2 – ma’ruza mavzu: Nerv tizimining tuzilishi, funksiyalari va yoshga bog‘liq xususiyatlari. Oliy nerv faoliyati. Bolaning rivojlanishi jarayonida uning shakllanishi

Vegetativ nerv sistemasi. Vegetativ nerv tizimi ichki organlar, qon tomirlari, yurak muskuli, terining silliq muskullari va bezlarni nerv bilan ta‘minlaydi. Bu nerv tizimi simpatik va parasimpatik qismlarga bo’linadi. Simpatik va parasimpatik nerv tizimi organlar faoliyatiga qarama-qarshi ta‘sir ko’rsatadi. Masalan, simpatik nerv tizimi ta‘sirlanganda yurakning qisqarishlari soni va kuchi ortadi, qon tomirlari torayadi, me‘da-ichak yo’lining harakat funktsiyalari susayadi, ko’z korachig’i kengayadi, moddalar almashinuvi tezlashadi. Parasimpatik nerv tizimi ta‘sirlanganda esa yurakning faoliyati susayadi, ba‘zi qon tomirlari kengayadi, me‘da-ichak yo’lining harakat funktsiyalari ortadi, ko’z qorachig’i torayadi. Vegetativ nerv tizimi ishini bosh miyaning turli sohalari va bosh miya katta yarim, sharlari po’stlog’i boshqaradi. Vegetativ nerv tizimi ishining rivojlanishi harakatlarning rivojlanishiga bog’liq, chunki skelet muskullarining qiskarishi reflektor ravishda yurak faollashiga, ovqat hazim qilishiga, nafas olishga, siydik ajralishiga, qon bosimi ortishiga sabab bo’ladi. Favqulodda sharoitda vegetativ nerv tizimi tashqi ta‘sirlarga javob berib, ayniqsa turli emotsional reaktsiyalarda qon aylanishi, nafas olish, hazm qilish, ayirish, ichki sekretsiya organlarining funktsional holatini o’zgartirish xususiyatiga ega. Vegetagiv nerv tizimining organizm ichki muhiti turg’unligini saqlashdagi roli juda muhimdir. Simpatik nerv tizimi markazlari orqa miyaning ko’krak va bel bo’limlarida, parasimpatik nerv tizimining markazlari o’rta miyada, bosh miyaning uzunchok bo’limlarida va orqa miyaning dumg’aza bo’limida bo’ladi.
Limb sistemasi. Limb tizimi zimmasiga gipokamp, bel pushtasi, gipotalamusning mamillyar tanasi, to’sini, bodomsimon yadrolar kiradi. Limb tizimining bajaradigan vazifasi juda murakkab va turli-tumandir. U odamning tashqi muhit o’zgarishlariga moslashuvini taminlashda, xulq-atvor, his-hayajon, xotiraning shakillanishida, ovqat yeyish, suyuqlik ichish, avlodni davom ettirish, o’z-o’zini himoya qilish singari hayotiy muhim extiyojlarni qondirishga xos mayl-istaklar shakllanadi. Limb tizimi o’qitish jarayonida bevosita ishtirok etadi, chunki u idrok qilishni, xotira va diqqatni taminlaydi.
Retikulyar formatsiya va uning ahamiyati. Retikulya formatsiya yirik nerv xujayralari chigali va turidan iborat bo’lib, juda ko’p sinapslarga ega. Retikulyar formatsiya xujayralari orqa miya bo’yin qismining qon va orqa shoxlari orasidan boshlanib, uzunchoq miya va Varoliy ko’prigida ko’payadi. Retikulyar formatsiya uxlash, uyg’onish va boshqa his-hayajonli jarayonlarda ishtirok etadi. Unda nafas olish, yurak urishi, ovqat xazm qilish, yo’tal, aksa urish, vestibulyar va eshitish nerv markazlari bo’lib, butun ichki organlar ishini boshqaradi.