва Франциянинг Туркияни қўллаб-қувватлаши 
славянларнинг позициясини мустаҳкамлади. Пан-славинизм тушунчаси - 
душман Эвропа олдида славян халқларининг бирлашмаси - пайдо бўлди. 
Аммо Полшадаги бир қатор Россияга қарши қўзғолонлар, шунингдек, 
шарқий ва ғарбий Украинанинг конфессионал қарама-қаршиликлари 
туфайли уни тарк этиш керак эди. Ниҳоят, ХХ асрнинг бошларида. 
Россиянинг давлатнинг ўзини ўзи таъминлаши тўғрисидаги доктринаси 
шаклланиб, у эвросиялизм деб аталади. У ўрта қитъанинг кенг қисмида 
славян ва туркий халқларнинг асл маданиятга эга бўлган ягона суперетносга 
қўшилиши орқали Эвропа ва Осиё тамойилларининг синтези бўлганлигидан 
келиб чиқди. 
Совет даври Россиянинг геосиёсий кодлари палитрасига қуйидагиларни 
қўшди: 
1. Мамлакатга "қамал қилинган қалъа" (1917 - 1945) каби қараш, бу 
амалий сиёсат билан бир қаторда иккита шиор билан ифодаланган: 
меҳнаткаш халқ учун дунё инқилоби; капиталистик ҳукуматлар учун 

---

шериклик ва ҳамкорлик. Биринчиси, ғалаёнларга қадар итоацизлик 
ҳаракатлари, иш ташлашлар ва қўпорувчилик ишларини ташкил қилиш 
орқали душман давлатлари ҳудудида вайронагарчиликларни келтириб 
чиқариш учун мўлжалланган бўлса, иккинчиси дунёдаги урушдан кейинги 
барқарорликка жавоб бўлди. 
2. Буюк куч стратегияси (1945 - 1985). Унинг қулаши Ғарбнинг анча 
катта иқтисодий имкониятларга эга бўлган ўхшаш йўналиш бўйича бориши 
билан олдиндан белгилаб қўйилган эди. СССРда янги "сунъий йўлдош 
иттифоқчиларининг" пайдо бўлиши уларга улкан ёрдам кўрсатиш заруратини 
келтириб чиқарди, бу эса "истеъмолчилар жамияти" ютуқлари фонида мезбон 
томон томонидан этарли эмас деб топилди. Гарчи биз CМЕА-ни улкан бозор 
деб ҳисобласак, у Шарқий Эвропа ҳаёт тартибининг самарали модели учун 
яхши старт майдончаси бўлиб хизмат қилиши мумкин. 
Хусусий мулк институтининг ижтимоий қийматини четга суриб қўйган 
мафкуравий хурофотлар ушбу сценарийни амалга оширишга тўсқинлик 
қилди. Юқоридаги барча кодларнинг элементлари замонавий рус сиёсатида 
мавжуд, аммо сўнгги ўн йиллик воқеалар ўзгартирилган геолитик 
фикрлашнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Айни пайтда биз 
ҳукмрон элитанинг муҳим қисми, зиёлилар ва кенг омманинг муносабатлари 
ўртасидаги тафовутни баён этишимиз мумкин. Геосиёсий ёндашувнинг яна 
бир ўзига хос хусусияти - бу жуда содда, аниқ ва қавариқ сиёсий-географик 
тасвирлар (ПГО) билан ишлаш тенденциясидир. ПГЎлар фазовий асосда 
яратилган сиёсий мувозанат ва таъсирнинг идеал моделлари бўлиб, улар 
ортида синфлар, миллатлар, давлатлар ва уларнинг блокларининг ўзига хос 
манфаатлари яширинган. Шундай қилиб, кўчманчиларнинг Шимолий 
Америка қитъасини ривожлантириш даврида "Ёввойи Ғарб" образи пайдо 
бўлди ва этакчи Эвропа давлатларининг мустамлака мулки учун кураши 
"Европа Африкаси" нинг гўзал ва романтик концепциясини келтириб 
чиқарди. Рус-Россия ҳақидаги ғоялар асрлар давомида шаклланиб 
келинмоқда ва "фуқароларнинг ўз-ўзини англашига ҳали ҳам кучли таъсир 
кўрсатадиган" Автократия, православлик, миллат "деб номланган формулага 
айланди. Коммунистик партиянинг 70 йилдан ортиқ ҳукмронлиги ва ундан 
кейинги ўн йиллик "демократлар" га қарамай, федерал тузилманинг 
қонунийлаштирилиши ва ташқаридан олинган таълимотлар ва ижтимоий 
амалиётларга қатъий риоя қилиш аксарият русларнинг ўз ватанларини ноёб 
Эвроосиё миллатпарварлиги - ўзига хос тақдири бўлган орол деб 
ҳисоблашларига тўсқинлик қилмади. ... Амалдаги ислоҳотчиларнинг фикрига 
кўра, бу ҳолат либераллашув ва глобаллашув жараёнларига тўсқинлик 
қилмоқда, шу билан боғлиқ равишда императорлик бўёғи ва субтекти бўлган 
геосиёсий тасвирларни демонтаж қилиш ва алмаштириш ҳаракатлари 
кучайтирилди. 
Хусусан, Ленинград давлат университетининг халқаро алоқалар 
факултетида ва Америка илмий асосларидан молиялаштириладиган баъзи 
културологлар орасида қадимги Новгород ва Псков республикаларининг 
Атлантика идентификатори ғояси, кейинчалик Осиё Мусковиси томонидан 

---

вайрон 
қилинганлиги 
ҳамда 
Санкт-Петербургнинг 
махсус 
"ғарбийлаштирувчи" мақоми синовдан ўтказилмоқда. Ушбу денгиз 
анклавлари, деспотик эр давлатчилигига зўрлик билан киритилган ва 
ўзлаштирилган. Энди, ушбу мантиққа кўра, "тарихий адолат" ни тиклаш 
вақти келди. Академик Д.С.нинг интеллектуал муҳитида. Лихачев, 
"Скандовизантия" тушунчаси - Қадимги Руснинг Киев-Новгород сиёсий ва 
маданий синтезида мужассам бўлган Қора ва Болтиқ денгизлари иттифоқи. 
Атлантика океанининг эркин кенгликлари томон тортишаётган бу 
эркинликни севувчи Россияни кейинчалик "славян-турклар" қул қилиб, 
Москвани пойтахт қилиб танладилар. Шубҳасиз хулоса ўзини кўрсатмоқда: 
СССРнинг қулаши "асирни" озод қилиш ва яна Россиянинг қолган қисмидан 
онасининг цивилизацияси бағрига қайтиш дастурини бошлади. Япон-
америкалик Узоқ Шарқдаги "Римланд", Хитой Сибир, турк-мусулмон Волга 
минтақаси ва бошқалар ҳақидаги ҳикояларнинг илмий адабиётда ва 
журналистикада пайдо бўлиши истисно этилмайди. Ушбу мисоллар қанчалик 
экзоген, яъни. абсолутизация ёки аксинча, умумлаштирилган образни 
шакллантиришнинг ҳар қандай муҳим қисмлари ва босқичларидан 
бехабарлигини англатиши мумкин бўлган ташқи. 
Бундай инверсиянинг мақсади ёки натижаси, одатда, сиёсий-географик 
маконни унинг ўзгартирилган расмига - "матрицасига" мувофиқ равишда 
ҳақиқий қайта қуришдир. Халқаро муносабатларни ПГО нинг турли 
тизимларининг доимий ўзгариши ва интерпенетрацияси сифатида кўриб 
чиқиш мумкин. Геосиёсатнинг асосий тушунчаларидан бири бу 
"бошқариладиган макон" ёки геосиёсий майдон. Бу бошқача бўлиши мумкин. 
Муайян хусусиятларга қараб, улар қуйидагилар: 
- 
эндемик майдон (юнонча эндемос - маҳаллий) - узоқ вақт давомида 
давлат томонидан бошқариладиган макон. Ушбу ҳудуднинг ушбу миллатга 
мансублиги одатда тан олинади; 
- 
чегара майдони - демографик, иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан этарли 
даражада ривожланмаган мамлакат ҳудуди. Кўпинча бу миллий озчиликлар 
яшайдиган эрлар ёки чиқиндилар. 
Қўшни давлатлар баъзан уларга нисбатан даъво қилишади, аммо 
барибир уларни ўзларига тегишли деб ҳисобламайдилар. Ушбу далаларга, 
масалан, Россиянинг Осиё, шимоли-шарқий ва Узоқ Шарқ минтақалари, 
шунингдек, Кавказ, Калининград вилояти, Карелия ва Волга мусулмонлари 
анклави (Татаристон, Бошқирдистон) киради; - ўзаро фаолият майдон - бир 
нечта қўшни давлатлар даъво қиладиган макон. Бундай бўшлиқларга собиқ 
СССРнинг асосан руслар яшайдиган ҳудудлари киради, улар МДҲнинг 
"мустақил давлатлари" таркибига кирган (Шимолий Қозоғистон, Днестряни); 
- 
умумий майдон - қатъий массив, бу эрда, албатта, титулли миллат 
ҳукмронлик қилади. Замонавий Россиянинг аксарият ҳудудлари унга 
тегишли. 
Узоқ муддатда Белоруссия билан иттифоқ уни кенгайтиради; - геосиёсий 
мос ёзувлар пункти - ҳар қандай давлат томонидан бошқариладиган умумий 
майдондан ташқаридаги жой (ҳудуд), алоқа ва унга ёндашувлар бошқа ёки 

---

бошқа давлатлар томонидан назорат қилинади. Масалан, Калининград 
вилояти энди Россиянинг Эвропадаги йўналиш нуқтасидир; - метафиелд - 
бир қатор рақобатбардош мамлакатлар томонидан бир вақтнинг ўзида 
геосиёсий босимнинг турли шакллари орқали босиб олинган суверен макон. 
Демак, энди МДҲ мамлакатларига, Россиянинг айрим қисмларига кириб 
бориш (иқтисодий, мафкуравий, маданий, диний ва бошқалар) мавжуд. 
Олдиндан ўзлаштирилган геосиёсий маконни бошқариш усуллари ва 
усуллари хилма-хилдир. Улар ҳарбий, сиёсий, иқтисодий, демографик, алоқа, 
диний ва бошқалар бўлиши мумкин. 
ХХ аср охирида. назоратнинг ахборот-ғоявий, технологик ва маданий-
цивилизацион турлари ортиб бораётган рол ўйнайди. Улар кўпинча турли 
хил комбинацияларда қўлланилади, чунки геосиёсий ёндошиш давлатлараро 
ўзаро таъсирнинг барча омилларини ҳисобга олишни талаб қилади. Халқаро 
муносабатлар бу турли хил жаҳон кучлари ўртасидаги нисбий бирлик ва 
мутлақ курашдир. Тўқнашувлар одатда таниқли, геополитик хатолар деб 
номланган, синовдан ўтган шаклларда содир бўлади. Геополитик ёриқ - бу 
цивилизациялар (денгиз ёки эр), иқтисодиёт (гуллаб-яшнаган ёки турғун), 
динлар (расмий ёки мазҳаб), этник гуруҳлар (давлат тузувчи ёки мустамлака 
қилинган), миллий маданиятлар (истеъмолга йўналтирилган ёки устунликни 
таъкидлаган) ўртасида барқарор ва мунтазам равишда намоён бўладиган 
тизимли қарама-қаршилик. маънавият). 
Кучлар мувозанати - бу кучларнинг ҳеч бири бир томонлама 
устунликларга эриша олмайдиган ва мувозанатни ўз фойдасига бузишга 
интилиб, рақибларнинг манфаатларини ҳисобга олишга мажбур бўлмайдиган 
ҳолат. Масалан, СССРни Биаловиеза томонидан йўқ қилинишидан сўнг, Ғарб 
дунё миқёсида ўз ўйин қоидаларини астойдил татбиқ этмоқда, қолган 
инсоният ҳуқуқларини жиддий равишда бузадиган янги дунё тартибини 
яратишга ҳаракат қилмоқда. Жаҳон тартиби иерархиядаги ролларни аниқ 
тақсимлаш билан халқаро алоқалар ва муносабатларнинг умумеътироф 
этилган тизими сифатида тушунилади. Унинг тепасида жойлашган ва 
тарихий ва сиёсий ҳақиқатни ўзгартириш қобилияти ва иродасига эга бўлган 
мамлакатлар буюк деб номланади. Геополитиканинг муҳим тоифаси - бу 
давлатнинг асосий хусусиятларидан бири бўлган сиёсий чегара тушунчаси. 
Чегаралар муаммоси ҳар доим сиёсий маконни бошқариш, қўшиб олиш ва 
ривожлантириш учун кураш бошланган жойда пайдо бўлади. Давлатлар 
ўртасидаги чегара, ҳатто энг дўстона, ҳамиша уларнинг манфаатларини 
тақсимлаш учун стратегик чизиқ ҳисобланади. 
Чегара муаммосини биринчилардан бўлиб инглиз лорди Ж.Н.Керзон 
(1859 - 
1925) ўрганган. Ҳиндистоннинг ноиби сифатида у делимитация 
бўйича Осиё тажрибасини яхши ўрганиб, кўплаб Осиё халқлари қатъий 
белгиланган чегаралардан қочишини таъкидлади, бу асосан уларнинг 
кўчманчи турмуш тарзи ва ҳар қандай қоидаларни рад этишлари билан 
боғлиқ. Чегара қатъий белгиланган чизиқ сифатида асосан Эвропа 
мамлакатлари учун хосдир. Штатлар ўртасида ўткир чегара можаролари 
юзага келганда, Керзон буфер шаклини яратишни тавсия қилди. Чегара 

---

маълум функцияларни бажаради: кирувчи шахсларнинг киришини тақиқлаш, 
қўшни давлатлар аҳолиси ўртасидаги алоқаларни тартибга солиш, 
жиноятчилар ва контрабандачиларни ҳибсга олиш, импорт қилинадиган ёки 
экспорт қилинадиган товарларга бож йиғиш, экспорт ва импорт квоталари, 
валюта ҳаракати, самолётларнинг парвозлари, санитария-епидемиологик 
ҳолат ва ва бошқалар. 
Чегаралар табиий (сув ёки тог ъчегаралари, чўллар, ўрмонлар ва 
бошқалар) ва сунъий (ўзларини ҳимоя қилиш учун одамлар томонидан 
ўрнатилган ва жиҳозланган) бўлинади. "Қизиқиш" тушунчаси ҳам 
геосиёсатнинг асосий тоифаларига киради. Мамлакатнинг манфаати нимада 
эканлигини билиб, унинг сиёсий йўналишини тахмин қилишингиз мумкин. 
Манфаатлар фуқаролик (миллий-давлат) ва хусусий (синф, мулк, гуруҳ, 
шахсий), устувор ва иккиламчи, стратегик ва фурсатчи бўлинади. Миллий 
манфаатнинг асосий таркибий қисми бу давлатни ўз-ўзини сақлаб қолиш 
императивидир ва унинг аниқ (оғзаки ва онгли) ифодаси берилган 
жамиятнинг идеаллари ва қадриятларига боғлиқ. Уларнинг органик 
бирлигидаги умумий манфаатлар халқаро ҳужжатларда: БМТ Низоми, 
Хелсинки йиғилишининг якуний акти, Россия-НАТО муносабатларининг 
асосий қонуни ва бошқаларда баён этилган. 
Бундай манбаларда халқаро ҳуқуқ субъектларининг сиёсий 
мустақиллиги қайд этилади ва уларнинг ўзаро боғлиқ ривожланиш 
истиқболлари белгиланади, чунки ҳар қандай давлатнинг ташқи сиёсати 
халқаро муносабатлар тизимида иштирок этувчи бошқа томонларнинг 
манфаатларини ҳисобга оладиган даражада реалистик деб ҳисобланиши 
мумкин. Алоҳида давлатнинг асосий мақсади - иқтисодий, ҳарбий, илмий-
техник салоҳиятнинг ресурс базасини кенгайтириш, шу асосда геосиёсий 
таъсир кучайиши, аҳоли фаровонлигининг ошиши ва пировардида 
жамиятнинг моддий, маданий, ахлоқий ва интеллектуал тараққиёти. Давлат 
манфаатлари вақт ўтиши билан ўзгариб туради, яъни улар динамикдир. 
Уларнинг сўзловчиларининг ролини кучли молиявий ва саноат гуруҳлари 
қўллаб-қувватлайдиган сиёсий раҳбарлар ўз зиммаларига оладилар. 
Геосиёсатнинг яна бир муҳим концепцияси кўриб чиқилаётган тоифага - 
давлат манфаатларини амалга ошириш механизми билан чамбарчас 
боғлиқдир. Бунга сиёсий ва иқтисодий дипломатия, фаол тарғибот 
кампаниялари, разведка маълумотларини йиғиш ва ниҳоят, кучнинг очиқ ёки 
яширин қўлланилиши киради. Тарихий жиҳатдан давлатнинг қудрати 
биринчи навбатда ҳарбий соҳада намоён бўлган. ХХ асрнинг иккинчи ярми. 
дунёни қайта тақсимлашнинг универсал усули сифатида "қайноқ" уруш 
ўтмишда қолганлигини кўрсатди, чунки у билан боғлиқ хатарлар: 
ҳимоячиларнинг қаршилиги, жаҳон ҳамжамияти томонидан тажовузкорни 
қоралаш, оммавий қирғин қуролларини ишлатиш хавфи, қирғинни йўқ 
қилиш ва босиб олинган эрларни қайтариб олиш харажатлари. 
Давлатнинг халқаро майдондаги ҳаётийлигини тавсифловчи ҳамда 
унинг қудратининг элементларидан бири бўлган иқтисодий, молиявий, 
ахборот ва маданий-мафкуравий кенгайиш кураш воситаларининг 

---

авангардига ўтди. Кенгайишни ҳар қандай шаклда фазовий таъсирнинг 
кенгайиши деб тушуниш керак. Унинг энг аниқ намунаси - бу ҳудудларни 
эгаллаш ёки "бегона эрлар" дан фойдаланиш учун қулай шароитларни 
яратиш. Шундай қилиб, Туркия Россияни Қора денгиз бўғозларидан орқага 
қайтармоқда; Америка - Арктикадан ва Антарктидадан, ва Хитой Россия 
Федерациясида 2 миллионга яқин ватандошларини таништириб, кучли 
демографик ҳужумни амалга оширмоқда. Бир қатор сабабларга кўра 
мамлакатимизга кириб бориш ҳали ҳам "юмшоқ". ХХИ асрда. ресурслар 
инқирозининг кучайиши, аҳолининг кескин ўсиши, унумдор эрларнинг 
камайиши ва қисқариши, экологик вазиятнинг ёмонлашиши, яъни ўз 
давлатларининг омон қолишларини таъминлашгача "муваффақиятли 
қўшилиш учун мукофот" қийматининг сезиларли даражада ошиши билан, 
эҳтимол бу жуда қийин ҳудудларни кенгайтириш имкониятлари. Айни 
пайтда глобаллашув жараёнлари бунинг учун қулай қопқоқ вазифасини 
ўтамоқда. 
Глобаллашув (инглиз глобусидан - глобус) - этакчи трансмиллий 
корпорациялар манфаатларининг барча асосда мавжуд бўлган объектлар ва 
соҳаларга тарқалиши (Ерда ҳам, ундан ташқарида ҳам), ижтимоий 
инфратузилмани, одамларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини нотекис 
ривожланишини таъминлаш тенденцияси билан бирга. алоҳида жамиятлар ва 
уларнинг турмуш даражасининг мос келмаслиги. Жамият ва шахслар 
ҳаётининг кўп қирраларини ўзаро ва трансмиллийлаштиришнинг бевосита 
натижаси давлат-ҳудудий чегараларнинг шаффофлиги бўлиб, улар орқали 
товарлар, капитал, билим, хулқ-атвор стереотиплари, қурол-ярог ъ, гиёҳванд 
моддалар ва бошқалар. энг чекка жойларга бемалол кириб боринг. 
Бундай интеграциянинг ижобий томони сифатида уй хўжаликлари, 
жамоалар ва бутун халқларнинг бир-биридан тобора ортиб бораётган ўзаро 
боғлиқлигини, тез ўзгарувчан дунёда уларнинг тақдири бирлигини 
англашларини таъкидлаш зарур. Шу билан бирга, бу эрда яширинган кўплаб 
маданий ва этник жамоалар ва давлатларнинг миллий ўзига хослиги, урф-
одатлари ва урф-одатларининг яширин таҳдидини пайқамай бўлмайди, бу 
уларнинг норозилик-мудофаа реакциясини келтириб чиқармайди. Шу нуқтаи 
назардан, мамлакатнинг барча фуқаролари учун ўзини ўзи англаш, уларнинг 
ҳаёти, соғлиғи, эркинлиги, қадр-қиммати ва мол-мулкини шахс, ҳар қандай 
ташкилот ва давлатнинг тажовузларидан ҳимоя қилиш учун нормал 
шароитларга эга бўлган кафолатли таъминот сифатида тушунилган миллий 
хавфсизлик концепциясини ишлаб чиқиш алоҳида долзарбликка эга бўлди. 
Миллий хавфсизлик тушунчаси қуйидаги жиҳатларни ўз ичига олади: 
шахс ва жамиятнинг жисмоний мавжудлиги, ҳудудий яхлитлиги ва 
чегараларнинг дахлсизлиги, бошқа одамларнинг ички ишларга аралашишига 
қарши туриш, қабул қилинган турмуш тарзига реал ва потенциал 
таҳдидларнинг олдини олиш. Қуролли кучлар катта рол ўйнамоқда, аммо 
барқарорликнинг муҳим омиллари саноатнинг рақобатбардошлиги, 
фаровонлик даражаси, таълим сифати, одамларнинг менталитети ва 
бошқалар Замонавий шароитда инсониятнинг асосий вазифаси халқаро 

---

хавфсизликнинг 
жамоавий 
тизимини 
яратиш, 
сақлаш 
ва 
такомиллаштиришдир. умумий тинчликнинг бузилишини истисно қилганда. 
Дарҳақиқат, кўпинча маълум бир мамлакат, корпорация ва ҳатто 
шахснинг фаолияти сайёра миқёсида оқибатларга олиб келиши мумкин. 
Масалан, тропик ўрмонларнинг йўқ қилиниши ва атмосферага саноат 
чиқиндиларининг кўпайиши Ерни ҳалокатли космик нурланишдан ҳимоя 
қиладиган озон қатламини йўқ қилади ва компютер вируси ихтиро қилиниши 
ва жорий этилиши дунёнинг исталган нуқтасида ахборот тармоқларини 
фалаж қилиши мумкин. Шунинг учун, аввало, терроризмнинг барча 
турларига, оммавий қирғин қуролларининг тарқалишига, коррупсияга, 
миллатлараро 
ва 
динлараро 
тўқнашувларга, 
атроф-муҳитнинг 
деградациясига, эпидемияларга, иқтисодий қолоқликка ва контрабандага 
қарши курашиш зарур. Булар геосиёсатнинг асосий тушунчалари ва 
тоифалари.