17-tema: etnikaliq ha`m socialliq eslew etnikalıq ha`m sociallıq eslew

17-TEMA: ETNİKALIQ ha`m SOCİALLIQ ESLEW

Etnikalıq ha`m sociallıq eslew
1. Tariyxıy ha`m etnikalıq eslew. Sociallıq eslewde jeke etnikalıq bolmıs
2. Ko`rkem a`debiyat, ko`rkem o`ner shıg`armalarında tariyxıylıq ha`m tariyxıy eslew.
1-ma`selenin` bayanı: Tariyxıy sana ha`m tariyxıy eslew tu`siniklerin izertlew sananın` man`ızı, onın` struktrurası mashqalasının`, sociallıq sananı ha`m onın` formaları, atap aytqanda, milliy sananı qa`liplestiriw ha`mde rawajlandırıwdın` kem izertlengen bir qatar ta`replerin ashıp beriw menen u`zliksiz baylanıslı.
Tariyxıy sana ha`m tariyxıy eslew ha`zirgi global ideologiyalıq qısımlar faktorı ku`sheygen ja`ha`nda adamlarda og`an o`z ideya ha`m isenimi menen qarsı tura alıw imkaniyatın jaratadı. Sol sebepli tariyxıy sana ha`m tariyxıy eslewdi qa`liplestiriw ha`mde rawajlandırıwdın` filosifiyalıq mashqalaların analizlew ha`m ashıp beriw mektepke shekemgi mekemelerde, ulıwmata`lim mekteplerinde, licey ha`m kollejlerde, joqarı oqıw orınlarında, miynet ja`ma`a`tlerinde bul og`ada qımbatlı paziyletti ha`r bir shaxsta qa`liplestiriw jumısın jaqsıraq bilip alıwg`a ko`meklesedi.
Prezidentimiz I.A. Karimov atap o`tkenindey, “Tariyxıy eslewsiz keleshek joq. ϴtkenlerdi eslewmeytug`ın xalıqtın` erten`i jaqtı bolmaydı. Eger millet o`zinin` keleshegin parlaq etpekshi bolsa, onın` eslewi oyaw bolıwı sha`rt. Sebebi ha`r qanday xalıq ha`m millet keshegi turmısınan, o`zi basıp o`tken awır ha`m mashaqatlı ku`nlerden, tariyx sınawlarınan za`ru`r juwmaq ha`m sabaqlar shıg`arıwı za`ru`r”^..
Sol belgili, tariyxıy sana sociallıq sana formalarınan biri bolıp tabıladı. Usı orında sociallıq sanag`a anıqlama berip o`tiw maqsetke muwapıq.
Sociallıq sanag`a bir qansha anıqlamalar berilgen, olardı ulıwmalatırg`an halda, to`mendegishe anıqlama beriw mu`mkin: sociallıq sana sociallıq bolmıstın` ma`nawiy sa`wleleniwi sıpatında sociallıq tuyg`ılar, sezim, boljawlar, teoriyalar, keypiyatlar, ideyalar ha`m qaraslar, a`detler ha`m da`stu`rler sisteması bolıp tabıladı.
Sociallıq turmıs ren`-ba`ren`, tu`rli-tuman bolg`anı ushın sociallıq sana da tiyislisinshe ha`r tu`rli formalarg`a bo`linedi. Bular: ekonimikalıq sana, siyasiy sana, huqıqiy sana, a`dep-ikramlıq sana, estetikalıq sana, ekologiyalıq sana bolıp, biz ja`ne tariyxıy sananı, sananın` elementi sıpatında, atap aytqanda tariyxıy sananın` a`hmiyetli elementi sıpatında tariyxıy eslewdi de bug`an qosıw mu`mkin. Sociallıq sananın` barlıq formaları o`zara baylanıslı, o`zara mu`na`sibette o`zara birigedi ha`m birin­-biri o`zara tolıqtıradı.
Sociallıq sana formalarınan bolg`an tariyxıy sana ha`m tariyxıy eslew quramalı ha`mde serqırlı ha`diyse bolıp tabıladı. Tariyxıy sanag`a, sonday-aq onın` quramlıq bo`limi bolg`an tariyxıy eslewge, olardın` o`zara ha`mde sociallıq sananın` basqa formaları menen baylanısına ko`plegen anıqlamalar berilgen.
“Tariyxıy sana, bul – ha`r qanday bilimde bolatug`ın, ha`mme na`rse, ha`tteki ma`nawiy bolmıs ta bolıp o`tkenligin an`law bolıp tabıladı”².
“Tariyxıy sana sociallıq sana forması bolıp, ja`miyet ta`repinen o`zinin` kelip shıg`ıwı ha`m zamandag`ı ornı, o`tmishi, bu`gingi ku`ni ha`m keleshegi ortasındag`ı baylanıstın` an`latılıwı, sociallıq bolmıstın` obyektiv an`lanıwı bolıp tabıladı”.
Tariyxıy sana “ilgeride ju`z bergen tariyxıy waqıyalardı o`zinde sa`wlelendirgen tu`rli­-tuman derekler, zatlar a`wladdan a`wladqa miyras sıpatında o`tip, tariyxımız, ma`deniyatımızdın u`zliksizligin ta`miyinleydi”.
“İlim-pa`nde tariyxıy sana degende a`dette sociallıq toparlar, klasslar, xalıqlar, milletlerde o`zinin` kelip shıg`ıwı, o`z tariyxındag`ı a`hmiyetli waqıyalar ha`m o`tmishtegi ullı g`ayratkerler haqqında, o`z tariyxının` basqa adamzat ja`ma`a`tleri ha`m ulıwma adamzat hamja`miyeti tariyxı menen qatnası haqqındag`ı qaraslar, da`stu`rler, a`detler, koncepciyalar ja`mlemesi tu`siniledi”.
Tariyxıy sana, sociallıq sananın` basqa formaları sıyaqlı quramı jag`ınan quramalı esaplanadı.
Tariyxıy sananın` birinshi (to`mengi) da`rejesi a`dettegidey usıllarda qa`liplesedi ha`m og`an muwapıq keledi. Qa`liplesiw procesi tikkeley turmıslıq ta`jiriybeni toplaw tiykarında ju`z beredi. Yag`nıy adam pu`tkil turmısı dawamında belgili bir waqıyalardı gu`zetedi, olarda qatnasadı. Olar haqqında toplag`an ta`sirler, ha`diyseler, olar haqqındag`ı pikirler waqıtı kelip eslew bolıp ja`mlenedi. Tariyxıy sananın` to`mengi basqıshındag`ı a`dettegi sana iyeleri bolg`an individler de onı sistemag`a salıwg`a, pu`tkil tariyxıy processtin` bo`limi sıpatında bahalaw qolınan kelmeydi. Bul da`reje, a`dette, ko`binese tolıq bolmag`an, naanıq, subyektiv bolg`an qandayda bir nara`wshan, sezimge tolıq estelikler ha`mde elesletiwlerden ibarat boladı.
Tariyxıy sananın` gezektegi da`rejesi a`welgi da`rejedegige qarag`anda jaqsı rawajlang`an formadag`ı tariyxıy eslewdi o`z ishine alg`an boladı, onı konkret faktlarg`a belgili bir ta`rizde qaratılg`an, o`tmish haqqında informaciyanın` a`hmiyeti ha`mde aktuallıg`ın ha`zirgi ha`m keleshek zaman menen tıg`ız baylanısta sa`wlelendiriwshi sıpatında ta`riyplew mu`mkin.
“Tariyxıy eslew selektiv o`zgeshelikke iye ekenligi sebepli olardı (tariyxıy sana elementlerin) saralay aladı, bir sistemag`a salıwg`a xızmet etedi” yaki “tariyxıy eslewde ko`rkem o`ner, u`rp-a`deti, meresimler menen baylanıslı informaciyalar saralang`an ta`rizde ja`mlenedi ha`m saqlanadi”.
2-ma`selenin` bayanı. Tariyxıy eslew atsız xalıq do`retiwshiligi, tariyxıy rawayatlar, da`stanlar, a`psanalar, qaharmanlıq eposı, ertekler, ko`rkem a`debiyat ha`m ko`rkem o`ner u`lgileri ja`rdeminde qa`liplesedi.
A`dette, xalıq do`retiwshiliginde ullı adamlar erligi ha`m qaharmanlıg`ı, iygiliktin` jawızlıq u`stinen jen`iske erisiwi jırlanadı. Tariyxıy eslew, tariyxıy sananın` za`ru`rli a`hmiyetli, aytıw mu`mkin bolsa, oraylıq elementin, xalıq ma`nawiy turmısın ajıralmas bo`limin du`zedi ha`m sonday-aq, onın` o`zin o`zi an`latıwi ha`mde milliy xarakter o`zgesheliklerin ko`rsetiw usılı bolıp tabıladı. Bunda o`z o`tmishin tan`lawg`a, onı qaharmanlıq penen miflestiriwge beyimlilik ko`rinip turadı. o`tmishtin` a`hmiyeti ha`m onın` talqılanıwı watan su`iyshilik, o`zinin` usı birlikke tiyisliliginen maqtanıw tuyg`ısı siyaqlı paziyletlerdin` qa`liplesiwine xızmet etiwi sebepli usı hal ju`z beredi.
Sonın` ushın tariyxıy eslew ko`binese tariyxıy shaxslar, o`tmish jetekshileri iskerligin bahalaw arqalı shaxsiylastırıladı, qanday da bir tariyxıy waqıya, da`wirler, ulıwma o`z tariyxı haqqında ta`sirlerdi, pikirlerdi, talqılawlardı qa`liplestiredi.
Ekinshi da`rejedegi tariyxıy sana da a`hmiyetli, ku`tilmegen ha`diyselerdi de qamtıp aladı, ha`m bir sistemag`a salıng`an informaciyanı, ha`m ta`rtipke keltirilmegen informaciyanı o`z ishine aladı.
Tariyxıy sananın` a`mel etiwinde ku`tilmegen informaciya a`hmiyetli rol oynaydı. Onı ko`binese adam a`tirapındag`ı adamlar ma`deniyatı, sonday-aq sociallıq topar, birlik, ma`mleket, ma`mlekettin` turmısı haqqındag`ı elesletiwlerin o`z ishine alatug`ın da`stu`rler, u`rp-a`detler talap etedi.
Tariyxıy sananın` usı da`rejesinde da`stu`rler u`lkenlerdin` is ­ha`reketine eliklew arqalı jas a`wladqa o`tkeriledi, a`dep-ikramlıq da`stu`rler belgili bir minez qulıq ko`rinisine iye boladı. A`dep-ikramlıq da`stu`rler “xalıqtın` qa`lbi” dep ju`ritiw a`det bolg`an na`rsenin` tiykarın quraydı. Tariyxtı biliw bir sistemag`a salınbag`an, og`an apsanalıq elementler ha`mde a`piwayı sezimlik bahalawlar ta`n boladı. Biraq tariyxıy sana ha`m tariyxıy eslewdin` usı da`rejesin qurawshılar ja`mlesken halda milliy xarakterdin` tiykarı bolıp, onın` turaqlı o`zgesheliklerinin`, sonday-aq insannın` is ha`reketi, a`detleri, seziminin` ko`riniwin belgilep beredi.
Solay etip, tariyxıy sana ha`m tariyxıy eslew insan ta`repinen shan`araqlıq shejiresindegi, o`z xalqı tariyxındag`ı o`zinin` “Men”in an`lawının`, o`zinin` “Men”in ha`m ulıwma “Biz”di milliy ha`m ma`deniy birlik mag`asında, ulıwma insanıylıq ma`deniyattı tu`siniwinin` tiykarlarınan birin quraydı.
A`debiyat, ko`rkem o`ner ha`m, a`sirese, globallasıw sharayatında baspa ha`m elektron g`alabalıq informaciya qurallarının` ja`miyettin` tariyxıy sanasın, pikirlerin, dıqqatı ha`m antipatiyasın qa`liplestiriwdegi roli ju`da` u`lken, lekin bul olar aytarlıqtay tariyxıy bilimler deregi bolıp xızmet etedi, degeni emes. olar ko`binese o`tmishtin` jasalma halda jaratılg`an talqılaw modelinen ibarat boladı. Bunday elesletiwler g`alabalıq sana ta`repinen qollap­-quwatlanatug`ın bolsa, olar ja`miyettin` basqıshpa-basqısh rawajlanıwın`a qa`wip salıwı mu`mkin. Xalıqlar ushın a`hmiyetli bolg`an ko`plegen ha`diyseler, a`shkara, al geyde murasasız talasqa, ha`tteki, basqa xalıqlar wa`killerinin` soqlıg`ısıwına alıp kelip, ulıwma tariyxıy sananın`, sonday-aq tariyxıy eslewdin` ju`da` salmaqlı faktorı bolıwı mu`mkin. Sonın` ushın itibar beriletug`ın na`rseni tuwrı tan`law ha`m tariyxıy ha`diyselerdi tuwrı talqılaw, birinshi gezekte, xalıqlardın` ken`peyillik penen birge islesiwge ko`meklesedi. Bolmasa uzaq saqlanıp qalıw, sociallıq keskinlikti ju`zege keltiriw ha`m ja`njellerdi keltirip shıg`arıw qa`biletine iye bolg`an iqtıyatlılıq, nadurıs juwmaq shıg`arıw, unamsız qaras sıyaqlılar payda boladı.
Tariyxıy process haqqındag`ı udayı bilimler mektepte tariyx sabaqlarında iyelenedi, bunda oqıwshılar o`tmish haqqında da`slepki ret bir sistemag`a salıng`an ta`rizde elesletiw payda etedi, sol sebepli ko`pshilik ushın tariyx penen tanısıw usınday da`rejede juwmaqlanadı. Bunda faktti biliw ele ilimiy bilim bo`lmastan, onı tu`sinip alıw, analizlew ha`m bahalaw talap etiledi, sonda g`ana faktler tariyxıy processtin` tutas koncepciyasına qosıladı.
Solay eken, ma`mleket, xalıqtın` tiykarg`ı rawajlanıw da`wirlerin obyektiv ta`rizde sa`wlelendiriwshi tariyxıy sana, tariyxıy eslew mudamı, tolıq, sezim-tuyg`ıg`a berilmesten ha`m tariyxıy faktler ornına qıyalıy ha`m dusmalıy keltiriletug`ın jalg`anlastırıwg`a urınıwlarsız beriletug`ın obyektiv tariyxıy informaciyasız qa`liplespydi.
Solay etip, tariyxıy processtin` ma`nawiy ta`repin quraytug`ın sociallıq sana elementi bolmısh tariyxıy bilimdi sistemalı ta`rizde, onın` barlıq basqıshları ha`mde da`rejelerinde qabıl etiw za`ru`r, sebebi sistemalı jantasıwsız tariyxıy sana haqqındag`ı ko`z aldını keltiriwler tolıq bolmaydi. Tariyxıy eslewdin` roli u`lken. Ma`mleket tariyxıy eslewdi jog`altatug`ın bolsa, onda keleshekten mahrum boladı. Keleshek tek arzu yaki niyet g`ana emes, al biliw predmeti de bolg`anı ushın o`tmishti, ma`selen, ϴzbekistan tariyxın tu`siniw procesi onın` za`ru`rli elementi esaplanadı. Bul onın` o`tmishti biliw buwını g`ana bolmastan, al keleshegin prognoz etiwdin` quramlıq bo`limi de esaplanadı.
Tariyxıy sana ha`m tariyxıy eslew ko`plegen pa`nlerdi, a`sirese en` aldı menen, tariyxtı u`yreniw procesinde qa`liplesedi. Tariyxıy sana ha`m tariyxıy ta`jiriybe ha`r qanday ja`miyet ushın u`lken teoriyalıq ha`mde a`meliy a`hmiyetke iye.
“Eslewsiz biz tek barot bolıp qalar edik – dep esaplaydı S.Rubinshteyn, – o`tmishimiz keleshek ushın o`lik bolıp qalar edi. Ha`zirgi ku`n, o`tiwige go`re, o`tmishte qaytpas bolıp jog`alıp keter edi”<sup>4</sup>. Ko`rinip turg`anınday, sebepler jetkilikli isenimli, tiyis da`rejede anıq-­ra`wshan ha`m belgili bir mag`anada, iygilikli de, sebebi adamlardın` o`z ma`mleketinin` to`lıq mag`anadag`ı puqarası bolıw mu`ta`jligine juwap beredi. Bunda identifikaciya (o`z ma`mleketi, xalqı menen bir bolıw) sebepleri ha`mde obyektiv bilimlerge umtılıw da bar, sebebi bul ha`zirgi ku`ndi jaqsı tu`siniw imkanın beredi, tuwrı qararlar qabıl etiwde ko`meklesedi. Xalıq tariyxın bilmesten turıp ma`deniyatlı insan bolıw mu`mkin emesligin tu`singen halda, tariyxıy bilimlerdi perzentlerdi ta`rbiyalaw quralı dep esaplaydı.