2Mavzu: Asinxron mashinaning ishlash printsipi va ish rejimlari Uch fazali asinxron motorning stator chulFamiga uch fazali tok berilganda vujudga kelgan magnit yurituvchi kuch (MYuK) statorda aylanish chizitslari stator chulFami uramlarini va rotorning tsistsa tutashgan chulFam sterjenlarini yoki uch fazali chulFami uramlarini kesib utib, ularda EYuK lar xosil tsiladi. Agar rotor chulFami tsistsa tutashgan bulsa, undagi EYuK tahsirida tsistsa tutashgan rotor chulFamlari utkazgichla-ridan tok utib, bu tokning stator xosil tsilgan aylanma magnit maydoni bilan uzaro tahsiri natijasida rotor chulFami uramlariga elektromagnit kuch tahsir tsiladi. Bu kuch xosil tsilgan aylantiruvchi (elektromagnit) moment tormozlovchi momentdan katta bulsa, rotorni aylanma magnit maydon yunalishida aylantiradi.
Aylanma magnit maydonning aylanish chastotasi n1 bilan rotorning ay-lanish chastotasi n orasidagi nisbiy farkka sir’anish (5) deyiladi va u ku- yidagicha aniklanadi (n.b. - nisbiy birlik):
a)5(nb.) = (n1 - n) / ni; b) 5 (%) = (n1 - n) / n1 •100 (11.1)
Ish rejimlari. Stator magnit maydonining aylanish chastotasi n1 va rotorining aylanish chastotasi n larning kiymatlariga boglik xolda asin-xron mashina motor, generator va elektromagnit tormoz rejimlarida ishla-shi mumkin. Bulardan tashkari kiska tutashuv va yuksiz ishlash rejimlari xam mavjuddir. Asinxron mashina motor rejimida (11.3,a-rasm) ishlaganida rotorning aylanish chastotasi stator aylanma magnit maydoni chastotasidan kichik (n1>n) bulib, sir’anish esa 0 < s < 1 oralikda buladi. Bu xolda stator chulFami tarmokdan elektr energiya bilan tahminlanadi va rotorning vali kandaydir mexanizmga mexanik momentni beradi. Mashinada elektr energiya mexanik energiyaga aylantiriladi.
Asinxron mashinaning rotori tormozlanib (n = 0 ), stator chulFami tarmokka ulangan xolatni kiska tutashuv rejimi deyiladi (bunda sir’a-nish s = 1 buladi). Agar rotorning aylanish chastotasini stator chulFami ay-lanma magnit maydoni chastotasi (sinxron chastotasi) bilan teng (n = n1) kilinsa (buning uchun birlamchi motor yordamida rotorning aylanish chasto-tasini bir oz oshirish zarur), sir’anish 5 = 0 buladi. Bunda aylantiruvchi moment xosil bulmaydi, chunki aylanma maydon rotor chulFamini kesib ut- maydi. Bunday rejimni asinxron mashinaning ideal yuksiz ishlash rejimi deyiladi.
Agar asinxron mashinaning rotorini birorta mexanizm yordamida stator magnit maydoni aylanish chastotasidan katta (n > n1) bulgan chastotada ay-lantirilsa rotor chulFami utkazgichlaridagi EYuK, tokning aktiv tashkil etuvchisi va sir’anishlar uz yunalishini uzgartiradilar. Bunda elektromag-nit moment M xam uz yunalishini uzgartirib tormozlovchi buladi, yahni asinxronnaya mashina generator rejimiga utadi. Asinxron mashina generator rejimda birlamchi motordan mexanik energiya olib, uni elektr energiyaga aylantirib tarmokka beradi. Bunda sir’anish 0>s> z oralikda uzgaradi (« / » - nazariy nuktai nazardan; amalda esa olib bulmaydi).
Agar asinxron mashinaning rotorini boshka motor bilan stator magnit maydoni aylanishiga teskari yunalishda aylantirilsa, rotor chulFami utkaz-gichlaridagi EYuK va tokning aktiv tashkil etuvchisi motor rejimidagi singari yunalgan buladi, yahni mashina tarmokdan energiya oladi. Lekin bu rejimda elektromagnit moment rotor aylanishiga teskari yunalib, tormoz-lovchi buladi (11.3,s-rasm). Bu rejim - asinxron mashinaning elektromagnit tormoz rejimi deyiladi. Bu rejimda rotorning aylanish yunalishi aylanma maydonnikiga nisbatan teskari bulgani uchun rotor aylanish chasto- tasi n<0, sir’anishi esa 1< s < -z oralikda uzgaradi. Bu rejimda asinxron mashina rotor tomonidan mexanik energiya, stator tomonidan esa elektr energiya oladi.
Asinxron mashinaning elektromagnit tormoz rejimi amaliyotda kranlar-da va kutargich mexanizmlarda yukni tushirish jarayonida uning tezligini kamaytirish yoki zarur bulganda ularni tezda tuxtatish uchun kullaniladi. Bu maksadda stator chulFamiga tarmokdan ulangan xoxlagan ikkita simning urni-ni almashtirib ulash kerak buladi. Bu xolda statorning aylanma magnit may-doni uz yunalishini uzgartiradi va tormoz momentini xosil kiladi. Bu re-jimda sir’anish katta (s =1) bulganligidan, rotor chulFamidagi EYuK, demak, tok xam katta buladi. Bu tokni kamaytirish uchun faza rotorli motorda rotor chulFamini aktiv karshilikka - tormozlovchi reostatga ulaydilir.
Umumiy maksadli asinxron motorlar nominal yuklama bilan ishlayot-gandagi sir’anish sN = 3:5 % ni, maxsus asinxron motorlarning ayrimla-rida esa sN = 12:15% ni tashkil kiladi.
