2- kurs “farmakologiya” fanidan oraliq nazorat biletlari. 1-bilet

22-bilet
1.Dori shakllari .Ularning avfzallik va kamchiliklari.
Javob: DORI MODDALARNING SHAKLLARI
21. QATTIQ DORI SHAKLLARI
Qattiq dori shakllarini kukun, tibbiy kapsula, tabletka, draje,
granula, mikrodrajelar tashkil qiladi.
Kukun (poroshok)lar. Pulvis - bosh kelishik birlik sonda, Pulveris -
qaratqich kelishik, ko'plik sonda. Kukunlar ichiladigan va sirtga
ishlatiladigan qattiq dori shakli bo'lib, sochiluvchi xususiyatga ega.
Kukunlar maydalik darajasiga qarab, har xil bo'lishi - yirik kukunlar -
pulveris grosis, mayda kukunlar - pulveris subtil is va juda mayda kukunlar
- pulveris subtilissimus bo'lishi mumkin. Kukunlarning maydaligi katta-kichik ko’zli elaklardan elab

O’tkazish yo’li bilan aniqlanadi. Odatda, retseptda kukunning maydalik

Darajasi ko’rsatilmaydi. Ko’z kasalliklarida ishlatiladigan kukunlar

Imkoni boricha mayda bo’lishi kerak, retseptda ulaming maydaligi

Albatta ko’rsatiladi.

Kukunlar o’z tarkibiga ko’ra ikki xil bo’lishi mumkin:

1. 
   Oddiy kukunlar – ulaming tarkibi bitta dori moddadan iborat.
   

2. 
   Murakkab kukunlar – bir necha dori moddalarining aralashmasi.
   

Kukunlar taqsimlanmagan (miqdorlanmagan) va taqsimlangan

(miqdorlangan) guruhlarga bo’linadi.

Taqsimlangan oddiy kukun

R p: Pulv. A m id o p yrin I 0,25

D .t.d.N I2

S. B osh o g ‘rig ‘ig a n d a b ir m arta ichilsin

Taqsimlangan murakkab kukun

R p: A m idopyrini 0,25

C offeine 0.05

M .f. p u lvis

D . t . d . N 12

S. Bosh og’riganda bir kukundan ichilsin

Taqsimlanmagan kukunlar 50-100 g gacha idishda beriladi, ular

Ichish uchun va sirtga qo’llaniladi. Sirtga oddiy kukunni yozib berishda

Dori moddaning nomi, maydalanish darajasi, kukunning umumiy miqdori,

Farmatsevtga dorini berish haqidagi iltimos va signaturasi ko’rsatiladi.

Rp: Puiv. X ero fo rm ii subtilissim us 10,0

D . S. Ja ro h a tg a sep ish uchun

Sirtga ishlatiladigan taqsimlanmagan murakkab kukunlami yozib

Berishda uning tarkibiga kiradigan moddalar va ulaming miqdori hisoblab

Chiqiladi. Farmatsevtga M. f. pulvis (kukun hosil bo’lishi uchun aralashtir)

Deb ko’rsatma beriladi hamda kukunning maydalanish darajasi

Ko’rsatiladi.

R p: Sulfacyli n a trii

A etazoli a a 5,0

M . f . p u lv is subtilissim us

D.S. K u ygan y u za g a sep ish uchun

Miqdorlaming aniqligi katta ahamiyatga ega bo’lmagan moddalar

(masalan, glyukoza, magniy oksid, natriy gidrokarbonat) ichish uchun

Taqsimlanmagan kukunlar holida yozib beriladi. Zaharli va kuchli ta’sir

Etuvchi dori moddalari bunday shaklda yozilmaydi.

Kapsulalar – Capsulae. Arap kukunlar yoqimsiz, ta’mi taxir yoki

Qo’lansa bo’lsa, og’iz bo’shlig’ini va me’da-ichak yo’llarining shilliq

Pardasini ta’sirlasa, ular jelatin yoki kraxmal kapsulalarda yozib beriladi.

Me’da shirasi ta’sirida parchalanadigan dori moddalari glyutoid

Kapsulalarda (caps, glutoidales) ishlab chiqariladi. Glyutoid kapsulalar

Qisqa muddatga tayyorlanadi, chunki ular uzoq turganda ichakda yerish

Xususiyatini yo’qotadi. Himoya qiladigan kapsulalar jelatin yoki

Kraxmaldan tayyorlanadi.

Jelatin kapsulalar (caps, gelatinosae) hayvon elimi qo’shib

Tayyorlanadi, shakli uzunchoq, tuxumsimon, dumaloq bo’lishi mumkin.

Tabletkalar – Tabulettae qattiq dori shakli bo’lib, farmatsevtika

Zavodlarida moddalami presslash yo’li bilan tayyorlanadi. Tabletkalar

Miqdori aniqligi, ichishga qulayligi, ko’p tayyorlash mumkinligi,

Dorixonalarda tez berilishi, ixcham bo’lishi va uzoq vaqt saqlanishi

Tufayli juda qulay dori shakli hisoblanadi. Tabletkalar ikki xil: oddiy

Va murakkab bo’ladi.

Tabletkalar ichish, til ostiga qo’yish, kamdan-kam hollarda sirtga

Qo’llash uchun mo’Ijallangan. Sirtga qo’llashda ulardan eritmalar

Tayyorlanadi. Mazasi yoqimsiz hamda tarkibida oson oksidlanadigan

Moddalar bo’lgan tabletkalar qand, shokolad, kraxmal, kazein,

Atsetiltsellyulozalardan tayyorlangan qobiqlar bilan o’raladi. Ayrim

Tabletkalar salol, glutal bilan o’raladi, bunday holda ular faqat ichakda

Parchalanadi. Ichish uchun qabul qilingan tabletkalar miqdori 0,5 dan

Oshmasligi kerak. Katta diametrli tabletkalar yuzasida ulami bo’lish

Uchun chiziq bo’ladi. Tabletkalami retseptga yozishda dorining nomi

Va miqdori ko’rsatiladi. Tabletkalar soni, ulami ishlatish muddatiga

Qarab har xil bo’lishi mumkin (o’rtacha 10-12 ta). Oddiy tabletkalami yosh bolaga berishda oldin maydalab olinadi, shundan keyin ozroq

Miqdori qaynatilgan iliq suv bilan ichiriladi.

D ra je – D ra g e e ichish uchun mo’Ijallangan, miqdorlarga bo’lingan

Qattiq dori shakli. Dori hamda yordamchi moddalami qand donalariga

Bir necha marta qavat-qavat qilib to’yintirish (drajelash) yo’li bilan

Tayyorlanadi. Vitaminlar va boshqa dori moddalari draje shaklida

Chiqariladi. Drajening shakli sharsimon, yuzasi silliq, retseptda ikki

Turda yoziladi:

1. 
   Retsept yozish dori shaklini ko’rsatishdan boshlanadi, shundan
   

Keyin dori moddaning nomi, uni bir marta qabul qilish miqdori,

Drajelaming soni belgilanadi va signaturasi yoziladi.
Qattiq dori shakllariga granulalar (Granulae), mitti draje

(Microdragee), spansulalar (Spansulae) ham kiradi. Bular nisbatan yangi

Dori shakllari hisoblanib, farmatsevtika zavodlarida tayyorlanadi.

Granulalar kukunsimon dori moddalaridan tayyorlanib, ushoq (ya’ni

Don) shaklida ichish uchun ishlatiladigan dori shaklidir. Granulalash

Yo’li bilan dori moddalarining chidamliligi, eruvchanligi va ta’mi

Yaxshilanadi.

R p : C ranulorum U rodani 100,0

D . S. 1 c h o I qoshiqdan kuniga 3 m arta.

Mitti draje va spansulalar ham granulalar singan yoziladi.

Yig’malar – Spesiea maydalangan o’sim lik qismlarining

Aralashmasi bo’lib, ba’zi hollarda ularga tuzlar, efir va boshqa moddalar

Qo’shiladi. Yig’malar damlama, qaynatma holida ichish uchun, vannalar,

Chayqash, yuvish uchun va sirtga qo’llaniladi. Yig’malar oddiy hamda

Murakkab bo’lishi mumkin. Bitta o’simlikdan tashkil topgan yig’malar

Oddiy, bir necha o’simliklardan tashkil topgani murakkab yig’malar

Deb ataladi. Ichish uchun qo’llaniladigan murakkab yig’malar «choy»

Deb nomlanadi. Yig’malar dorixonalardan umumiy miqdorda, ya’ni 50-

100-150-200 g dan ishlab chiqariladi. Tarkibi va qabul qilish usuli

Ko’rsatilgan holda qog’oz qutichalarda va paketlarda chiqariladi.

Tibbiy qalamchalar – Stili medicinais eritilgan kristall dori

Moddalardan yoki dorilar aralashmasidan tashkil topgan. Ba’zi hollarda

Ularga parafin, mum, kanifol qo’shiladi. Qalamchalamingbiruchi o’tkir

Bo’lib, ikkinchi uchi plastmassa yoki qog’oz qobiqqa o’matilgan bo’ladi.

Qalamchalar ma’lum bir joyga ishlatiladi (kuydirish, qon to’xtatish va

Boshqalar uchun). Qalamchalami farmatsevtika zavodlarida standart

Yozuv bo’yicha mis sulfat (Stilus Cupri sulfatis), kumush nitrat (Stilus

Argenti nitratis), geksoxloran (Stilus Gexochlorani), mentol (Stilus

Mentholi) dan tayyorlanadi.

2. 
   SUYUQ DORI SHAKLLARI
   

Suyuq dori shakllari tibbiyotda, ayniqsa, bolalar amaliyotida juda

Ko’p qo’llanadi, ular ichish uchun hamda sirtga qo’llanadi. Suyuqdori

Shakllari dorixonalar retsepturasida alohida o’rinni oladi, ular hamma

Retseptlaming 65% ini tashkil etadi. Suyuq dori shakllariga eritma,

Qaynatma, damlama, ekstrakt, nastoyka, emulsiya, suspenziyalar

Kiradi.

Eritmalar (Solutio) bitta yoki bir nechta qattiq dori modda

Erituvchida batamom eriganda yoki suyuq moddalar aralashtirilganda

Hosil bo’ladigan tiniq suyuqlikdir. Eritma ikki tarkibiy qismdan:

Eritiladigan va erituvchi moddadan iborat. Erituvchilar tariqasida

Ko’pincha distillangan suv (Aqua destillata), 70%, 90%, 95% li etil

Spirti (Spiritus aethylicus), suyuq moylar, shaftoli moyi (Oleum

Persicorum), vazelin moyi (Oleum Vaselini), glitserin (Glicerinum), efir

(Aether medicinales) va boshqalar qo’llaniladi. Eritmalar tiniq va

Chkmasiz bo’lishi kerak. Distillangan suv erituvchilarga qo’yiladigan

Deyarli barchatalablarga javob beradi: farmakologik jihatdan faol emas,

Oson tayyorlanadi, mikroblar uchun oziqa muhiti bo’lmoqda, mazasi

Va hidi, o‘t olish xavfi yo’q va odatda kimyoviy modda bilan jarayon

Hosil qilmaydi. Dorixonalarda distillangan suv kimyoviy jihatdan

Chidamli shishada tayyorlanib, yaxshilab yuvilgan berk idishlarda 3
Kun saqlanadi. Biroq distillangan suvda ba’zi zarur moddalar erimaydi,

Shuning uchun bir qancha hollarda boshqa Erituvchilar qo’llanadi.

Etil spirti (Spiritus aethilicus) o’ziga xos mazasi va hidi bo’lgan

Tiniq rangsiz suyuqlik, suvda erimaydigan ko’p moddalami eritadi.

Spirtli eritmalar suvli eritmalardan farq qiladi. Spirtning

Mikroorganizmlarga qarshi ta’siri bo’lgani uchun uzoq vaqtgacha

Buzilmaydi. Erituvchilar sifatida shaftoli moyi (Oleum Persicorum),

Bodom moyi (Oleum Amigdalarum), kungaboqar moyi (Oleum Hhelianti)

Ishlatiladi. Moylar sirtga va in’eksiya uchun ishlatiladigan eritmalar

Tayyorlashda qo’llanadi. Agar retseptda erituvchi ko’rsatilmagan bo’lsa,

Eritma distillangan suvda tayyorlanadi. Ichishga tavsiya etiladigan

Eritmalar asosan suvda tayyorlanadi. Ulami yozib berish uchun dorivor

Moddaning miqdorini (o’rta terapevtik miqdorini) 6 yoki 12 marta qabul

Qilish uchun yozib beriladi. Erituvchi – distillangan suv miqdorini olish

Uchun o’lchov sifatida ishlatiladigan (osh qoshiq, desert va choy

Qoshiqlari) hajmini 6 yoki 12 marta qabul qilish uchun yoziladi. Osh

Qoshiqning o’rtacha hajmi 15 g , desert – 10 g, choy qoshiqniki – 5 g.

Eritmalami retseptda 3 xil turda yozish mumkin. 1 Kengaytirilgan

• 
  Retsept barcha tarkibiy qismlar, dori modda va erituvchi moddaning
  

Nomi, ulaming miqdori, og’irlik va hajm belgilarida ko’rsatiladi. 2.

Qisqartirilgan retsept dori shakli nomidan-eritma so’zidan boshlanadi,

So’ngra dori moddaning nomi, uning eritmadagi gramm miqdori, butun

Eritma miqdoriga bo’lgan nisbati ko’rsatiladi Erituvchi sifatida suv

Olingan bo’lsa, bu holda suvda eritma ekanligi ko’rsatilmaydi. 3.

Qisqartirilgan – eritmaning konsentratsiyasi, og’irlik foizlar hisobida

Ko’rsatiladi (100 g eritmada eritilgan moddaning soni).

Retseptlarga misol: Har qabulda 0,6 ichishga natriy salitsilat (Natrii

Salicylas) eritmasini yozib bering. Eritmani 12 qabulga yozishga natriy

Salitsilatdan (0,6x12) 7,2 olinadi. Suv esa miqdor va o’lchovga qarab

Olinadi. Kattalarga eritma osh qoshiqda tavsiya etiladi (15x12) –

Eritmaning umumiy miqdori 180 ml bo’ladi, kichik bolalarga choy

Qoshiqda beriladi – eritmaning umumiy miqdori 60 ml bo’ladi.

Emulsiyalar – Emulsum bir-birida erimaydigan yoki kam

Eriydigan va aralashmaydigan 2 bosqichli suyuqlik sistemasidan

Iborat suyuq dori shaklidir. Bir bosqichi suv, ikkinchisi esa unda

Erimaydigan eritmalardan (efir moylari, yog’lar, balzamlar) tashkil

Topgan emulsiyalarning amaliy ahamiyati katta. Emulsiyalar tashqi

Ko’rinishi bo’yicha sutni eslatadi, ular ichish va sirtga qo’llash uchun

Buyuriladi, ishladshdan oldin chayqatiladi.
Suspenziyapar – Suspensio suyuq dori shaklidir, ularda

Maydalangan, suvda erimaydigan qattiqdori moddalar bo’ladi.

Suspenziyalar sirtga ishlatish, muskullar orasiga va bo‘shliqlar orasiga

Yuborish uchun buyuriladi. Suspenziyalar ichishdan oldin chayqadladi.

Ichishga m o’Ijallangan suspenziyalar tarkibidagi qattiqdori

Moddalarining maydalanish darajasi kukuniarga nisbatan yuqoridir,

Natijada ular organizmga tez ta’sir etadi, Damlama — Infusum va qaynatma – Decoctum o’simlik xom

Ashyosining suvdagi ajratmalari, ichish uchun mo’Ijallangan.

Damlamalar o’simliklaming yumshoq qismlari dan: gulidan, bargidan,

Qaynatmalar o’simlikning dag’alroq qismlari: po’stlog’I, ildizi,

Ildizpoyasidan tayyorlanadi. Damlama va qaynatmalar tez buziladi,

Shuning uchun ular 3-4 kun davomida ishlatilishi kerak.

Davlat Farmakopeyasrtalablariga muvofiq, maydalangan o’simlik

Sirli yoki chinni idishga (infimdirkaga) joylanadi, ustidan uy haroratidagi

Suv quyiladi, qopqog’I yopiladi, so’ng qaynab turgan suv hammomiga

Qo’yib, tez-tez aralashtirib turiladi. Qaynatmalar 30 minut, damlamalar

Esa 5 minut davomida qaynadladi, so’ngra infundirka suv hammomidan

Olinadi va qaynatmalar issiq holicha, damlamalar 45 minut davomida

Sovitilgandan keyin suzgichdan o’tkazib olinadi. Tarkibida kuchli

Moddalar tutadigan o’sinllik xom ashyosidan (angishvonagul barglari

• 
  Digitalis, ipekakuana ildizi, teimopsis o’tidan) damlamalar odatda
  

1:300 nisbatda tayyorlanadi. Bahorgi adonis, valeriana ildizpoyasi,

Adonis o ‘ti, istod ildizidan qaynatma va damlamalar 1:30

Konsentratsiyalarda tayyorlanadi. Retseptda o’simlik xom ashyosining

Miqdori ko’rsatilm agan bo’lsa, qaynatmalar 10:100 hisobida

Tayyorlanadi.

Damlamalar va qaynatmalar rangli, xushbo’y hidli suyuqlik bo’ladi,

Ulami ishlatishdan oldin chayqatiladi, tez parchalangani uchun salqin

Joyda saqlanadi. Ichishga ishlatiladigan damlama va qaynatmalar

Qoshiqlarda miqdorlanadi. Sirtga, chayish, purkash uchun qaynatmalar

150-200 ml miqdorda yozib beriladi.
M ik s tu r a la r – (M ix tu r a e ) bir necha dori moddalami yoki dori

Shakllaridan tuzilgan aralashma, ko’pincha ichishga, ba’zan sirtga va

Parenteral yo’l bilan qabul qilinadi. Ichishga tavsiya qilinadigan

Mikstura ikki turda yoziladi. 1. Tarkibidagi moddalar eritma holida

Bo’ladi. 2. Dorivor moddalar aralashmasi.
Mikstura tarkibini ta’sir etuvchi hamda yordamchi moddalar tashkil

Etadi, bularga sharbat, xushbo’y suv, shilliqsimon modda kiradi. Ayniqsa,

Bolalarga mikstura mazasini shirinroq qilib berish kerak. Mikstura qoshiqlab

Ichishga tavsiya qilinadi. Retsept yozishda dori moddalar va ularning

Miqdori binna-bir ko’rsatib o’tiladi. Eritmalar singan mikSturalar ham 6-12

Marta qabul qilishga yozib beriladi

Nastoyka – Tincturae va ekstrakt – Extractum o’simliklardan

Tayyorlanadigan ofitsinal moddakrdir. Nastoykalar bir oz bo’yalgan

Suyuqlik bo’lib, tayyorlangan o’simlikning hidi kelib turadi. O’simlik

Xom ashyosidan dori moddalari ekstraksiya qilifiadi. Kuchli ta’sir

Ko’rsatmaydigan o’simlik hajmlaridan olinadigan nastoykalar 1:5

Nisbatda tayyorlanadi, ya’ni 1 qism xom ashyoga 5 hajmiy qism

Ekstraktsiya qiluvchi suyuqlik olinadi. Kuchli ta’sir qiladigan zaharli

O’simliklardan nastoykalar 1:10 nisbatda tayyorlanadi. Ular ichish uchun

Tomchilarda buyuriladi. Ofitsinal moddalar turiga kirgani uchun

Nastoykalarga retsept yozib berish uchun dorining shakli va

O’simlikning nomi, nastoykaning hajmi millilitrlarda ko’rsatiladi:

Rp: Tincturae Valerianae 25 ml.

D. S. 25 tomchidan kuniga 3 mahal.

Ekstraktlar o’simlik xom ashyosidan, suv, spirt yoki efir yordamida

Ajratilib, keyin erituvchini bug’lantirish yo’li bilan hosil qilinadi.

Ekstraktlar 1:1 yoki 1:2 konsentratsiyalarda tayyorlanadi,