17-ma’ruza: Oqova suvlarni oqizish tizimlaridagi mexaniq va biologik tozalash, hamda cho‘kmalarga ishlov berish inshootlari. Reja

Rasm.17.4. YOtiq qumtutgich.
1-cho‘kma surish kuraklari; 2-gidroelevator, qum chiqarish moslamasi; 3-cho‘kma yig‘ish kamerasi.
Tangensial va tik qumtutgichlarda bu shart gidravlik yuklama (100-110 m³/(m²s) bilan cheklangan. Qumtutgichda oqovaning o‘tish davri 30-100 sek bilan cheklangan. Aeratsiyalanuvchi qumtutgichlarda ilgarilanma va aylanma harakatlar qo‘shilishi natijasida qum zarrachalari bir-biriga urilib organiq moddalardan ajralishiga sharoit yaratiladi. Qumtutgichning uzunligi bo‘yicha 2/3 chuqurligida aeratorlarlar o‘rnatilgan. Har 1 m³ oqova suvga 0,1m³ havo sarflanadi.



Rasm.17.5. Tangensial qumtutgich
1-kirish kanali;2-chiqish kanali; 3-tinish zonasi; 4-to‘siq; 5-qum yig‘ish kamerasi; 6-shnekli nasos.
Qumtutgichlarni samarali ishlashi yuqorida keltirilgan tezliklarni ta’minlash bilan bevosita bog‘liq. Navbatchi xodimlarning asosiy vazifalaridan biri oqova sarfiga mos ravishda qumtutgichlar sonini tanlash hisoblanadi. SHuningdek qumtutgichlarning chiqish novida oqim tezligini sathga bog‘liq holda rostlovchi, keng ostonali obpartovlar o‘rnatiladi.
Qumtutgichlar cho‘kmasi davriy ravishda, har smenada, surish mexanizmi yordamida bunkerga yig‘ilib, gidroelevatorlar yordamida uzatilib turilishi zarur. CHo‘kmalar har 1-2 kunda chiqarilib qum quritish maydonchalariga jo‘natiladi. Maydonchalarni to‘g‘ri foydalanish ularga cho‘kmalarni tekis taqsimlash, zovur tizimini ishini kuzatish, kartalarni to‘lib ketishini oldini olish kabi ishlardan iborat. Qum quritish maydonchalarida hosil bo‘ladigan zovur suvlari qaytarilib qumtutgich oldidagi kanalga qo‘shiladi. Qum cho‘kmalarini organiq moddalardan chuqurroq ajratib olish yoki yuvish uchun qum bunkerlari ishlatilishi mumkin. Qum bunkerlaridan foydalanish ulardagi yopgichlarni zich ishlashi, qish mavsumida muzlashdan saqlash ishlari bilan bog‘liq. Qumtugichlarni ishlatishda xodimlar quyidagi ishlar yuklatiladi:

• 
  oqova suvlarning sarflarini nazorat qilish va qumtutgichlar orasida sarflarni rostlash;
  
• 
  qumtutgichlarda cho‘kma qatlamining qalinligini o‘lchab turish;
  
• 
  cho‘kmalarni o‘z vaqtida chiqarish va ularning uzatilishini nazorat qilish;
  
• 
  aeratsiyalanuvchi qumtutgichlarda havo berilishini va uning jadalligini nazorati;
  
• 
  quritish maydonchalariga yig‘iladigan cho‘kma qatlamining nazorati va o‘z vaqtida maydonchani tozalash;
  
• 
  cho‘kmalarni yuvilish davrida jarayonni to‘la o‘tishini nazorat qilish;
  
• 
  uskunalarni soz holda va qumtutgich hududi tozaligini saqlash.
  

Qumtutgichlar ishida quyidagi nosozliklar uchrashi mumkin:

• 
  oqova suvlarning juda katta sarflarda oqib kelishi yoki ularni notekis taqsimlanishida qum zarrachalarini haddan tashqari ko‘p chiqibi ketishi (tezliklar me’yoridan katta bo‘lganda) va organiq moddlarni cho‘kmaga tushishi(minimal tezliklarda);
  
• 
  oqovalarni katta notekisliklarda oqib kelishi yoki qumtutgichda tezliklarning notekis taqsimlanishi hajmining to‘la foydalanilmaganli sababli.
  

Bu kamchiliklarni bartaraf qilish uchun, muntazam ravishda, qumtutgichlarda oqim tezligi, oqova sarfi nazorat qilib borish zarur. Har yili qumtutgichlar navbat bilan ko‘rikdan o‘tkazish, tozalash va ta’mirlash ishlarini uchun ishdan to‘la to‘xtatiladi. Qumtutgichlar samaradorlinigini ifodalovchi yaqqol ko‘rsatgichlaridan biri birlamchi tindirgich cho‘kmalarining tarkibida qum zarrachalarining yo‘qligi hisoblanadi.