2 – laboratoriya ishi yer magnit maydoni kuchlanganligining gorizontal tashkil etuvchisini aniqlash va tangens-galvanometr doimiysini aniqlash

Metodning nazariyasi
Magnit meridiani tekisligiga nisbatan vertikal joylashgan, N ta o‘ramdan iborat halqasimon o‘tkazgichni olaylik. Bu o‘tkazgich markaziga o‘z vertikal o‘qi atrofida aylanuvchi magnit nayzachani joylashtiramiz. Agar g‘altak orqali I tok o‘tkazsak, kuchlanganligi H_z, yunalishi g‘altak tekisligiga perpendikulyar bo‘lgan magnit maydoni vujudga keladi. Shunday qilib, nayzachaga ikki o‘zaro perpendikulyar magnit maydoni ta'sir qiladi.
5.3-rasmda g‘altakning gorizontal tekisligidagi kesimi ko‘rsatilgan. Bu yerda H_z – aylanma tok vujudga keltirgan magnit maydoni kuchlanganligi vektori, H_o – Yer magnit maydonining gorizontal tashkil etuvchisi.
Nayzachaga teng ta'sir etuvchi H₁ vektor tomonlari H_z va H_o dan iborat bo‘lgan parallelogramning diagonali bo‘yicha joylashadi. 5.3-rasmdan quyidagiga ega bo‘lamiz:
H_zH_otg (5.1)
Ikkinchi tomondan tangens-galvanometr g‘altagining markazidagi magnit maydonining kuchlanganligi
H_z(nI)(2R) (5.2)
ga teng, n – o‘ramlar soni, R – aylananing radiusi. (5.2) ni (5.1) ga qo‘ysak quyidagini olamiz:
(nI)(2R)H_otg. (5.3)

(5.4) ifoda aylanma o‘tkazgich orqali oqayotgan tok kuchini aniqlash uchun ham ishlatilishi mumkin, ya'ni:

I(2RH_otg)n. (5.5)
(5.5) ifodada tg ning oldida turuvchi barcha kattaliklar Yer yuzining berilgan nuqtasi va o‘lchayotgan asbob uchun o‘zgarmas bo‘lganliklari uchun mazkur ifodani quyidagicha yozish mumkin
ICtg, (5.6)
bu yerda C2RH_on doimiy kattalik bo‘lib, tangens-galvanometr doimiysi deb ataladi. O‘lchanilayotgan tok kuchi strelka og‘ish burchagining tangensiga proporsional bo‘lgani uchun qurilmani tangens-galvanometr deyiladi.
(5.6) ifodadan doimiy C son jihatdan nayzachaning og‘ish burchagi 45 ga teng bo‘lgandagi o‘ramlar orqali o‘tayotgan tok kuchiga teng ekanligi kelib chiqadi. Shunday qilib markazida magnit nayzacha o‘rnatilgan aylanma o‘tkazgichni shu zanjir orqali o‘tayotgan tok kuchini aniqash uchun qo‘llasa bo‘ladi. Buning uchun quyidagi shart bajarilishi kerak: magnit nayzachasining o‘lchamlari o‘ramlar radiuslariga nisbatan juda kichik bo‘lishi kerak, chunki (5.2) formula aylana markazidagi nuqta uchungina bajariladi.
Ushbu ishda foydalaniladigan tangens-galvanometr aylanuvchi tutgichga o‘rnatilgan g‘altakdan iboratdir. Vertikal o‘q atrofida aylanadigan nayzacha g‘altakning markaziga o‘rnatilib, nayzachaning ustiga bo‘limlari bo‘lgan yengil alyuminiy (limb) qo‘yilgan.
Chambarak ostidagi nayzacha shunday joylashganki, uning bir uchi limbning «N» (shimol) harfi bilan belgilangan nuqtasiga, ikkinchi uchi esa «N» (janub) harfi bilan belgilangan nuqtasiga yo‘nalgan.
Tangens-galvanometr g‘altak o‘ramlarining tekisligi tirqish-vizir ip yo‘nalishiga perpendikulyar qilib o‘rnatilgan. Agar vizir ipni 270 ni ko‘rsatuvchi bo‘linma ro‘parasiga keltirsak (bu miqdor vizirning g‘arb-sharq tomoniga yo‘naltirilganini ko‘rsatadi), g‘altak o‘ramlarining tekisligi shimol-janub yo‘nalishiga mos keladi. Bunga g‘altakning tutgichini aylantirib erishish mumkin.
Qurilmaning elektr sxemasi 5.4–rasmda ko‘rsatilgan.