18-mavzu: Qobiliyat va uning turlari

Qobiliyatlarning sifat va miqdor xarakteristikasi.

Qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar sifatida xarakterlanadi, ya`ni bir odamning boshqa odamdan farq qiladigan sifatlarini ochib beradi. O`z-o`zida ma`lumki kishilar teng emas. Mana shuning uchun qobiliyatlar haqida gapirganda, bu farqlarni xarakterlab o`tish zarur. Ular sifat va miqdor jihatdan xarakterlanishi, farq qilishi mumkin.

Qobiliyat xususiyatlarining sifat tomonidan qaralishi maqsadga turli yo`llar bilan borishga imkon beruvchi "o`zgaruvchan miqdor" to`plami sifatida, faoliyat muvaffaqiyatini ta`minlovchi psixologik xususiyatlarning murakkab kompleksi sifatida ko`rinadi.

Qandaydir faoliyatni bajarishdagi bir xil yoki nimalar bilandir o`xshash yutuqlar asosida juda xilma xil qobiliyatlar birikmasi yotishi mumkin. Bular bizning ko`z o`ngimizda shaxs qobiliyatlarining muhim tomonini ochib beradi: bir xususiyatning o`rnini boshqa bir xususiyatlar bilan to`ldirish (kompensatsiya qilish) ning keng imkoniyatlari bor bo`lib, buni odam o`zida chinakam va qat`iyatlik bilan ishlash orqali rivojlantirish mumkin.

Odamning qobiliyatlarida bor bo`lgan kompensatorlik imkoniyatlari, masalan, ko`rish va eshitishdan mahrum bo`lgan odamlarni maxsus tarbiyalashda nomoyon bo`ladi.

Qobiliyatlarni MIQDOR jihatdan o`lchash muammosi psixologiyada katta tarixga egadir. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridayoq bir qator psixologlar (Kettel, Termen, Spirman va boshqalar) ommaviy ixtisosliklar uchun kasb tanlashni amalga oshirish zarurati bilan uzviy bog`liq bo`lgan talablar ta`siri ostida ta`lim olayotganlarning qobiliyat darajasini aniqlashni talab qilib chiqdilar.

O`sha paytlarda qobiliyatlarni o`lchash usuli sifatida AQLIY ISTE`DOD TESTLARIdan foydalanildi. Aqliy iste`dod testlarining yordami bilan bir qator mamlakatlarda (AQSh, Buyuk Britaniya va boshqalar) qobiliyatlarni aniqlash va maktablarda o`quvchilarni saralash, armiyada ofitserlik xizmatini bajarish, ishlab chiqarishda rahbarlik lavozimini tanlash va shu kabilar amalga oshiriladi.

Aqliy iste`dod testlari o`zlarining mazmunlariga ko`ra muvaffaqiyatli echilishi (ko`pincha sarflangan vaqtni hisobga olib) ball yoki ochkolar yig`indisi bilan hisoblanadigan bir qator savollardan yoki masalalardan iboratdir. Test natijalari maxsus ravishda standartlashtiriladi, maxsus koeffitsientlarga aylantiriladi. Bular "aqliy iste`dod koeffitsienti" (IQ) ni aniqlash imkonini beradi.

O`sha davrdagi ko`pchilik psixologlarning ko`rsatishicha qandaydir o`zgarmas, har tomonlama iste`dodni yoki "umumiy intellektni" (general intellegence) nomoyon qiladi deb ta`kidlaganlar.