S'S*
S’S*
йук;
Барча
-си
иук,
У снмлнклар бигга аллел ген
билан фаркланншади
S'S
2
S'S"
S‘S»
s ls
3
S
3
S
2
s>
SlSs; S
2
S
3
S^2; S
2
Sa
У снмлнкдар нккала аллел ген
билан фаркланншади: чанглар
усади
s is-
S"S‘
s rs l
Sx$~
Ss; S’
S'; S*
Йук;
йук,
S'S3; S'S’
S
2
Sa; S
2
S‘
S'S3; S
2
S
3
S'S4; S
2
S
4
З.Уз чангини кабул кила олиш ходисаси (автофертиллик)
Четдан чангланувчи усимликлар билан бир каторда, узидан
чангланадиган ва шунга карамасдан яхши тараккий этаётган
44
усимликлар хам мавжуд. Бу усимликларда генетик узгарувчанликни
чеклашга булган мойиллик, уларнинг аник бир ташки мухит
шароитларига кучли мослашганлиги билан изохланади. Мухитнинг
нокулай шароитларида усадиган усимликлар устунчалари уз чангини
кабул килиш хусусиятига эга булади. Масалан, купгина (айникса, бир
йиллик) бегона утлар бунга типик мисол була олади. Четдан
чангланиш у ёк и бу сабабларга кура амалга ошмай колган шароитда
узидан чангланиш амалга ошади.
Гетеростилия ( уругчи устунчаларининг хар-хил узунликда
булиши).
Шундай усимликлар борки, уларнинг икки ёк и уч хил типдаги
индивидлари булиб, уларнинг гуллари устунчалари ва чангчи
ипларининг улчамларининг узунлиги билан бир-биридан фарк
киладиган булади. Уларнинг баъзи бир тупларининг гуллари узун
устунчали булса, бошка тупларида эса калта устунчали булади,
айримларида эса уртача узунликда булади.
Чангдонлар хам узун
устунчали гулларда гулнинг пастки кисмида жойлашса, калта
устунчали
гулларда,
тескариси,
гул
огизчасининг
юкорисида
жойлашади. Бундай усимликларни гетеростил усимликлар деб
аталади.
Гетеростил усимликлар 2 хил типга булинади:
1. Дистил усимликлар;
2. Тристил усимликлар.
Дистил ва тристил усимликларни наврузгул ва кармокчуп
усимликлари мисолида куриб чикамиз.
Дистил усимликларда, хусусан, наврузгулнинг (Primula) узун
устунча-ли гуллари булган формаларида чангдонлар пастда, гул
огизчасининг ичида жойлашади. Калта устунчали формаларида эса
чангчилар гулнинг тепа кисмида жойлашади (17-расм). Х,ар иккала
усимликлар гулларида чангчи ва уругчи тумшуклари хар хил
масофада жойлашади. Бундай узун устунчали ва калта устунчали
гуллари хар хил усимликларда етилади. Яъни бир усимликда калта
устунчали гуллар хосил булса, бошка усимликда узун устунчали
гуллар етилади.
45
17-расм. Наврузгул (Primila) да гетеростилия: 1-4-киска устунчали шакли (2-киска устунчали
тумшукчаси сатхининг кичик ва 3 -катталаштирилган куриниши, 4-гулчанги); 5-8-узун
устунчали шакли (6-узун устунчали тумшукчаси сатхининг кичик ва 7-катталаштирилган
куриниши, 8-гулчанги).
Наврузгул асосан асаларилар ёрдам ида четдан чангланишга
мослашган. Асаларилар калта устунчали гулларнинг нектардонларига
интилганда, улар бу гулдаги юкорида жойлашган чангларни узининг
шундай кисмларига ёпиш тириб оладики, улар бошка усимлик
гулларида жойлашган узун устунчали тумшукчаларнинг узунлигига
тугри келади ва тескариси.
Тристил усимликлардан бири кармокчуп (Lythrum salicaria) да
3 хил: киска, уртача ва узун устунчали гуллари мавжуд булиб, бу
гуллар усимликнинг бошка-бошка тупларида хосил булади (18-расм).
Расмда
куриниб
тургани
каби,
гуллардаги
тумшукчалар
ва
чангдонларнинг уч хил масофада жойланиши чангловчи хашаротлар
танасининг маълум бир кисмларига тугри келади, яъни бир индивид
гулларидаги устунчаларнинг узунлиги колган икки хил усимлик
гулларидаги чангчиларнинг узунлигига тугри келади.
18-расм. ^арм окчуп (Lythrum salicaria) усимлигининг турли формаларидаги гулларида гул
кисмларининг турли масофаларда жойланиши.
46
Х,ашаротлар бир усимлик гулидаги чангдонларда етилган чанглар
билан иккинчи бир усимлик гулидаги шундай узунликда жойлашган
тумшукчаларнигина чанглатади. Калта чангдонларда етилган чанглар
билан калта устунчали, уртача узунликдаги чангдонлардаги чанглар
билан уртача устунчали, узунлари билан эса факат узун устунчали
тумшукчапарни чанглантира олади (19-расм).
19-расм. ^арм окчуп (Lythrum salicaria) усимлиги турли формаларининг чангланиш усуллари
(гулкургонлари олиб ташланган).
Гетеростилиянинг ёп и к уругли усимликларда, хусусан, бир
паллали усимликларда кам учрашлиги аникланган. Бу мосланиш икки
паллали усимликлардан 31 оила ва 165 туркум вакилларида, бир
паллали усимликлардан эса 5 оила ва 8 туркуми вакилларидагина
учрайди. Г етеростилия факатгина биологик усул билан чангланадиган
усимликларгагина хосдир (Vuilleumier, 1967; Агаджанян, 2000).
Гетеростил
усимликлар
орасида
дистил
турлар,
асосан,
кермакдошлар
(Plumbaginaceae),
гавзабондошлар
(Boraginaceae),
наврузгулдошлар
(Primulaceae),
газакутдошлар
(Gentianaceae),
гулсафсардошлар (Iridaceae), оиласи вакилларида куп учрайди. Кам
х,олларда учрайдиган тристилия эса дербендошлар (Lythraceae),
зигирдошлар (Linaceae), наргисдошлар (Amaryllidaceae) оилалари
вакилларида мавжудлиги аникланган (Ganders, 1979).
Дистил усимликлардаги калта устунчали гулларининг чангчилари
гулчангини узун устунчали гулларига нисбатан камрок хосил килса
х,ам, уларнинг гулчанги иккинчисиникига караганда йирикрок булади
(15-расм). Узун устунчали гулларнинг тумшукчалари юзасидаги
сургичлар калта устунчали тумшукчаларнинг юзасидаги сургичларга
нисбатан узунрок булади. Бу эса хдшаротлар олиб келган калта
устунчали гулларнинг нисбатан йирикрок булган гулчангларини
осонгина ёпиш тириб олишга хизмат килади. Ч. Дарвин (1877 й.)
47
фикрича, калта устунчали гулларнинг гулчангларининг йирикрок ва
чанг найчаларининг узунрок булиши узун устунчаларнинг узун чанг
йулига усиб бора олиши билан богликдир.
Хулоса килиб айтиш мумкинки, гетеростил (дистил ва тристил)
усимликларда шундай бир морфологик, физиологик ва генетик
механизм яратилганки, бу механизм усимликларнинг хашаротлар
ёрдамида четдан чангланишига кумаклашади.
Саволлар:
о
1. Усимликлардаги номувофиклик деганда нимани тушунасиз?
2. Номувофиклик усимликларда кандай бошкарилади?
3. Гетеростилия нима?
о
4. Усимликларда гетеростилиянинг неча хили учрайди?
5. Дистил ва тристил усимликлар гулларида кандай мосланишлар
хосил булган?
Адабиётлар:
1. Демьянова Е. И. Антэкология
Download Do'stlaringiz bilan baham: |