metodi.
Qutblanish tekisligini burish yo‘nalishiga qarab jismlar 2 turga bo‘linadi.
Qutblanish tekisligini magnit maydoni yo‘nalishi bo‘yicha kuzatuvchiga nisbatan
o‘ng tomonga buruvchi moddalar o‘naqay aylantiruvchi, ya’ni musbat moddalar
deb ataladi. Boshqacha aytganda, agar magnit maydoni kuchlanganligining
aylanish yo‘nalishi musbat aylantiruvchi moddaning qutblanish tekisligini burish
yo‘nalishini ko‘rsatadi. Musbat moddalar uchun k koeffitsiyent musbat
hisoblanadi. Aksincha, unga qarama qarshi yo‘nalishiga aylantiruvchi moddalar
chapaqay aylantiruvchi yoki manfiy modda deb ataladi. Manfiy moddalar tarkibida
ham faqat paramagnit atomlar bo‘ladi. Paramagnit moddalarning o‘zlari esa
hamma vaqt ham manfiy bo‘lavermaydi. Berilgan moddaning aylantirish
yo‘nalishi faqat magnit maydon yo‘nalishi vositasidagina belgilanadi va u,
yorug‘likning tarqalishi yo‘nalishiga aslo bog‘liq emas.
Zeeman va Shtark effektlari
Qutblanish tekisligining tashqi magnit maydoni ta’sirida aylanishi bilan bir
qatorda yana bir muhim effekt XIX asr oxirida Zeyeman tomonidan kashf qilindi.
Aynan tashqi magnit maydoniga joylashtirilgan nurlanuvchi modda spektral
chiziqlarining ajralishi kuzatildi. U quyidagicha: agar magnit maydon induksiya
chiziqlari bo‘ylab qaralsa (aytaylik Z o‘qi bo‘ylab) 2 ta spektral chiziq ko‘rinadi
(3-rasm a). Ular qarama qarshi yo‘nalishdagi aylanma qutblangan yorug‘lik nurlari
bo‘lib, chastotalari mos ravishda
0
(
0
– tashqi maydon bo‘lmagandagi
chastotasidir) (3-rasm b). Agar magnit maydon induksiya chiziqlariga
perpendikulyar holda qaralsa chiziqli qutblangan yorug‘likning 3 ta spektral
chizig‘i ko‘rinadi. Ulardan birining chastotasi
0
va Z o‘qi yo‘nalishida
tebranuvchi elektrik vektor bo‘lib, qolgan 2 tasi
0
chastotali Z o‘qiga
perpendikulyar ravishda tebranuvchi va kuzatish yo‘nalishi elektr vektorlaridir (3-
rasm b). Bunda chastota o‘zgarishi quyidagiga teng:
bu yerda е va m lar mos ravishda elektronning zaryadi va massasi. В – tashqi
maydon induksiyasi. Chastota o‘zgarishi uncha katta emas. В= 0,5 Tl bo‘lganda
= 4∙10
10
s
-1
, ko‘zga ko‘rinuvchi nurlar uchun
4∙10
15
s
-1
bo‘lib,
chastotasining nisbiy o‘zgarishi
/
0
=10
-5
, ya’ni juda kichik kattalikdir.
а)
b)
d)
3-rasm
Oddiy Zeyeman effektini Lorens nazariy tushuntirdi. Bu nazariyaga asosan
atomda elektronlar mumkin bo‘lgan yo‘nalishda qutblangan
0
chastotali
garmonik tebranib, xuddi shunday chastotali elektromagnit nurlar chiqaradi.
Elektronning murakkab harakatini Z o‘qi bo‘ylab tebranma va XOY tekislikda
aylanma harakatlari yig‘indisi deb qarash mumkin. XOY tеkislikdа aylanma
harakati bir xil ehtimollik bilan 2 xil soat strelkasi bo‘ylab va soat strelkasi
yo‘nalishiga qarshi bo‘lishi mumkin (3-rasm, b). Induksiyasi 0 dan В gacha ortib
boruvchi tashqi magnit maydonda Faradey elektr yurituvchi kuch induksiyasi
yuzaga kelib, elektronning tezlanish bilan harakatlanishiga, ya’ni energiyasining
o‘zgarishiga olib keladi. Maydonning ortish vaqti elektronning xususiy aylanish
davriga nisbatan har doim katta bo‘ladi. Elektronning orbita radiusi o‘zgarmasdan
chastotasi orta boradi. Chastotasining o‘zgarishi:
=
В∙е/2m
Bu tajriba bilan mos keladi. Z o‘qi bo‘ylab elektronning qutblangan bunday
bir-biriga qarama-qarshi aylanma harakati kuzatiladi.
Y o‘q bo‘ylab kuzatganimizda aylanma qutblanishga mos nurlanish o‘rniga, X
yo‘nalishda tebranuvchi
0
chastotali nurlanish, hamda Z o‘q bo‘ylab
tebranuvchi chastotasi o‘zgarmaga
0
chastotali nurlanishlar chiziqlari ko‘rinadi.
Agar boshlang‘ich spektral chiziqlari juda murakkab strukturaga ega bo‘lsa,
Zeeman effekti murakkablasha borib uni faqat kvant mexanikasi yordamida
tushuntirish mumkin.
Agar nurlanuvchi atomlar tashqi elektr maydoni ta’sirida bo‘lganda ham
spektral chiziqlarni ajralishi kuzatiladi. Bu effektni birinchi marta 1913 yilda
Shtark kuzatdi. Shtark effekti kuchli elektr maydonni talab qiladi. Uning
qonuniyatini faqat kvant mexanikasi tushuntiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: