17-Asr oxiri-19 asr boshlarida Afg’oniston

IKKINCHI INGLIZ - AFG’ON URUSHI.

• 1878 yilda inglizlar Afg’onistonga yana hujum qildi. Sheralixonning o’g’li yoqubxon (1878-18800 taslimchilikdan iborat Gandamak bitimini imzoladi. Unga ko’ra Afg’onistonning tashqi siyosati Angliya nazorati ostida bo’lishi lozim edi. Bunga qarshi Qobulga Afg’on qoshinlari va aholi 1879 yilda qo’zg’alon ko’tardi. Ingliz rezindensiyasi egallandi. Inglizlar qaytadan Qobulga hujum qildilar. Amir Yoqubxon ularga asir tushdi. G’azablangan xalq va qo’shinlar undan yuz o’girdilar va partizanlik urushi boshlandi. 1880 yil boshida qo’zg’alonchilarga bosh bo’lgan Dostmuhammadhonning nabirasi Sardor Abdurahmon qo’shinlari Qobulni o’rab oldilar. Abdurahmon inglizlari yengib, Shimoliy Afg’onistonda (Afg’on Turkistonda) hukumron bo;ib oldi. Shu asmoda, siyosat maydoniga Sheralixonning o’g’li Ayubxon chiqdi. U 1880 yil yozida Mayband yonida inglizlarni tor-mor qilib Qandahorni egalladi. Shundan so’ng inflizlar asosiy kuchlarini olib kelib janga tashladilar . Ayubxon yengilib Hirotga chekindi. Ammo Abdurahmon boshliq aholi va Afg’on qo’shinlari inglizlarni ham chekinishga majbur qildi. Ular Qandahorni tashlab chiqdilar. Shunday qilib ikkinchi ingliz-afg’on urushi inglizlarning mag’lubiyati bilan tugadi. Endi Abdurahmon Ayubxon bilan “hisob-kitob” qilishi kerak edi. 1880 yil kuzida Hirot yaqinida bo’lib o’tgan jangda Abdurahmonning qo’li baland keladi. Amir Abdurahmon (1880-1901) Afg’oniston hukumdori bo’lib qoldi. Ammo Amir Abdurahmon ham ba’zi masalalarda inglizlarga yon berishga majbur bo’lgan, masalan 1893 yildagi Dyurand bitimi bilan u Afg’oniston janubida inglizlar ustunligini tan olgan.

XX ASR BOSHLARIDA AFG’ONISTON.

• 1901 yilda Amir Abdurahmon vafot etgach , o’rniga uning o’g’li Habibullo (1901-1919) amir bo’ldi. U Angliya bilan yaqinlashish tarafdori edi. 1904 yilda Angliya Qobulga Den missiyasini yubordi va aAfg’onistonga savdo nazoratini berishni taklif qildi. Bundan tashqari Afg’onistonga temir yo’l qurish masalasini qo’ydi. 1907 yilda bu bitim imzolandi va Afg’oniston Angliya manfaatlari mintaqasi deb e’lon qilindi. XX asr boshida garchi zavod-fabrikalar bo’lmasada qishloq xo’jaligi mamalakati bo’lib qolayotgan Afg’onistonda savdo rivojlandi. Qishloq xo’jaligida “ixtisoslashuv” ro’y berdi. Shaharlarda aholi ko’payib kengaydi. Biroq, nochorlik shunday darajada ediki soliqlarni pul bilan olishning iloji bo’lmaganidan, natura –mahsulot tarzida soliq to’lanardi. Temir yo’l haqidagi rejalar amalgam oshmadi. Afg’oniston qoloq, agrar, yarim mustamlaka mamakatligicha qolaverdi. Boshqaruv va madaniy o’zgarishlar ro’y berdi. Jumladan, ma’muriy va harbiy xodimlar maktabi ochildi. Kitob chop etish yo’lga qo’yildi . gazeta (“Siroj ul axbori Af’oniya”- Afg’on xabarlari chirog’i) chiqa boshladi. Bularga Muhammad Tarziy boshchilik qildi. Muhammad Tarziy “Yosh afg’onlar” harakatining boshlig’I bo’lib, mamlakatda respublika tuziminm uchun kurash olib bordi. Ularning dasturida maktab- maorif , madaniyat, fan, texnika sohalarini rivojlantirish asosida mamlakatni qoloqlikdan olib chiqish, konsititutsiya qabul qilish, mahsulot solig’ini bekor qilish, ichki to’lovlarni yo’qotish, qabilalar tengligiga erishish va boshqa ilg’or qarashlar ilgari surilgan edi. “Yosh Afg’onlar” butun umidlarini amir Habibullohning o’g’li Omonullohonga bog’ladilar, chunki u “Yosh Afg’on” lar ro’hida tarbiyalangan edi. Keyinchalik 1919-1929 yillar amir bo’lgan Omonullahon Sovet Rossiyasi bilan yaqinlashib, inglizlarga qarshi siyosat yurgazdi. U Afg’onistonda G’arb avvolo Rossiyadagi yangiliklarni qo’llamoqchi bo’lib, muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Natijada 1929 yilda Afg’on qabilalari boshliqlarining Bachai Saqqo rahbarligidagi qo’zg’aloni bilan yosh Afg’onlar hukumati ag’darib tashland